Ismail Kadare

LULEMOLLET

Lulemollet nen driten e henes
Bien si brilante diku.
Ikin qiellit patat e egra
Me pak hene ne krahe gjithashtu.

Per te qene nje mbremje e bukur
Pak gjera i mjaftojne, fare pak.
I mjafton nje shtresez hene,
Si bukes se mengjezit pak gjalpe.

Per te qene e bukur kjo udhe
Ritmi i hapave tone i mjafton.
Ja patat e egra nga krahet
Shkundin henen pike-pike si limon.

Nga dritaret e shtepive fshatare
Copra lajmesh te TV-se vijne qe larg.
per lulet e molleve po te fliste
Spikerja,
_________ s'do te cuditesha aspak.

N'Evrope jemi vendi i vetem.
Qe ne mbremje me pare se gjithcka
Japim lajmet per njerezit e thjeshte
Te uzinave dhe fushave te medha.

Mbledhin buzet me siguri ish-zoterinjte:
Uh, c'lajme pa lezet, "me fshat".
Ata qe me te rendesishem se dritherat
Quajne cdo krim e psikopat.

Brilantet e Zhakline Onasisit
Mbi te gjitha lulet e botes vene ata
Dhe per rrudhat e Greta Garbos
Psheretijne si per me te madhe hata.

Peshtyj mbi sensacionet e pertej detit
Mbi "yjte" e "superyjte" e gjithe c'jane
Te gjithe ata bashke dinjitetin
E nje are me grure s'e kane.

Gjithe reklamat e tyre se bashku.
S'kane kaq drite se keto lulemolle
Lulemollet qe ndershmerisht bien
Pa kerkuar asgje,
_____________ nen hapat tone.




ALPET NE DHJETOR

C'eshte ky vend keshtu, keto pllaja me bryme,
Me malet sup me sup e koke me koke perpjekur?
Ja qielli gri i larte, mes tij nje bubullime
Si e plagosur iken, nje shpelle te gjeje per te vdekur.

Hotelet jane larg dhe ne vazhdojme te ikim
Nen boren qe floknajen e saj rrezon perqark.
Thua se kodrat nisen per ne dasmen e Halilit,
Thua se brigjet kthejne nga vdekja e Mujit larg.

Gjithcka eshte madheshtore nen kete bore bashkuese,
Ne perzierjen e maleve dhe te njerezve epike,
Nen kete qiell te madh nga shkrepetima pershkuar
Si nga qerre gjemonjese tragjedish antike.

NISJA E SHQIPTAREVE PER NE LUFTE

U nisen per ne lufte, "bene tutje",
Pa fjale te medha e pa kenge,
Me opingat me xhufka te kuqe
Si me zjarre te vegjel mbi kembe.

Iken larg qe te gjenin armikun.
Cdo armik, ne cdo breg, qe ta gjesh.
Kaq te thjeshte luften e kishin,
Sa qe "tutje" e quanin thjesht.

Ne cdo ane qe te ecnin, patjeter
Do t'u dilte diku midis shqotes,
Ajo ishte per ta pjese e jetes,
Ish permasa e katert e botes.

Dhe kur binin ne prille a ne vjeshtra
Neper brinja te shtrire, per lugje,
Si me zjarre te vegjel te perjetshem
Era loste me xhufkat e kuqe.

KTHIMI I SHQIPTAREVE NGA LUFTA

Po vijne, dil t'i shohesh,
Te rraluar, ja.
Mbi opinga xhufkat
Te perzhitura.

Ku eshte Cute Gjati,
Allamani ku?
Ne rime te nje balade
Kane ngecur diku.

Po Marku, Dule Shkoza?
Vonojne pak...
Rapsodet ecin ngadale,
Te verber jane.

C'bete andej tutje,
C'nam, c'baterdi?
Per nam s'u kujtuam,
Beme Shqiperi.

Po kthehen, dil t'i shohesh
Te rralluar me plumb,
Xhufkat mbi opinga
Nga tymi -- shkrumb.

Ismail KADARE


Kjo poemë me titull "Tirana në dimër" e shkruajtuar në mars-prill të këtij viti e ka thyer betimin e Ismail Kadaresë. Në vitin 1997 kur shkroi poezinë "Krishtlindje në Nju Jork", Ismail Kadare deklaroi se ajo ishte poezia e fundit që shkruante në jetën e tij. Por duket, Kadare është kthyer sërish tek pasioni i hershëm. "Tirana në dimër" është përfshirë në vëllimin me 100 poezi të zgjedhura nga krijimtaria 50-vjeçare e Ismail Kadaresë që sapo ka dalë në treg nga shtëpia botuese "Onufri". "Milosao" po boton me lejen e botuesit një pjesë të kësaj poeme.



Maestoso

1
Fryn erë e dimrit, fishkëllen si bishë
Që nga Gjykatë e Lartë në Parlament.
Tirana gdhin, aq pabesisht e hijshme,
Sa s'di ç'ta marrësh, delir apo qytet.

Zgjohet sërish, me atë emër të tmerrshëm,
Që një mijë vite rreh ta heqë më kot.
Vërtetin gjethet dantealigershëm
Si shpirtra që nuk patën trupa dot.

Përballë tyre, zyrtarë të pashpirt,
Në varg veturash rendin, s'dihet ku.
E verbër si të tjerat ngjan kjo ditë
Ngaqë askush s'beson askënd, askund.

2
Në një mëngjes të tillë ç'të bësh më mirë,
Se sa të shkosh në klubin "Davidoff"?
Të zësh një kënd mu te qelqnajë e ngrirë
Dhe mendjen mundësisht ta çosh në off.

Në kafene ka për çdo punë një qasje,
Të tillë që kurrkënd nuk e gjen dot.
Për tri mijë euro porosit një vrasje,
Për katër mijë, titullin vikont.

Për gjithçka flitet, pronat, asgjëkundin,
Çmimin Nobel a një veturë të re,
Për zgjedhjet dhe dekretet krejt të fundit
Të zotit president me emër hebre.

Flitet për mllefe, për kupën që u mbush,
Për Jezu Krishtin a ndjesën fill pas kobit.
Në njërën nga tryezat shpall dikush
Një skicë të re të historisë së kombit.

Pas tij, kur etërit tanë një vjeshtë dolën për pre,
Një shkabë rrëmbyen në trojet e mëdha.
Më lehtë u merrje shpirtin se atë shpend,
Ndaj bota u lodh e shkabën ua la.

Krenarë që Romën e Bizantin zhvatën,
Jo një kasolle vllahu në Ballkan,
E vunë në flamur të tyre shkabën
Dhe bij të saj u shpallën anembanë.

Kështu në kafene kjo punë merr qasje
Me "kundra" e "pro" të bujshme, natyrisht.
Okej, për tri mijë euro, thotë vrasësi,
Për dukën dhe dukeshën bashkë, dyfish.
3
Mesdita ia beh, si grua e dehur tapë.
Temperatura e dollari zbresin prap.
Po shqyhen celularët: okej, shkërdhatë,
Rrofsh, je yll bote, e tung, e top, e ****.

A shqip është kjo llahtarë apo dreqnisht?
Për gjithçka flitet, heshtet për gjithçka.
Ja të dy palët, xhelatë, viktima e ish,
Kujtime shkruajnë netëve me mllefe të mëdha.

Po ç'është ky popull që në gropë i shtrirë
Kujton aq krenarisht se është në majë?
Dhe kur përkunër, nga gropa del i lirë,
Jam i rrëzuar! Klith me thirravaj?

Një makth i dalë nga një gjumë i marrë
Më i zbërthyeshëm se ky komb do të qe.
Ca trumba zogjsh me curle e celularë
Që nëpër mjegull klithin, nëpër re.

4
Pse gjethet befas prarim kurore marrin,
Tek shtrohen si qilim mbi bulevard?
Kambana e katedrales së Shën Palit
Trishtueshëm bie si me peng e aht.

Ç'nuk pjell ky vend, horra, shenjtorë e tmerr,
Zonja Makbeth e pranga e perla e hekura.
Dhe ja tani njëra pas tjetrës nxjerr
Dy mbretëresha, që të dyja të vdekura.

Nuk qenë robina jo, rrëmbyer vonë,
Pas dokeve kreshnike a në pritë.
Kanë ardhur vetë, ndonëse qenë në fron
E para veç një vit, e dyta as një ditë.

Dhe katedralja i përcjell me vaj
Dy mjellmat e gabuara, të mekura.
Ato që s'erdhën për kurorë, veç për varr,
Të brishtat zonja, mbretëreshat e vdekura.
5
Në klubin "Davidoff" qelqnajë e ngrirë
Dremitje dite sjell s'di se nga ku.
Një si madonë e lodhur më është përhirë,
Që italishtja gjuhë mund t'ishte gjithashtu.

Lehonë e zbehtë pas lindjes së kaltëreme,
Në të njëmijtin e treqindin vit,
Më shumë se Krishti madonën, kjo poemë
E lodhi ndoshta gjuhën italisht.

O këto pamje i njoh dhe nuk i njoh,
Këto tri kate, rradhët, ashensorët,
Ku hypin, zdrypin, klithin obobo,
Rufjanët, mëkatarët dhe mizorët.

Të gjithë janë aty, rrahin më kot
Të ndërrojnë katet, por katet s'ndërrohen kurrë.
Të zes, në mjegull shtyhen sindozot,
Ish-korbat e së zezës diktaturë.

Nga bie dalja? Ku ndodhet Purgatori?
Nga pyetjet sheshi gumëzhin si zgjoi.
Shkodran je ti? Ç'plenum i zi të polli?
Më ngriti i dyti, i gjashti më rrëzoi.

Një zë gjëmon: këndej plenumi i katërt,
Piktorët andej, i pesti rreth u mbush.
Shkrimtar spiun je ti? Rend te i shtati.
Në s'do të digjesh te i teti shkrumb.

Rendni, fatzinj, mëshirë për ju nuk ka,
Ashtu siç ju nuk patët për askënd.
S'ka vend ndërkaq te Tmerret e Mëdha,
As te Politbyroja nuk ka vend.

Me ngut po shtohet një Gropë e Hon i Ri,
Bri Lugjezezës një tjetër Lugjezezë.
I nënti rreth po mbushet, dhe ai.
S'ka mbetur veç një vend për Zonjën e Zezë.

6
Në kafene ka rënë njëfarë qetësimi.
Shpirti pushim kërkon, e ndoshta mall.
Anëdete blu, plazhe të shkreta dimri,
Hotele ku nuk mbërrin i ftohti i madh.
Një grua e mjegullt, shfaqur te qelqnaja
M'u duk se më kujtonte një premtim.
Vdekja s'më la, atë premtim të mbaja,
I thashë më në fund plot pikëllim.

Ajo më pa habitshëm që pas qelqit:
Nuk të marr vesh, kjo gjuhë më bën ujem.
Në qoftë se ti, siç thua, je i vdekur,
Atëhere mua ç'më mbetet që të jem?

S'e di, i thashë, me habi të ftohtë,
Tek shpirti prapë me pikëllim m'u mbush.
Dikush nga ne të dy s'është më në botë,
Po cili a cila, këtë s'e di askush.

Një copë herë me shenja morëm e dhamë.
S'kuptoheshim, veç kishim mall e mund.
Gjersa ajo u tret te qelqi i madh
Dhe unë mbeta shkret në kundaskund.

7
Mbrëmja po bie. Tirana rrotull bllokut
Nis të stoliset për ballo a për orgji.
Një foshnje e rastit, e paligjshme e Nju-Jorkut,
Një ëndërr xhuxhe a shkërbim i tij.

Në borxhe e gjyqe rrokaqiejt vërtitin
Drita dhe bare rrotulluese lart.
Poshtë tyre, luanesha të përgjumura në pritë,
"Amerikan", "Raiffeisen" e "Credin's Bank".

Por s'do t'ia dijë askush për borxhe a gjyq,
Të dehur qejfit krejt a marrja e hakut.
I gjatë, si natë e ankthshme n'udhëkryq
Shfaqet mes brymës kryebashkiaku.

Kull e Sahatit po tregon një orë,
Që ndoshta kundërshtohet si çdo gjë.
Në sallat e muzeut të fundit vizitorë
Ja muzgu si në kurth befas i zi.

..... Paris, mars-prill 2005

Ali Pashe Tepelena
Ali Pashe Tepelena ka dy varre. Koka i esht varrosur ne Stamboll, trupi ne Janine. (Kronikat)

Koka ne Stamboll, trupi ne Janine,
Te vrane, Ali Pasha, te grine.
Nje varr i vetem s'e nxinte dot lavdine,
Lavdine bashke me mizorine.

Midis dy kontinentesh gjere e gjate i shtrire,
Si nje mal kur era fryn e ulerin stuhia.
Zbardh mjeker e rralle si bora ne brinje,
Si mjergull te koka te rri Vasiliqia.

Trupi ne Evrope, koka ne Azi.
Gjymtyret po shqyejne te shekujve jorgane.
Dalin diku kembet, doren e ftohte qiri.
Ne te cara vitesh nxjerr tym llulle e gjate.

Koka ne Stamboll, trupi ne Janine,
Te shtrrine Ali Pasha, te shtrrine.

Romani Ura me tre harqe
KAMARJA E TURPIT

...Historia e gjertanishme ka treguar me shumë shembuj se si kanë përfunduar ata që kanë pasur një mendim tjetër për këtë, tha veziri i madh, dhe ky fakt që kemi përpara, kishte përfunduar ai, duke treguar me dorë sininë e argjendtë me kokën e Ali Pashë Tepelenës midis, s’është veçse një shembuli plotësues i historisë.
Gjithë mbasditen turmat nuk e braktisën për asnjë minutë sheshin, me shpresë se, pas shikimit të saj, sipas protokollit, koka do të vendosej me në fund në kamare. Mirëpo njerëzit pritën me kot gjer në mbrëmje. Siç duket, gjithe mbasditen koka iu nënshtrua një mbikëqyrjeje të hollësishme mjekësore.
Gazetarët, të cilët nuk ishin lejuar as në paraqitjen e kokës në Këshillin e Shtetit, as në Ministrinë e Jashtme, e kishin gdhirë gjithë natën në shesh, në mënyrë që të kishin mundësinë ta shikonin të parët vendosjen e saj. Abdullai i njihte pothuajse me emër shumicën e tyre. Me sy të fryrë nga pagjumësia, disa prej tyre ktheheshin perseri nê shesh, për të mbledhur, siç duket, material plotësues për reportazhet e hollësishme të faqeve të mesit. Midis turmës vërtiteshin aty-këtu punonjës të ambasadave të huaja, të cilët, nën maskën e kureshtjes, mblidhnin, me sa duket, imformata me karakter politik, gjë që ishte tepër e lehte në një ditë të tillë Disa here veshët e Abdullait kishin zënë copëra bisedash, që njerëzit e pakujdesshëm i lëshonin andej-këndej pa kurrfarë përgjegjësie. Thonë se nuk do të ketë asnjë lëvizje të funksionarëve shqiptarë nga postet e tyre, i thoshte dikush dikujt. Nuk e besoj, përgjigjej tjetri. Pas gjithë këtyre që ndodhën, shqiptarët, qofshin edhe dinjitarë të lartë e të besuar, i kanë vënë vetes një pikëpyetje të mdhe. E megjithatë lëvizje nuk do të ketë, ngulte këmbë i pari. Mbase, përgjigjej tjetri. Shteti sheh më larg se ne. Budallenjë,- tha me vete Abdullai, nuk gjeni dot një vend tjetër për të bërë biseda të tilla? Sytë e tij dalluan midis turmës ndrejtorin e njerës prej bankave kryesore të kryeqytetit. Abdullait iu kujtua se çmimi i bronzit kishte zbritur menjëherë qysh dje, porsa ishte marrë vesh mbarimi. i luftës dhe mberritja e kokës në kryeqytet. Thoshin se në mesditë pritej një rënié e re e aksioneve të bronzit. Vitet e fundit Abdullai kishte vene re se fatin e lultërave mund ta ndiqje me saktësisht nga lëvizja e çmimeve te bronzit, se— sa nga lajmet e gazetave, të cilat i tregonin me vështirësi disfatat.
Ç’do të bëhet tani me Shqipërinë?- thoshte dikush mu përpara hundës se tij. Vërtet,- pyeti veten Abdullai, ç’do të bëhet tani me të? Kjo pyetje, që ishte këto ditë e zakoshme në gojën,e të gjithëve, ishte akoma me e natyrshme në mendjen e tij, përderisa lidhej me vëllanë e tij të madh, letra e parë e të cilit kishte mbërritur me në I i.md përpara dy ditësh. Ajo ishte një letër e gjatë, ku ai përshkruante me hollësi vendin ku do të kryente këndej e tutje shërbimin. Ky ishte një rrafsh i madh në pjesën veriore të Shqipërisë, që quhej Fusha e Kosovës. Kjo ishte fusha ku katërqind e ca vjet me parë ushtritë perandorake turke kishin thyer ballkanasit e bashkuar. Ata e qajnë edhe sot e kësaj dite atë disfatë,- shkruante i vëllai. Ajo është si majaja, me ndihmën e së cilës është mpiksur e do të mpikset çdo helm e vajtim i tyre, që është njëkohësisht mjaltë e gëzim për ne. Kjo fushë u njom atë here kaq shumë nga gjaku, saqë thonë se për vite me radhë ndërroi bimësia e saj, një pjesë u harlismë tepër, një pjesë u rrenit e u tha. Gjysmë milion ushtarë u ndeshën këtu për jetë a për vdekje, nga mëngjesi në mbrëmje. Këtu u mund, midis të tjerëve, edhe princi i shqiptarëve, Gjon Kastrioti, babai i të mallkuarit Skënderbe, iredentistit të parë dhe më të madh të perandorisë shekullore. Mirëpo në mbarim të betejës së madhe u vra vetë sulltani, tyrben me varnin e të cilit ai e ruante tani. Në të vërtetë, në këtë varr nuk qe varrosur trupi i perandorit, shkruante i vëllai, por vetëm gjaku dhe zorrët e tij. Trupi, pa pjesët e brendshme, i ngarkuar mbi një deve të veshur me pllaka bronzi, qe nisur për në kryeqytet, në thelb të mbretërisë. Thoshin se gjatë rrugës, nëpër mot të keq, mbi devenë që çonte sulltanin e vdekur, binin herë pas here rrufetë, mirëpo ato nuk i bënin asgjë as devesë, as trupit të të vdekurit. Ato rreshqitnin mbi pllakat prej bronzi dhe shkarkoheshin mbi tokë, plot bishta të zjarrtë, që u ngjanin bishtave të një velenxe të kuqerreme.
Sulltani dëshmor gjithashtu kishte dy varre. Abdullai ktheu kokën nga kamarja. Ashtu si ti, mendoi. Ata të gjithë kishin shumë varre dhie.. shumë gra. Kurse ai, para një jave... gruan e parë... dhe me siguri të fundit... dhe,. ç’ishte me e keqja, as atë.., as atë as...
Ç’do të hëhet tani me Shqiperinë, përsëriste i njëjti zë përbri tij. ‘Të mjerë, tha me vete Abdullai. Pse nuk thoni ç’do të bëhet me ne? Një çast ai mbeti si i ngrirë brenda për brenda tij. Ishte një nga ato çaste të rralla, kur njeriu fiton altësinë e përkohshme të dyzohet dhe njëra pjesë e tij gjykon tjetrën. Që kur kështu? pyeti ai vetveten. Që kur ke filluar të ngresh krye. Por çasti i dyzimit ishte i shkurtër, ashtu si çasti i revoltës. Ai u njëjësua përsëri, i plogët dhe i bindur. Abdulla.
Disa hapa larg Kamares se Turpit piktori i pallatit, Seferi, po shpejtonte të pikturonte kokën e prere. Feja islame e ndalonte rrèptësisht pikturimin e njerëzve, por Abdullai e dinte se Dega e Protokollit të Oborrit, pas shumë ndërhyrjesh te Shehulislami, kishte nxjerrë me në fund lejen për pikturimin e kokave të separatistëve, duke e arsyetuàr kërkesën e saj me faktin që ato, qyshse vihen në Karnaren e Turpit, s’janë veçse sende, dhe vizatimi i tyre është një lloj si vizatimi i mozaikëve.
Për rreth piktorit kishte vazhdimisht njerëz. Ata zgjatnin kokat gjithë kureshtje për të parë pëlhurën dhe bojërat, pëshpëritnin me njëri-tjetrin, nganjëhere, padashur, i lëviznin këmbët e kavaletit, por piktori nuk bëhej merak. Pikturonte me shpejtësi, ndërsa bojërat dukej sikur do t’i ngrinin nga çasti në çast nga acari.
Megjithese ora nuk kishte rënë akoma njëmbëdhjetë, Abdullai here pas here i hidhte sytë ne drejtim të Rrugës së Gjysmëheresirës prej nga duhej të shfaqej mjeku. Ajo ishte dita e parë e kokës së re dtie, sipas rregullores, mjeku duhej të njihej me të, të shënonte në një raport të shkurtër gjendjen e saj, në mënyrë që më vonë në rast se dilte ndonjë problem, të und të perligjte shkencërisht ndryshimet e mëvonshme të saj. Mjeku e kishte gjithashtu për detyrë të përcaktonte afatet e mundshme të tregimit të kokës në publik.
Mjeku u duk në udhekryq tamam në kohën kur ora e kullës se Tempullit të Shpirtit Osman ra njëmbedhjetë herë. Si gjithmonë, ai dukej i gjallë,ecte duke u lëkundur pak dhe kishte atë buzëqeshjen e zakonshme, që ishte kaq e përhershme në fytyrën e tij, saqë Abdullait i bëhej të besonte se, me tepër se buzeqeshje, ajo ishte një dilësi e lëkurës se tij.
— Mbledhje — tha mjeku, duke qenë akoma disa hapa larg. — Gjithë mëngjesin në mbledhje. Ka disa njerëz që në asnjë mënyre nuk u mbushet mendja se shkenca e mjekësisë, si çdo shkencë, ecën përpara. Miremëngjes, Abdulla!
- Miremëngjes, doktor! — tha Abdullai, duke përkulur pak kokën.
— Një e dy dhe ata hapin kromikat e vjetra: kështu u ballsamos në vitin 1389 koka e Timurtashit të Madh, kështu iu kullua gjaku trupit të Stinlislamit në filan vite të tjera e të tjera. Dhe më e keqja është se, kur ti përpiqesh të vërtetosh se mund të përdoren metoda me të reja për ruajtjen më gjatë të kokave, ata të hidhen në grykë me gjithfarë spekulimesh politike:-- mos vallë koka eAli Pashait meriton një tjetër ilaç, ndryshe nga ajo e tradhtarit Demirda, një shekull më parë? A nuk ishin të dy binjake dhe a nuk u dha të dyve të njëjtin ndëshkim Padishahu i Madh? Hajde, përgjigjju, të lutem, një argumenti të tillë, — shkrofëtiu mjeku. — Ah, ja dhe mysafiri i ri, — thirri ai, pothuajse me gëzim, duke kthyer kokën nga kamarja. - -
Ndërsa Abdullai po afronte shkallën e drunjtë, sytë e tyre u ndeshën.
— E, — ia bëri mjeku, duke u kujtuar për diçka, — 0 ti, si i ke punët?
Abdullai u skuq dhe uli sytë.
— Asgjë, — tha.
Para tri ditësh, duke mposhtur turpin e madh, ai i kishte treguar mjekut të fshehtën e netve të para të martesës së vet. Kjo e fshehtë ishte e pikëllueshme. Abdullai nuk flinte dot me nusen e vet të re. Mjeku e kishte dëgjuar pa u çuditur aspak dhe kjo, në nje fare mënyre, i kishte dhënë zemër Abdullait, sepse tregonte që këto ishin gjëra të zakonshme. Mjeku i kishte bërë ca pyetje (uh, sa të vështirë e kishte Abdullai t’u pergjigjej atyre pyetjeve, sidomos kur lidheshin me nusen e tij), i kishte dhënë ca këshilla dhe në fund e kishte siguruar se kjo ishte diçka e përkohshme, që shkaktohej kryesisht nga mungesa. e, elementit femëror ne jetën publike Kjo mungese, kishte thënë ai, e mbeshtjell femrën me mistere të tilla, saqë dëshlrën për të e çon gjer nejctlliste e marrëzisë.
— Hm, — ia beri mjeku, duke u bërë gati të hipte mbi shkallaren e parë. Disa sekonda ai uli kokën, si për t’u menduar. — Dëgjo, — tha, duke i ngulur sytë. — Duhet të provosh diçka tjetër. E di çfarë?
Sytë e Abdullait ishin si të shuar.
— Çfarë? — ia bëri me zë fare të dobët.
— Të njihesh me ndonjë grua të përdalë.
Koka e Abdullait bëri nje lëvizje kundërshtimi.
— Leri ato, — tha mjeku, duke vënë këmbën mbi shkallare. — Është një ilaç pothuajse i sigurtë.
Sytë e Abdullait ndiqnin thembrat e këpucëve të mjekut, tek zhvendoseshin nga njëra shkallare te tjetra. Një, dy, tre, katër. Gjithë ato net të javës që shkoi, kishin qenë për të një vargan orësh torturuese, gunga devesh,sipër të cilave ai zvarritej gjithmonë e me larg ne një rërë të pashpresë. Mos u bëj merak, i kishte thënë mjeku, është nje çështje thjesht psikike. Abdullai mbante frymën për të mos i shpëtuar asnje fjalë e tij. Është një dëshirë kaq e madhe, saqë ne fillim mbyt vetveten, kishte vazhduar mjeku. Fjalët e mjekut i vërtiteshin gjithé ditën nëpër mend Abdullait. Nganjëherë ato ishin bindse,por, në shumicën e rasteve, tingellonin të çuditshme. Përse një dëshirë e madhe duhet të mbyste vetveten? Dhe përse kjo gjë duhej t’i ndodhte pikërisht atij? Ai nuk besonte në forcën e magjive, megjithatë nganjëherë mendonte se mos kjo ishte një ndëshkim për diçka që ai kishte bërë në të kaluarën? Mos vallë nuk duhej të kishte endërruar për gra të huaja?
Veçanërisht torturuese kishte qënë për të nata e katërt e marteëes. Gjithë perandonia ishte me festë me rastin e Natës së Fuqisë. Në këtë natë, sipas traditës shekullore, padishahu perandor duhej të flinte me një virgjereshë. Kryeqyteti rrezëllinte nga dritat. Në mbrëmje von nga Kulla e Daulleve, nga kështjella e burgut dhe nga tarraca e Mmiraliatit gjëmuan topat, që lajmëronin fillimin e Natës së Fuqisë Abdullai ishte shtrirë përbri nuses së vet, në dhomën e ngrohur me kujdes. Të dy ishin të mbytur në djersë të ftohta .Topat lëshonin gjathmonë e më tepër një gjëmim të llahtarshëm. Grykat e tyre, tymi, baruti, zjarri që villnin, të gjitha këto nuk simbolizonin gjë tjetër, vefucp. mashkullore te padishahut, te shdërruar në hekur e në oshëtimë. Nën atë gjëmim që dridhte botën, nëpunësi Abdulla zvarritej si një kërmill. Dhe ndërsa shikonte me bisht të syrit qafën e nuses së vet (ajo qafë e lëshuar plogët mbi jastëk e mundonte çuditërisht), ai, si një c djegie të largët, të hidhur e të embël njëkohësisht, të ndiente valët e zilisë zymtare, që e lëpinin herë pas here kohët e fundit. Ishte zilia për kokat e kamares së gurtë. Sytë e tyre të shuar dukej sikur e qesëndisnin. Burahan Pashai kishte pasur tridhjete e tetë gra në haremin e tij. Thoshin se veziri i Trapezundit e kishte fytyrën të verdhë nga orgjitë e pambaruara. Guvernatori i Tarabulluzit kishte pasur rreth shtatëdhjetê e pesë feira, nga tê cilat gjysma ishin nën tetëmbëdhjetë vjeç. Gruaja e ligjshme e Ali Pashait, Vasiliqia, ishte njëzet e dy vjeçe, ndërsa Veziri rebel i kishte kaluar te tetëdhjetat. Te gjithë ata kishin aq shumë, aq shumë gra, kurse ai... Ate po e tradhtonin. Njëra pas tjetrës organet e trupjt te tij po e braktisnin. Rishte vetëm njê lidhje formale midis kokës dhe trupit të tij. Por, me qofte se ishte kështu, në qofte se kishte ardhur ftohja e pandreqshme, a nuk ishte me mirë që ai të ndahej prej gjymtyreve dhe prej gjithë trupit të tij? Të shkëputej njëherë e mirë nga duart, këmbët dhe barku i përbuzshëm. Ashtu siç mbylleshin e rrethuarit pa shpresë në kullën e lartë te kështjellës së pushtuar, ashtu të mblidhej dhe ai në strofkën e fundit, në kokën e vet. Duke qenë i tillë, vetëm kështu nusja e tij e re s’kishte pse të priste prej tij asgjë tjetër. Atëherë ndoshta ajo do ta puthte atë në buzë, me një të puthur të vërtetë gruaje, ashtu siç e puthi në buzë Pashanë Bjond e shoqja, kur i çuan kokën e tij. .Abdullait iu duk se ndiente lëvizjen e ngadaltë të gjakut të tij nëpër damarë. Të ishte vetëm kokë. Kokë në kamaren e gurtë. Dielli të shuar me një përgjakje, perëndimi rreth e rrotull i vetëm përballë tmerrit të turmave të pambaruara të kryeqytetit. Tiran që terrorizon shpirtin. I përpirë nga mijëra sy të ndezur si nga ethet. Në qendër të vëmendjes dhe të perandorisë. Hënë e vdekur.
Në murniurimën e sheshit diçka ndryshoi. Abdullai ngriti kryet dhe pa mlekuTl që po ngjiriste shkallën prej druri. Ai shkeli në kalldrëm, pastaj ktheu sytë nga kamarja dhe vështroi një copë here mendueshëm kokën e prere. Rreth e rrotull. turma që gjer atëherë kishte ndjekur me giak të ngrirë çdo lëvizje të tij, filloi përsëri te gumëzhinte. Këshilhi i Ministrave është përsëri në mbledhje, thoshte dikush. Një erë e ftohtë frynte tejpërtej sheshit. Mjeku nuk i hiqte sytë nga kamarja. Leshrat e bardha të kokës here shpupuriseshin, here qetësoheshin. Mjalti me siguri ka ngriré, mendoi Abdullai. Mjeku dy-tri here tundi kokën me vete. Përsëri murmuriti pastaj si në endërr. Ajo kokë donte ta sfidonte perardorinë, mendoi Abdullai, i lodhur. Atij i merreshin pak mendtë. Krelat e bardha të kokës ishin si të mjegulluara. Abdullait i shkoi ndër mend se dy ditë më parë pranë atyre qimeve të buta vërshëllenin fjalët e tmerrshme të vezirit. Ato leshra, pranë gojës së tij, kishin qenë të mbushura me st dhe vdekje Kresho&u ifè kis1 dIi1 teré periTani ishin vetem qime. Të buta si lekurë qengji. Abdullait iu kujtua trupi i nuses së tij. Ai gjithashtu ishte i statujtë. Seksi i saj ishte i fjetur. Ai nuk kishte ngjallur dot në të furtunë.
— Tërmet të tillë, shteti s’ka për te ndier prej vitesh,— tha mjeku, duke bërë me shenjë nga kamarja.
Abdullai s’dinte ç’të pergjigjej. Ne të gjitha deklaratat zyrtare fjala tërmet ishte shmangur. Ai, ndoshta për të njëmijtën herë, vështroi kokën. Vallë, në ç’kënd të asaj kafke lindi për here parë ideja për t’u ngritur kundër perandorisë shekullore? Abdullait i shkoi nëpër mend se në këtë botë ai s’qe ngritur ndonjëherë kundër asgjëje. As
kundër vetvetes, mendoi.
— Mirupafshim, Abdulla! — tha mjeku, duke shkëputur me zor shikimin nga kamarja.
- Abdullai beri një përkulje. Pasi bëri ca hapa, miku ktheu kokën. Për atë problemin, bëj ashtu siç të thashë, - — thirri ai që nglarg.
Abdullai ndjeu se po skuqej
Ne shesh ndihej prania e aleve Ttê reja njerezore. Nga Rruga e Armëve Islame po dyndeshin rreshtat e nxënësve të shkollave dhe të idhtarëve të organizatave fetare. Një copë herë Abdullai u vuri veshin copërave të bisedave njerëzore,për të marre vesh te rejat e ditës. Asnjë gazete e kryeqytetit nuk mund tè ishte kaq e shpejte, sà zhurmërima e këtij sheshi. Frazat që dëgjonte, vendoseshin ne ndergjegjen e Abduhlait si tituj lajmesh, të medhenj, ose te vegjel. Parashikohet që në nje pjesë te Ballkanit, veçanërisht në krahinat fqinje me Shqipërinë te vendoset gjendje e jashtëzakonshme. Vazhdojnë kërkimet e thesarit të Aliu Tepelenës. Në katakombet e tmerrshme të kështjellës së tij priten të zbulohen mynxyra. Me korrierin me te afërm perandorak pritet te mberrijë në kryeqytet vejusha e rebelit, Vasiliqia. Ministri i Jashtëm, Reiz efendiu...Abdullai mendoi se do të ishte një budallallëk i pafalshëm nga ana e Drejtonisë se Katërt, sikur ajo të mos shperndante njerëzit, e saj në ketë shesh. Këtu mund të dëgjoje hatatë më të mëdha. Ja, dy hapa me tej, mu për-para hundës së rojave, përsëri po diskutohej se ç’do të behej me Shqipërine tani, pas shtypjes së rebelimit. Që do të humbasë përjete favoret e saj, kjo as që vihet në dyshim, thoshte njëri, por unë jam kureshtar të di se a do të kalojë në gjedjen e terrorit të sforcuar apo jo. Terror i sforcuar? pyeste tjetri. Ç’është kjo? Si, nuk e di ti? Kështu i thonë tani tokave të shpallura haram. Ah, po, terror i sforcuar. Ti mendon se mund të kalojë në të? Pse jo? la bënte i pari. Gjithë nënshtetasit e mbretërisë janë të zemëruar me shqiptarët. I ke parë gazetat? Kërkojnè terror. Mjaft u përkëdhel kaq vite Shqipëria, shkruajnë, le të mbytet tani në gjak. E megjithatë mua s’më besohet, kundërshtonte i dyti. Do të shikosh si do të gjendet një rrugë e mesme, që edhe zemërimi i përgjithshëm të shuhet, edhe shqiptarët të mos acarohen. Ti e the vetë pak me parë: shteti sheh më larg.
Oh, janë prapë ata budallenjtë, mendoi Abdullai. Vallë s’kanë punë tjetër, veçse të marrin nëpër gojë shtetin? Ai nuk desh t’i dëgjonte më, por zërat e tyre ishin shumë afër dhe i futeshin me përdhunë në vesh. Si thua ti, kush do të emërohet në vend të Ali Pashait?-pyeste njèri. Është vështirë te parashikohet, thoshte tjetri. Kjo varet nga dekreti që do të nxjerrë Perandori për statusin e Shqipërisë. Ne qoftë se ajo shpallet Vend Haram, pra nën terror të sforcuar, siç thuhet me terminologjinë e re, ka mundësi të mbetet atje Hurshid Pashai, që është i ri dhe energjik. Përndryshe... çfarë përndryshe? pyeste zeri i parë. Përndryshe, në qofte se shteti do të përcaktojë një gjendje me të butë, ashtu siç e besoj unë, ka mundësi të dërgohet atje Karaxha Pashai plak.
Ata vazhduan të flisnin për emërimet dhe Abdullait i shkoi nëpër mend se nga të gjitha institucionet e shtetit, ai që kishte me shumë gjallëri këto ditë, ishte me siguri Pallati i Vulës dhe i Dekreteve. Midis një milion nëpunësve të perandorisë, fati i një mijë e katërqind funksionarëve më të lartë të saj lidhej drejtpërdrejt me këtë pallat, kolonadat e rënda të te cilit ngjanin si te stërpikura me një ndryshkje sërmi. Këtu dilnin për herë të parë emërimet e dinjitarëve me të lartë, duke përfshirë vezirët, bashkë me vezirin e madh, dy kryekomandantët e ushtrisë: bejlerbeun e pjesës evropiane dhe bejlerbeun e pjesës aziatike, gjithë guvernatorët e provincave që ishin nën Terror të sforcuar, ose Tokat e Haramit, sic quheshin në terminologjinë e vjetër zyrtare, të provincave autonome, ose Tokave të Hallallit, siç quheshin dikur, qeveritarët e zonave të shkombëtarizuara sipas .Kra-Kra-së, te zonave të shpallura në gjendje të veçantë, gjithë gjeneralët e trupave tokësore, admiralët, ose, siç quheshin ndryshe, pashallarët e detit, ambasadorët e shkallës së parë, kryeinspektori i shtetit, katër drejtorët e mëdhenj: drejtori i Bankës Perandorake, i Arkivit Qendror, i Pallatit të Gërmërit qindravjeçar dhe I Ta’bir Sarajit, që, në përkthim, do të thoshte Pallati i Ëndrrave dhe që, siç e tregonte emri i tij, ishte institucioni qëndror që merrej me zbërthimin e ëndrrave të shtetasve. Me përjashtim të funksionarëve të lartë të fesë, që emëroheshin drejtpërdrejt nga Shehulislami, ndarja e posteve të kastës së fuqishme të sundimtareve bëhej këtu. Kështu, ishte përcaktuar në një mënyrë më të hollësishme shkalla e hierarkisë së tyre, privilegjet e secilit, të numëruara një për një, rrogat, gradat, vendet ku ulej secili prej tyre në sallën e mbledhjeve të qeverisë, në sallën perandorake, në radhën e ceremonive festive, në radhët e kortezheve të përmortshme, në darkat qéveritare dhe, me në fund, vendi në varrezën e shtetit. Këtu dilnin dekretet e dekorimeve, të ngritjes në post, të uljeve në post, te transferimeve, te rrëzimit nga posti, të shpalljes •+d zi*, të fajes me anë të Hairermanit, ose të kërkimit të kokës, me anë të Katil-Fermanit etj. etj.
Të gjitha këto, copëra-copëra e ditë pas dite, Abdullai i kishte mësuar aty, te sheshi, pranë Kamares se Turpit. Ne fillim ato kishin qenë të shpërndara midis murmurimës kaotike të tullave, si gurët dhe materi alet e tjera të ndërtimit midis rrëmujës së një kantieri. Mirëpo dalngadalë ato u sistemuan dhe u vendosën në vija të rregullta, duke skicuar kështu në mendjen e Abdullait gjithë stimkturën e shtetit. Pas kësaj, turbull—turbull, ai kishte ndjierë se brenda për brenda ngrehinës madhështore te stërshtetit kishte një si grrënjë të vazhdueshme. Kjo e kishte pikëlluar në fillim Abdullanë, por më vonë e kishte kuptuar se me këtë grrënjë shteti qe mësuar prej shekujsh. As rivaliteti midis pushtetit civil dhe pushtetit fetar, as lufta midis kastave dhe grupeve, jehona e së cilës mezi arrinte gjer tek ai, as thashethemet, mëritë dhe madje as përbetimet e fshehta, që zbuloheshin herë pas here ñuk arrinin ta kërcënonin madhështinë e shtetit, përderisa mbi gjithçka, mbi të dy pushtetet dhe mbi te gjitha kastat vigjionte i tmerrshem mëkëmbësi i allahut mbi tokë, padishahu-perandor. E megjithatë, ndonëse qetësohej disi nga kjo ide, qëllonte që Abdullai pyeste me vete, se, valle, cili është shkaku që të kacafyteshin aq egërsisht me njeri-tjetrin. Por, gjithsahere e bënte këtë pyetje, mendja e tij ndalej si përpara një pusi të errët. Dukej sikur mundësitë e saj mbaronin aty. As murmurima e sheshit, ajo encikiopedi e hatashme e gjithçkaje, nuk jepte për këtë ndonjë shpjegim. Në ato çaste, në mendjen e Abdullait mekanizmat e shtetit përfytyroheshin si ca rrota të stërmëdha, që, tek rrotulloheshin me një kërkëllimë të mbytur, thellë në terr, kullonin ujë të zi themelesh tetëqindvjeçare.
Nganjehere fjala , që veshi i Abdullait e kapte aty-këtu midis zhaurimës, i dukej se vetetimthi hidhte një dritëz mbi enigmën. Por përndritja ishte kaq e zbehtë, saqë mbytej sakaq nga terri. Aty-këtu Abdullai dëgjonte zëra që shfaqnin kundërshtimin e tyre për shthurjen e sistemit ekônomik të timarit, siç quheshin tokat që u jepeshin nga shteti ushtarakëve, si shpërblim per shërbimet e tyre. Kishte kohë qe midis timareve që ishin prone e shtetasve, çdo ditë e me shumë po mbinin si kërpudha çifligjet, që ishin pronë private. Pikërisht me këtë shpërndarje të tokës perandorake kastat e ushtarakëve shihnin shijat e zvetenimit e të trazimeve. Madje edhe në një promemorje, që thuhet se :Shehulislami ikishte drejtuar sulltanit (o zot, mendonte Abdullai, tek dëgjonte dy njerëzit që bënin këtë bisedë, mu nën Kamaren e Turpit, a ishtë e mundur që ata s’kishmn gjetur vend tjetër për bisedën e tyre të mallkuar?), pra edhe me pro-
memorjen e Shehulislamit përmemdej, midis të tjerash, etHic kjo gjë, si një nga shkaqet e dobësimit ushtarak dhe rrjedhimisnt politik të shtetit... Abdullai dëgjonte si ë topitur. lshte e mundur, vallë, qe fjalë te tilla të pista e banale, si përqindje, fajde, rentë e tokës, qarkullim i monedhës, ekonomi te kishin nje fare lidhjeje me ate mekanizëm madhështor që quhej shtet, si edhe me ngjarjet e shkëlqyeshme apo të mynxyrta të tij? S’është e mundur, thoshte ai me vete. Kurrsesi. s’ishte e mundur. Ata nuk ishin veçse llafazanë te ikur nga çmendinat. - - Megjithese... -Mendimi i tij mpihej një grime nën honin e zi të enigmës, pastaj, duke psherëtirë i lehtësuar, ai e hiqte mendjen andej dhe e sillte tek arkitektura e jashtme e shtetit, që ndoshta e njihte po aq me hollësi, sa edhe shefi i përgjithshëm i Protokollit. Ai nënqeshte me ironi, kur dëgjonte, per shembull, se kishte njerëz që nuk e dinin se guvernatoret e pashallëqeve, qoftë edhe të shkallës së parë, nuk mund të zinin kurrë vend, ne ceremonitë zyrtare, përpara guvermatoreve të Tokave te Haramit. Por edhe këtu shpesh Abdullai kishte gjëra qe s’i kuptonte mirë. Ai nuk e kuptonte, për shembull, se përse drejtori I Tabir Sarajit, ose Pallatit te Ëndrrave, megjithese funksionar i shkalës së katërt, bile pa titullin pasha, por thjesht drejtor, ishte i vetmi që kishte të drejtën të mos përkulej përpara Shehulislamit të fuqishëm, përpara të cilit dridheshin gjithë vezirët, dhe kush kishte të drejtën (o, tmerr!) te redaktonte dekretet e sulltanit.
Të gjitha këto Abdullai i bluante me ditë në mendjen e tij. Ato e magjepsnin dhe e trembnin njëkohësisht. Ja, tani kithte vdekur njëri prej ketyre funksionarëve të lartë, Ali Pashë Tepelena, dhe gjithë kasta e tyre po tundej si me tërmet. Ne Pallatin e Vulës e të Dekreteve kishte dritë me siguri gjer me mesnatë. Atje përpunohej gjithçka. Lëvizje do të kishte në të gjitha skajet e perandorisë së pafundme. Do te luftonin qenërisht me thonjë e me dhëmbë për të zhvatur pashalleqe sa më të pasura, do te gërvishteshin me kthetra për postet, do të shkruanin letra anonime.
Kurse ai, nëpunësi i vogël Abdulla, që, per fat të keq, e mësoi shijen e pushtetit në skajet e këtij sheshi, si njeriu që dehet pa pirë alkool, vetëm nga avujt e kazanit, s’do të kishte të bënte kurrë me atë pallat. E vetmja mundësi një dekreti për të ishte një urdhër vdekjeje. Këtu... në Kamaren e Turpit është vënë koka e Kara Abdullait, i cili u rebelua kundër shtietit.
Abduliai u shkund dhe drejtoi shpinën. Zhaurima e sheshit vinte e shtruar. Ajo arrinte në veshët e Abdullait prapë ne formë titujsh gazete. Gjithë pjesa perëndimore e Ballkanit është vënë në gjendje alarmi. Duke përfituar nga kryengritja e Ali Tepelenës ka lëvizur Greqia. Ne rrethet e larta pëshpëritet se mimistri i Financave V. V. ka ndërmend t’i propozojë martesën vejushës së Aliut të Zi. Zëra të tjerë thonë se këtë gjë ka ndër mend ta bëjë zyrtari i lartë Halet, gruaja e të cilit kishte vdekur para dy muajsh nga kanceri i gjirit. Në qofte se gjendja ne Shqipëri normalizohet, atje mund te dërgohet Hider Pashai. Thuhet se e veja e Ali Pashait, bukuroshja njëzetedyvjecare, Vasiliqia, ka deklaruar se nuk do ta këmbente burrin e saj të vdekur me askënd. Ne kryeqytet bisedohet veçse per deklaratën e vezfrit të madh, lidhur me autoriominë me oak. Parashikohet që javën që vjen kryeqyteti të presë me madhështi kthimin triumfal të fitimtarit Hurshid Pasha, njeriut të ditës. Ngritja e tij në karrierë do të jetë me siguri marramendëse. Disa parashikime arrijnë bile edhe postin e vezirit të madh. Aksionet e bronzit do të bien përsëri në mesditë. Tensioni i Abdullait gjithashtu...
Abdullai buzeqeshi me vete hidhur. Njeriu i ditës, përsëriti mekanikisht. Ne kafenetë luksoze të rinjtë kishin filluar të mbanin mjekra ala Hurshid,*. Hanëmet e shquara ëndërronin me siguri për të. Ndoshta edhe ajo... nusja e tij. Një copë herë sytë e Abdullait mbetën të zbrazët. Pastaj, si nje kunadhe e shpejtë, mes për mes tyre kaloi nje ndriçim i pazakonshëm.

KAMARJA E TURPIT

...Historia e gjertanishme ka treguar me shumë shembuj se si kanë përfunduar ata që kanë pasur një mendim tjetër për këtë, tha veziri i madh, dhe ky fakt që kemi përpara, kishte përfunduar ai, duke treguar me dorë sininë e argjendtë me kokën e Ali Pashë Tepelenës midis, s’është veçse një shembuli plotësues i historisë.
Gjithë mbasditen turmat nuk e braktisën për asnjë minutë sheshin, me shpresë se, pas shikimit të saj, sipas protokollit, koka do të vendosej me në fund në kamare. Mirëpo njerëzit pritën me kot gjer në mbrëmje. Siç duket, gjithe mbasditen koka iu nënshtrua një mbikëqyrjeje të hollësishme mjekësore.
Gazetarët, të cilët nuk ishin lejuar as në paraqitjen e kokës në Këshillin e Shtetit, as në Ministrinë e Jashtme, e kishin gdhirë gjithë natën në shesh, në mënyrë që të kishin mundësinë ta shikonin të parët vendosjen e saj. Abdullai i njihte pothuajse me emër shumicën e tyre. Me sy të fryrë nga pagjumësia, disa prej tyre ktheheshin perseri nê shesh, për të mbledhur, siç duket, material plotësues për reportazhet e hollësishme të faqeve të mesit. Midis turmës vërtiteshin aty-këtu punonjës të ambasadave të huaja, të cilët, nën maskën e kureshtjes, mblidhnin, me sa duket, imformata me karakter politik, gjë që ishte tepër e lehte në një ditë të tillë Disa here veshët e Abdullait kishin zënë copëra bisedash, që njerëzit e pakujdesshëm i lëshonin andej-këndej pa kurrfarë përgjegjësie. Thonë se nuk do të ketë asnjë lëvizje të funksionarëve shqiptarë nga postet e tyre, i thoshte dikush dikujt. Nuk e besoj, përgjigjej tjetri. Pas gjithë këtyre që ndodhën, shqiptarët, qofshin edhe dinjitarë të lartë e të besuar, i kanë vënë vetes një pikëpyetje të mdhe. E megjithatë lëvizje nuk do të ketë, ngulte këmbë i pari. Mbase, përgjigjej tjetri. Shteti sheh më larg se ne. Budallenjë,- tha me vete Abdullai, nuk gjeni dot një vend tjetër për të bërë biseda të tilla? Sytë e tij dalluan midis turmës ndrejtorin e njerës prej bankave kryesore të kryeqytetit. Abdullait iu kujtua se çmimi i bronzit kishte zbritur menjëherë qysh dje, porsa ishte marrë vesh mbarimi. i luftës dhe mberritja e kokës në kryeqytet. Thoshin se në mesditë pritej një rënié e re e aksioneve të bronzit. Vitet e fundit Abdullai kishte vene re se fatin e lultërave mund ta ndiqje me saktësisht nga lëvizja e çmimeve te bronzit, se— sa nga lajmet e gazetave, të cilat i tregonin me vështirësi disfatat.
Ç’do të bëhet tani me Shqipërinë?- thoshte dikush mu përpara hundës se tij. Vërtet,- pyeti veten Abdullai, ç’do të bëhet tani me të? Kjo pyetje, që ishte këto ditë e zakoshme në gojën,e të gjithëve, ishte akoma me e natyrshme në mendjen e tij, përderisa lidhej me vëllanë e tij të madh, letra e parë e të cilit kishte mbërritur me në I i.md përpara dy ditësh. Ajo ishte një letër e gjatë, ku ai përshkruante me hollësi vendin ku do të kryente këndej e tutje shërbimin. Ky ishte një rrafsh i madh në pjesën veriore të Shqipërisë, që quhej Fusha e Kosovës. Kjo ishte fusha ku katërqind e ca vjet me parë ushtritë perandorake turke kishin thyer ballkanasit e bashkuar. Ata e qajnë edhe sot e kësaj dite atë disfatë,- shkruante i vëllai. Ajo është si majaja, me ndihmën e së cilës është mpiksur e do të mpikset çdo helm e vajtim i tyre, që është njëkohësisht mjaltë e gëzim për ne. Kjo fushë u njom atë here kaq shumë nga gjaku, saqë thonë se për vite me radhë ndërroi bimësia e saj, një pjesë u harlismë tepër, një pjesë u rrenit e u tha. Gjysmë milion ushtarë u ndeshën këtu për jetë a për vdekje, nga mëngjesi në mbrëmje. Këtu u mund, midis të tjerëve, edhe princi i shqiptarëve, Gjon Kastrioti, babai i të mallkuarit Skënderbe, iredentistit të parë dhe më të madh të perandorisë shekullore. Mirëpo në mbarim të betejës së madhe u vra vetë sulltani, tyrben me varnin e të cilit ai e ruante tani. Në të vërtetë, në këtë varr nuk qe varrosur trupi i perandorit, shkruante i vëllai, por vetëm gjaku dhe zorrët e tij. Trupi, pa pjesët e brendshme, i ngarkuar mbi një deve të veshur me pllaka bronzi, qe nisur për në kryeqytet, në thelb të mbretërisë. Thoshin se gjatë rrugës, nëpër mot të keq, mbi devenë që çonte sulltanin e vdekur, binin herë pas here rrufetë, mirëpo ato nuk i bënin asgjë as devesë, as trupit të të vdekurit. Ato rreshqitnin mbi pllakat prej bronzi dhe shkarkoheshin mbi tokë, plot bishta të zjarrtë, që u ngjanin bishtave të një velenxe të kuqerreme.
Sulltani dëshmor gjithashtu kishte dy varre. Abdullai ktheu kokën nga kamarja. Ashtu si ti, mendoi. Ata të gjithë kishin shumë varre dhie.. shumë gra. Kurse ai, para një jave... gruan e parë... dhe me siguri të fundit... dhe,. ç’ishte me e keqja, as atë.., as atë as...
Ç’do të hëhet tani me Shqiperinë, përsëriste i njëjti zë përbri tij. ‘Të mjerë, tha me vete Abdullai. Pse nuk thoni ç’do të bëhet me ne? Një çast ai mbeti si i ngrirë brenda për brenda tij. Ishte një nga ato çaste të rralla, kur njeriu fiton altësinë e përkohshme të dyzohet dhe njëra pjesë e tij gjykon tjetrën. Që kur kështu? pyeti ai vetveten. Që kur ke filluar të ngresh krye. Por çasti i dyzimit ishte i shkurtër, ashtu si çasti i revoltës. Ai u njëjësua përsëri, i plogët dhe i bindur. Abdulla.
Disa hapa larg Kamares se Turpit piktori i pallatit, Seferi, po shpejtonte të pikturonte kokën e prere. Feja islame e ndalonte rrèptësisht pikturimin e njerëzve, por Abdullai e dinte se Dega e Protokollit të Oborrit, pas shumë ndërhyrjesh te Shehulislami, kishte nxjerrë me në fund lejen për pikturimin e kokave të separatistëve, duke e arsyetuàr kërkesën e saj me faktin që ato, qyshse vihen në Karnaren e Turpit, s’janë veçse sende, dhe vizatimi i tyre është një lloj si vizatimi i mozaikëve.
Për rreth piktorit kishte vazhdimisht njerëz. Ata zgjatnin kokat gjithë kureshtje për të parë pëlhurën dhe bojërat, pëshpëritnin me njëri-tjetrin, nganjëhere, padashur, i lëviznin këmbët e kavaletit, por piktori nuk bëhej merak. Pikturonte me shpejtësi, ndërsa bojërat dukej sikur do t’i ngrinin nga çasti në çast nga acari.
Megjithese ora nuk kishte rënë akoma njëmbëdhjetë, Abdullai here pas here i hidhte sytë ne drejtim të Rrugës së Gjysmëheresirës prej nga duhej të shfaqej mjeku. Ajo ishte dita e parë e kokës së re dtie, sipas rregullores, mjeku duhej të njihej me të, të shënonte në një raport të shkurtër gjendjen e saj, në mënyrë që më vonë në rast se dilte ndonjë problem, të und të perligjte shkencërisht ndryshimet e mëvonshme të saj. Mjeku e kishte gjithashtu për detyrë të përcaktonte afatet e mundshme të tregimit të kokës në publik.
Mjeku u duk në udhekryq tamam në kohën kur ora e kullës se Tempullit të Shpirtit Osman ra njëmbedhjetë herë. Si gjithmonë, ai dukej i gjallë,ecte duke u lëkundur pak dhe kishte atë buzëqeshjen e zakonshme, që ishte kaq e përhershme në fytyrën e tij, saqë Abdullait i bëhej të besonte se, me tepër se buzeqeshje, ajo ishte një dilësi e lëkurës se tij.
— Mbledhje — tha mjeku, duke qenë akoma disa hapa larg. — Gjithë mëngjesin në mbledhje. Ka disa njerëz që në asnjë mënyre nuk u mbushet mendja se shkenca e mjekësisë, si çdo shkencë, ecën përpara. Miremëngjes, Abdulla!
- Miremëngjes, doktor! — tha Abdullai, duke përkulur pak kokën.
— Një e dy dhe ata hapin kromikat e vjetra: kështu u ballsamos në vitin 1389 koka e Timurtashit të Madh, kështu iu kullua gjaku trupit të Stinlislamit në filan vite të tjera e të tjera. Dhe më e keqja është se, kur ti përpiqesh të vërtetosh se mund të përdoren metoda me të reja për ruajtjen më gjatë të kokave, ata të hidhen në grykë me gjithfarë spekulimesh politike:-- mos vallë koka eAli Pashait meriton një tjetër ilaç, ndryshe nga ajo e tradhtarit Demirda, një shekull më parë? A nuk ishin të dy binjake dhe a nuk u dha të dyve të njëjtin ndëshkim Padishahu i Madh? Hajde, përgjigjju, të lutem, një argumenti të tillë, — shkrofëtiu mjeku. — Ah, ja dhe mysafiri i ri, — thirri ai, pothuajse me gëzim, duke kthyer kokën nga kamarja. - -
Ndërsa Abdullai po afronte shkallën e drunjtë, sytë e tyre u ndeshën.
— E, — ia bëri mjeku, duke u kujtuar për diçka, — 0 ti, si i ke punët?
Abdullai u skuq dhe uli sytë.
— Asgjë, — tha.
Para tri ditësh, duke mposhtur turpin e madh, ai i kishte treguar mjekut të fshehtën e netve të para të martesës së vet. Kjo e fshehtë ishte e pikëllueshme. Abdullai nuk flinte dot me nusen e vet të re. Mjeku e kishte dëgjuar pa u çuditur aspak dhe kjo, në nje fare mënyre, i kishte dhënë zemër Abdullait, sepse tregonte që këto ishin gjëra të zakonshme. Mjeku i kishte bërë ca pyetje (uh, sa të vështirë e kishte Abdullai t’u pergjigjej atyre pyetjeve, sidomos kur lidheshin me nusen e tij), i kishte dhënë ca këshilla dhe në fund e kishte siguruar se kjo ishte diçka e përkohshme, që shkaktohej kryesisht nga mungesa. e, elementit femëror ne jetën publike Kjo mungese, kishte thënë ai, e mbeshtjell femrën me mistere të tilla, saqë dëshlrën për të e çon gjer nejctlliste e marrëzisë.
— Hm, — ia beri mjeku, duke u bërë gati të hipte mbi shkallaren e parë. Disa sekonda ai uli kokën, si për t’u menduar. — Dëgjo, — tha, duke i ngulur sytë. — Duhet të provosh diçka tjetër. E di çfarë?
Sytë e Abdullait ishin si të shuar.
— Çfarë? — ia bëri me zë fare të dobët.
— Të njihesh me ndonjë grua të përdalë.
Koka e Abdullait bëri nje lëvizje kundërshtimi.
— Leri ato, — tha mjeku, duke vënë këmbën mbi shkallare. — Është një ilaç pothuajse i sigurtë.
Sytë e Abdullait ndiqnin thembrat e këpucëve të mjekut, tek zhvendoseshin nga njëra shkallare te tjetra. Një, dy, tre, katër. Gjithë ato net të javës që shkoi, kishin qenë për të një vargan orësh torturuese, gunga devesh,sipër të cilave ai zvarritej gjithmonë e me larg ne një rërë të pashpresë. Mos u bëj merak, i kishte thënë mjeku, është nje çështje thjesht psikike. Abdullai mbante frymën për të mos i shpëtuar asnje fjalë e tij. Është një dëshirë kaq e madhe, saqë ne fillim mbyt vetveten, kishte vazhduar mjeku. Fjalët e mjekut i vërtiteshin gjithé ditën nëpër mend Abdullait. Nganjëherë ato ishin bindse,por, në shumicën e rasteve, tingellonin të çuditshme. Përse një dëshirë e madhe duhet të mbyste vetveten? Dhe përse kjo gjë duhej t’i ndodhte pikërisht atij? Ai nuk besonte në forcën e magjive, megjithatë nganjëherë mendonte se mos kjo ishte një ndëshkim për diçka që ai kishte bërë në të kaluarën? Mos vallë nuk duhej të kishte endërruar për gra të huaja?
Veçanërisht torturuese kishte qënë për të nata e katërt e marteëes. Gjithë perandonia ishte me festë me rastin e Natës së Fuqisë. Në këtë natë, sipas traditës shekullore, padishahu perandor duhej të flinte me një virgjereshë. Kryeqyteti rrezëllinte nga dritat. Në mbrëmje von nga Kulla e Daulleve, nga kështjella e burgut dhe nga tarraca e Mmiraliatit gjëmuan topat, që lajmëronin fillimin e Natës së Fuqisë Abdullai ishte shtrirë përbri nuses së vet, në dhomën e ngrohur me kujdes. Të dy ishin të mbytur në djersë të ftohta .Topat lëshonin gjathmonë e më tepër një gjëmim të llahtarshëm. Grykat e tyre, tymi, baruti, zjarri që villnin, të gjitha këto nuk simbolizonin gjë tjetër, vefucp. mashkullore te padishahut, te shdërruar në hekur e në oshëtimë. Nën atë gjëmim që dridhte botën, nëpunësi Abdulla zvarritej si një kërmill. Dhe ndërsa shikonte me bisht të syrit qafën e nuses së vet (ajo qafë e lëshuar plogët mbi jastëk e mundonte çuditërisht), ai, si një c djegie të largët, të hidhur e të embël njëkohësisht, të ndiente valët e zilisë zymtare, që e lëpinin herë pas here kohët e fundit. Ishte zilia për kokat e kamares së gurtë. Sytë e tyre të shuar dukej sikur e qesëndisnin. Burahan Pashai kishte pasur tridhjete e tetë gra në haremin e tij. Thoshin se veziri i Trapezundit e kishte fytyrën të verdhë nga orgjitë e pambaruara. Guvernatori i Tarabulluzit kishte pasur rreth shtatëdhjetê e pesë feira, nga tê cilat gjysma ishin nën tetëmbëdhjetë vjeç. Gruaja e ligjshme e Ali Pashait, Vasiliqia, ishte njëzet e dy vjeçe, ndërsa Veziri rebel i kishte kaluar te tetëdhjetat. Te gjithë ata kishin aq shumë, aq shumë gra, kurse ai... Ate po e tradhtonin. Njëra pas tjetrës organet e trupjt te tij po e braktisnin. Rishte vetëm njê lidhje formale midis kokës dhe trupit të tij. Por, me qofte se ishte kështu, në qofte se kishte ardhur ftohja e pandreqshme, a nuk ishte me mirë që ai të ndahej prej gjymtyreve dhe prej gjithë trupit të tij? Të shkëputej njëherë e mirë nga duart, këmbët dhe barku i përbuzshëm. Ashtu siç mbylleshin e rrethuarit pa shpresë në kullën e lartë te kështjellës së pushtuar, ashtu të mblidhej dhe ai në strofkën e fundit, në kokën e vet. Duke qenë i tillë, vetëm kështu nusja e tij e re s’kishte pse të priste prej tij asgjë tjetër. Atëherë ndoshta ajo do ta puthte atë në buzë, me një të puthur të vërtetë gruaje, ashtu siç e puthi në buzë Pashanë Bjond e shoqja, kur i çuan kokën e tij. .Abdullait iu duk se ndiente lëvizjen e ngadaltë të gjakut të tij nëpër damarë. Të ishte vetëm kokë. Kokë në kamaren e gurtë. Dielli të shuar me një përgjakje, perëndimi rreth e rrotull i vetëm përballë tmerrit të turmave të pambaruara të kryeqytetit. Tiran që terrorizon shpirtin. I përpirë nga mijëra sy të ndezur si nga ethet. Në qendër të vëmendjes dhe të perandorisë. Hënë e vdekur.
Në murniurimën e sheshit diçka ndryshoi. Abdullai ngriti kryet dhe pa mlekuTl që po ngjiriste shkallën prej druri. Ai shkeli në kalldrëm, pastaj ktheu sytë nga kamarja dhe vështroi një copë here mendueshëm kokën e prere. Rreth e rrotull. turma që gjer atëherë kishte ndjekur me giak të ngrirë çdo lëvizje të tij, filloi përsëri te gumëzhinte. Këshilhi i Ministrave është përsëri në mbledhje, thoshte dikush. Një erë e ftohtë frynte tejpërtej sheshit. Mjeku nuk i hiqte sytë nga kamarja. Leshrat e bardha të kokës here shpupuriseshin, here qetësoheshin. Mjalti me siguri ka ngriré, mendoi Abdullai. Mjeku dy-tri here tundi kokën me vete. Përsëri murmuriti pastaj si në endërr. Ajo kokë donte ta sfidonte perardorinë, mendoi Abdullai, i lodhur. Atij i merreshin pak mendtë. Krelat e bardha të kokës ishin si të mjegulluara. Abdullait i shkoi ndër mend se dy ditë më parë pranë atyre qimeve të buta vërshëllenin fjalët e tmerrshme të vezirit. Ato leshra, pranë gojës së tij, kishin qenë të mbushura me st dhe vdekje Kresho&u ifè kis1 dIi1 teré periTani ishin vetem qime. Të buta si lekurë qengji. Abdullait iu kujtua trupi i nuses së tij. Ai gjithashtu ishte i statujtë. Seksi i saj ishte i fjetur. Ai nuk kishte ngjallur dot në të furtunë.
— Tërmet të tillë, shteti s’ka për te ndier prej vitesh,— tha mjeku, duke bërë me shenjë nga kamarja.
Abdullai s’dinte ç’të pergjigjej. Ne të gjitha deklaratat zyrtare fjala tërmet ishte shmangur. Ai, ndoshta për të njëmijtën herë, vështroi kokën. Vallë, në ç’kënd të asaj kafke lindi për here parë ideja për t’u ngritur kundër perandorisë shekullore? Abdullait i shkoi nëpër mend se në këtë botë ai s’qe ngritur ndonjëherë kundër asgjëje. As
kundër vetvetes, mendoi.
— Mirupafshim, Abdulla! — tha mjeku, duke shkëputur me zor shikimin nga kamarja.
- Abdullai beri një përkulje. Pasi bëri ca hapa, miku ktheu kokën. Për atë problemin, bëj ashtu siç të thashë, - — thirri ai që nglarg.
Abdullai ndjeu se po skuqej
Ne shesh ndihej prania e aleve Ttê reja njerezore. Nga Rruga e Armëve Islame po dyndeshin rreshtat e nxënësve të shkollave dhe të idhtarëve të organizatave fetare. Një copë herë Abdullai u vuri veshin copërave të bisedave njerëzore,për të marre vesh te rejat e ditës. Asnjë gazete e kryeqytetit nuk mund tè ishte kaq e shpejte, sà zhurmërima e këtij sheshi. Frazat që dëgjonte, vendoseshin ne ndergjegjen e Abduhlait si tituj lajmesh, të medhenj, ose te vegjel. Parashikohet që në nje pjesë te Ballkanit, veçanërisht në krahinat fqinje me Shqipërinë te vendoset gjendje e jashtëzakonshme. Vazhdojnë kërkimet e thesarit të Aliu Tepelenës. Në katakombet e tmerrshme të kështjellës së tij priten të zbulohen mynxyra. Me korrierin me te afërm perandorak pritet te mberrijë në kryeqytet vejusha e rebelit, Vasiliqia. Ministri i Jashtëm, Reiz efendiu...Abdullai mendoi se do të ishte një budallallëk i pafalshëm nga ana e Drejtonisë se Katërt, sikur ajo të mos shperndante njerëzit, e saj në ketë shesh. Këtu mund të dëgjoje hatatë më të mëdha. Ja, dy hapa me tej, mu për-para hundës së rojave, përsëri po diskutohej se ç’do të behej me Shqipërine tani, pas shtypjes së rebelimit. Që do të humbasë përjete favoret e saj, kjo as që vihet në dyshim, thoshte njëri, por unë jam kureshtar të di se a do të kalojë në gjedjen e terrorit të sforcuar apo jo. Terror i sforcuar? pyeste tjetri. Ç’është kjo? Si, nuk e di ti? Kështu i thonë tani tokave të shpallura haram. Ah, po, terror i sforcuar. Ti mendon se mund të kalojë në të? Pse jo? la bënte i pari. Gjithë nënshtetasit e mbretërisë janë të zemëruar me shqiptarët. I ke parë gazetat? Kërkojnè terror. Mjaft u përkëdhel kaq vite Shqipëria, shkruajnë, le të mbytet tani në gjak. E megjithatë mua s’më besohet, kundërshtonte i dyti. Do të shikosh si do të gjendet një rrugë e mesme, që edhe zemërimi i përgjithshëm të shuhet, edhe shqiptarët të mos acarohen. Ti e the vetë pak me parë: shteti sheh më larg.
Oh, janë prapë ata budallenjtë, mendoi Abdullai. Vallë s’kanë punë tjetër, veçse të marrin nëpër gojë shtetin? Ai nuk desh t’i dëgjonte më, por zërat e tyre ishin shumë afër dhe i futeshin me përdhunë në vesh. Si thua ti, kush do të emërohet në vend të Ali Pashait?-pyeste njèri. Është vështirë te parashikohet, thoshte tjetri. Kjo varet nga dekreti që do të nxjerrë Perandori për statusin e Shqipërisë. Ne qoftë se ajo shpallet Vend Haram, pra nën terror të sforcuar, siç thuhet me terminologjinë e re, ka mundësi të mbetet atje Hurshid Pashai, që është i ri dhe energjik. Përndryshe... çfarë përndryshe? pyeste zeri i parë. Përndryshe, në qofte se shteti do të përcaktojë një gjendje me të butë, ashtu siç e besoj unë, ka mundësi të dërgohet atje Karaxha Pashai plak.
Ata vazhduan të flisnin për emërimet dhe Abdullait i shkoi nëpër mend se nga të gjitha institucionet e shtetit, ai që kishte me shumë gjallëri këto ditë, ishte me siguri Pallati i Vulës dhe i Dekreteve. Midis një milion nëpunësve të perandorisë, fati i një mijë e katërqind funksionarëve më të lartë të saj lidhej drejtpërdrejt me këtë pallat, kolonadat e rënda të te cilit ngjanin si te stërpikura me një ndryshkje sërmi. Këtu dilnin për herë të parë emërimet e dinjitarëve me të lartë, duke përfshirë vezirët, bashkë me vezirin e madh, dy kryekomandantët e ushtrisë: bejlerbeun e pjesës evropiane dhe bejlerbeun e pjesës aziatike, gjithë guvernatorët e provincave që ishin nën Terror të sforcuar, ose Tokat e Haramit, sic quheshin në terminologjinë e vjetër zyrtare, të provincave autonome, ose Tokave të Hallallit, siç quheshin dikur, qeveritarët e zonave të shkombëtarizuara sipas .Kra-Kra-së, te zonave të shpallura në gjendje të veçantë, gjithë gjeneralët e trupave tokësore, admiralët, ose, siç quheshin ndryshe, pashallarët e detit, ambasadorët e shkallës së parë, kryeinspektori i shtetit, katër drejtorët e mëdhenj: drejtori i Bankës Perandorake, i Arkivit Qendror, i Pallatit të Gërmërit qindravjeçar dhe I Ta’bir Sarajit, që, në përkthim, do të thoshte Pallati i Ëndrrave dhe që, siç e tregonte emri i tij, ishte institucioni qëndror që merrej me zbërthimin e ëndrrave të shtetasve. Me përjashtim të funksionarëve të lartë të fesë, që emëroheshin drejtpërdrejt nga Shehulislami, ndarja e posteve të kastës së fuqishme të sundimtareve bëhej këtu. Kështu, ishte përcaktuar në një mënyrë më të hollësishme shkalla e hierarkisë së tyre, privilegjet e secilit, të numëruara një për një, rrogat, gradat, vendet ku ulej secili prej tyre në sallën e mbledhjeve të qeverisë, në sallën perandorake, në radhën e ceremonive festive, në radhët e kortezheve të përmortshme, në darkat qéveritare dhe, me në fund, vendi në varrezën e shtetit. Këtu dilnin dekretet e dekorimeve, të ngritjes në post, të uljeve në post, te transferimeve, te rrëzimit nga posti, të shpalljes •+d zi*, të fajes me anë të Hairermanit, ose të kërkimit të kokës, me anë të Katil-Fermanit etj. etj.
Të gjitha këto, copëra-copëra e ditë pas dite, Abdullai i kishte mësuar aty, te sheshi, pranë Kamares se Turpit. Ne fillim ato kishin qenë të shpërndara midis murmurimës kaotike të tullave, si gurët dhe materi alet e tjera të ndërtimit midis rrëmujës së një kantieri. Mirëpo dalngadalë ato u sistemuan dhe u vendosën në vija të rregullta, duke skicuar kështu në mendjen e Abdullait gjithë stimkturën e shtetit. Pas kësaj, turbull—turbull, ai kishte ndjierë se brenda për brenda ngrehinës madhështore te stërshtetit kishte një si grrënjë të vazhdueshme. Kjo e kishte pikëlluar në fillim Abdullanë, por më vonë e kishte kuptuar se me këtë grrënjë shteti qe mësuar prej shekujsh. As rivaliteti midis pushtetit civil dhe pushtetit fetar, as lufta midis kastave dhe grupeve, jehona e së cilës mezi arrinte gjer tek ai, as thashethemet, mëritë dhe madje as përbetimet e fshehta, që zbuloheshin herë pas here ñuk arrinin ta kërcënonin madhështinë e shtetit, përderisa mbi gjithçka, mbi të dy pushtetet dhe mbi te gjitha kastat vigjionte i tmerrshem mëkëmbësi i allahut mbi tokë, padishahu-perandor. E megjithatë, ndonëse qetësohej disi nga kjo ide, qëllonte që Abdullai pyeste me vete, se, valle, cili është shkaku që të kacafyteshin aq egërsisht me njeri-tjetrin. Por, gjithsahere e bënte këtë pyetje, mendja e tij ndalej si përpara një pusi të errët. Dukej sikur mundësitë e saj mbaronin aty. As murmurima e sheshit, ajo encikiopedi e hatashme e gjithçkaje, nuk jepte për këtë ndonjë shpjegim. Në ato çaste, në mendjen e Abdullait mekanizmat e shtetit përfytyroheshin si ca rrota të stërmëdha, që, tek rrotulloheshin me një kërkëllimë të mbytur, thellë në terr, kullonin ujë të zi themelesh tetëqindvjeçare.
Nganjehere fjala , që veshi i Abdullait e kapte aty-këtu midis zhaurimës, i dukej se vetetimthi hidhte një dritëz mbi enigmën. Por përndritja ishte kaq e zbehtë, saqë mbytej sakaq nga terri. Aty-këtu Abdullai dëgjonte zëra që shfaqnin kundërshtimin e tyre për shthurjen e sistemit ekônomik të timarit, siç quheshin tokat që u jepeshin nga shteti ushtarakëve, si shpërblim per shërbimet e tyre. Kishte kohë qe midis timareve që ishin prone e shtetasve, çdo ditë e me shumë po mbinin si kërpudha çifligjet, që ishin pronë private. Pikërisht me këtë shpërndarje të tokës perandorake kastat e ushtarakëve shihnin shijat e zvetenimit e të trazimeve. Madje edhe në një promemorje, që thuhet se :Shehulislami ikishte drejtuar sulltanit (o zot, mendonte Abdullai, tek dëgjonte dy njerëzit që bënin këtë bisedë, mu nën Kamaren e Turpit, a ishtë e mundur që ata s’kishmn gjetur vend tjetër për bisedën e tyre të mallkuar?), pra edhe me pro-
memorjen e Shehulislamit përmemdej, midis të tjerash, etHic kjo gjë, si një nga shkaqet e dobësimit ushtarak dhe rrjedhimisnt politik të shtetit... Abdullai dëgjonte si ë topitur. lshte e mundur, vallë, qe fjalë te tilla të pista e banale, si përqindje, fajde, rentë e tokës, qarkullim i monedhës, ekonomi te kishin nje fare lidhjeje me ate mekanizëm madhështor që quhej shtet, si edhe me ngjarjet e shkëlqyeshme apo të mynxyrta të tij? S’është e mundur, thoshte ai me vete. Kurrsesi. s’ishte e mundur. Ata nuk ishin veçse llafazanë te ikur nga çmendinat. - - Megjithese... -Mendimi i tij mpihej një grime nën honin e zi të enigmës, pastaj, duke psherëtirë i lehtësuar, ai e hiqte mendjen andej dhe e sillte tek arkitektura e jashtme e shtetit, që ndoshta e njihte po aq me hollësi, sa edhe shefi i përgjithshëm i Protokollit. Ai nënqeshte me ironi, kur dëgjonte, per shembull, se kishte njerëz që nuk e dinin se guvernatoret e pashallëqeve, qoftë edhe të shkallës së parë, nuk mund të zinin kurrë vend, ne ceremonitë zyrtare, përpara guvermatoreve të Tokave te Haramit. Por edhe këtu shpesh Abdullai kishte gjëra qe s’i kuptonte mirë. Ai nuk e kuptonte, për shembull, se përse drejtori I Tabir Sarajit, ose Pallatit te Ëndrrave, megjithese funksionar i shkalës së katërt, bile pa titullin pasha, por thjesht drejtor, ishte i vetmi që kishte të drejtën të mos përkulej përpara Shehulislamit të fuqishëm, përpara të cilit dridheshin gjithë vezirët, dhe kush kishte të drejtën (o, tmerr!) te redaktonte dekretet e sulltanit.
Të gjitha këto Abdullai i bluante me ditë në mendjen e tij. Ato e magjepsnin dhe e trembnin njëkohësisht. Ja, tani kithte vdekur njëri prej ketyre funksionarëve të lartë, Ali Pashë Tepelena, dhe gjithë kasta e tyre po tundej si me tërmet. Ne Pallatin e Vulës e të Dekreteve kishte dritë me siguri gjer me mesnatë. Atje përpunohej gjithçka. Lëvizje do të kishte në të gjitha skajet e perandorisë së pafundme. Do te luftonin qenërisht me thonjë e me dhëmbë për të zhvatur pashalleqe sa më të pasura, do te gërvishteshin me kthetra për postet, do të shkruanin letra anonime.
Kurse ai, nëpunësi i vogël Abdulla, që, per fat të keq, e mësoi shijen e pushtetit në skajet e këtij sheshi, si njeriu që dehet pa pirë alkool, vetëm nga avujt e kazanit, s’do të kishte të bënte kurrë me atë pallat. E vetmja mundësi një dekreti për të ishte një urdhër vdekjeje. Këtu... në Kamaren e Turpit është vënë koka e Kara Abdullait, i cili u rebelua kundër shtietit.
Abduliai u shkund dhe drejtoi shpinën. Zhaurima e sheshit vinte e shtruar. Ajo arrinte në veshët e Abdullait prapë ne formë titujsh gazete. Gjithë pjesa perëndimore e Ballkanit është vënë në gjendje alarmi. Duke përfituar nga kryengritja e Ali Tepelenës ka lëvizur Greqia. Ne rrethet e larta pëshpëritet se mimistri i Financave V. V. ka ndërmend t’i propozojë martesën vejushës së Aliut të Zi. Zëra të tjerë thonë se këtë gjë ka ndër mend ta bëjë zyrtari i lartë Halet, gruaja e të cilit kishte vdekur para dy muajsh nga kanceri i gjirit. Në qofte se gjendja ne Shqipëri normalizohet, atje mund te dërgohet Hider Pashai. Thuhet se e veja e Ali Pashait, bukuroshja njëzetedyvjecare, Vasiliqia, ka deklaruar se nuk do ta këmbente burrin e saj të vdekur me askënd. Ne kryeqytet bisedohet veçse per deklaratën e vezfrit të madh, lidhur me autoriominë me oak. Parashikohet që javën që vjen kryeqyteti të presë me madhështi kthimin triumfal të fitimtarit Hurshid Pasha, njeriut të ditës. Ngritja e tij në karrierë do të jetë me siguri marramendëse. Disa parashikime arrijnë bile edhe postin e vezirit të madh. Aksionet e bronzit do të bien përsëri në mesditë. Tensioni i Abdullait gjithashtu...
Abdullai buzeqeshi me vete hidhur. Njeriu i ditës, përsëriti mekanikisht. Ne kafenetë luksoze të rinjtë kishin filluar të mbanin mjekra ala Hurshid,*. Hanëmet e shquara ëndërronin me siguri për të. Ndoshta edhe ajo... nusja e tij. Një copë herë sytë e Abdullait mbetën të zbrazët. Pastaj, si nje kunadhe e shpejtë, mes për mes tyre kaloi nje ndriçim i pazakonshëm.

Ismail Kadare, gjysmë shekulli poezi


Asnjëherë nuk dihet si lind shkrimtari. Epoka, vendi, familja mund të thonë diçka mbi të. Prapëseprapë, ato nuk mund të na e thonë dhe atë tjetrën. Si ndodh që po nga ai mjedis, qoftë dhe nga po e njëjta familje, vijnë në jetë dhe individë të tjerë, të cilët mund të jenë gjithkushi, por kurrë nuk do ta kenë fatin e veçantë, fatin që të bëhen emra të shquar në letërsi? Megjithatë, qoftë për traditën e deritashme në paraqitjen e një libri, qoftë për arsyen se ky vëllim i shtatë i veprave sjell përmbledhjen më të plotë të të gjithë krijimtarisë poetike të Ismail Kadaresë nga fillimet e deri më sot, janë të pashmangshme në këtë parathënie disa të dhëna të përgjithshme mbi jetën dhe mbi poezinë e autorit. Ismail Kadare, sot shkrimtar i njohur në radhë të parë për prozën, prej vitesh ka shkruar e botuar disa përmbledhje me vjersha e poema. Madje, deri te botimi i romanit "Gjenerali i ushtrisë së vdekur", më 1963, njohjen e tij më të madhe në Shqipërinë e kohës e ka pasur si poet.

Në shënimet në fund të këtij vëllimi, veç të tjerash, jepen të dhëna mbi librat poetikë të botuar prej tij, mbi historikun e krijimit të shumë vjershave e poemave dhe për ndërhyrjet e bëra herë pas here në vite prej autorit në disa nga tekstet e tyre. Një befasi e këndshme për lexuesin janë mbi një gjysmë dyzine poezish të rinisë, që për herë të parë në këtë vëllim shohin dritën e botimit.

Poezia shqiptare e kohës, veç folklorizmit të realizmit socialist, kishte edhe një përbërës të folkut fshataresk, atë të një poezie të quajtur "me frymë popullore". Në vitet '60, Kadare vjen me një poezi të revoltës ndaj këtij "klorofili" poetik, me një poezi qytetare, jo aq në kuptimin social të fjalës, sesa në atë të rebelimit gjuhësor dhe tematik. Sikurse dihet, në letërsi çlirimi dhe risitë kryesore vijnë prej gjuhës.

Duke e parë nga sot, vëmë re se nga të gjithë shkrimtarët shqiptarë të brezit të tij, ai është i vetmi që ka lindur në një qytet. E themi këtë, sepse në të gjithë krijimtarinë e tij dhe për atë që po shkruajmë, për poezinë e tij, qyteti do të ketë vendin e vet mbizotërues. Ai mund të quhet poeti i parë shqiptar i metropolit, i qytetit. Themi i qytetit si qytetërim, si kulturë, si universalitet. Në këtë do të lozte rol, pa dyshim, vetë fakti që familja dhe shtëpia e tij ishin ndër më të vjetrat e Gjirokastrës. (Gjatë meremetimeve të shtëpisë së Kadarenjve, ku shkrimtari lindi e u rrit, do të zbulohej e do të botohej në shtyp pllaka e gdhendur, ku shënohej viti i ndërtimit, 1677, bashkë me emrat e mjeshtërve. Kjo datë dëshmonte se shtëpia ishte ndër rezidencat private më të vjetra në Ballkan, që kishte mbetur në këmbë gjer në ditët tona.) Tema e qytetit, ardhur me bërthama gjuhësore krejtësisht vetjake, me filozofinë e përsëritjes ciklike të kohëve, të mitikes dhe të modernes, me respektimin e mjeteve poetike të gjithëkohshme, gradualisht e bëri poezinë e tij të kthjellët në strukturat e saj, të ndjeshme ndaj formave poetike të tilla, si: ndaj vargut, rimës, kadencës. Kështu, respekti ndaj një tradite poetike shqiptare e botërore u gërshetuan me risitë, duke u dhënë kristalizim të dyja prirjeve të tij rinovuese, asaj në gjuhë dhe asaj në përmbajtje.

U diplomua për letërsi në Universitetin e Tiranës dhe, pasi kreu studimet pasuniversitare në Moskë, u vendos përfundimisht në Tiranë. Këtu ai ka shkruar veprat e tij në poezi e në prozë, vepra që i dhanë emër, sidomos romanet që janë botuar gjerësisht kudo në botë.

Një poezi vlerësohet për ato që thotë, por ndonjëherë më shumë edhe për ato që nuk i thotë drejtpërsëdrejti. Karakteristikë për këtë lloj të thëni, midis shumë të tjerësh, është vargu "Pa formë është qielli si tru idioti", varg i shkëputur nga poezia "Vjeshtë tiranase", botuar më 1957 në gazetën e përditshme të kryeqytetit "Zëri i rinisë". Vargu "Pa formë është qielli" na çon në fillimet e krijimtarisë së autorit. Të shkruaje kështu atëherë ishte e pazakonshme. Ky varg madhështor për qiellin e atëhershëm socialist, jo rastësisht është vënë në krye dhe në fund të kësaj poezie. Mbase ai kërkonte një pamje tjetër të botës, një qiell tjetër, krejtësisht të ndryshëm nga ai pa formë dhe si tru idioti.

Për herë të parë, e përkthyer rusisht, kjo vjershë do të botohej dhe në një libër, në vëllimin "Lirika", botim i "Hudozhenskaja inostrania literatura", Moskë, 1961. Ky imazh që qielli i Tiranës, qielli i asaj bote komuniste, qielli rozë dhe i ndezur socialist, na qenka jo i tillë, por "pa formë dhe si tru idioti", bëri që David Samojllovi të shkruante në parathënien e librit se Ismail Kadare ka ndikime nga modernizmi perëndimor. Kritika, por edhe vetë Kadareja, kanë treguar që ky botim në gjuhë të huaj e vuri atë në një nyje dramatike: ose duhet të pranonte një kritikë të tillë, ose libri "Lirika" nuk do t'i botohej. Natyrisht, autori, në një moshë fare të re atëherë, zgjodhi këtë të fundit, botimin e librit dhe kritikën "për modernizëm perëndimor", kritikë që në ato kohë mund t'i sillte pasoja jo të vogla.

Ndryshe nga ç'ndodh rëndom, nga ajo që shumë shkrimtarë ia nisin duke shkruar vargje, Kadare fillimet e tij në letërsi i ka pasur në prozë. Ai do të shkruajë një roman që kur ishte në gjimnaz, që në adoleshencën e tij. Më pas do të vinin vjershat. Libri i parë "Frymëzimet djaloshare" dhe libri tjetër "Ëndërrimet" botohen që kur ishte nxënës dhe më pas student. Më pas do të vinin librat "Shekulli im", "Përse mendohen këto male", si dhe përmbledhje të zgjedhura poetike.

Por pas njëfarë kohe, edhe pse atë atëherë e mbanin të suksesshëm si poet, gradualisht Kadare do të tërhiqet nga poezia. Botimet e vëllimeve poetike prej tij sa shkonte, bëheshin më të rralla. Kritika dhe vetë Kadareja e kanë shpjeguar arsyen e një dukurie të tillë.

Poezia ka qenë krenaria e gjithë kampit socialist. Ajo është propaganduar si arritje e madhe, si avangarda e të gjitha arteve. Kadareja ka qenë për të kundërtën. Poezia, sipas tij, ka qenë më entuziastja, më militantja, më realsocialistja e të gjithë artit të botës komuniste. Ka qenë i vetmi zhanër, ku taksa që paguanin shkrimtarët ishte më e detyrueshmja. Në çdo vëllim do të kishte patjetër vjersha politike. Kjo gati u zyrtarizua: në çdo vëllim do t'i këndohej partisë, socializmit, kongreseve, gjë që nuk ndodhte me zhanret e tjera letrare. Mburrja me numrin e lartë të botimeve në poezi, me tirazhet e larta qindramijëshe ishte karakteristikë për të gjitha vendet komuniste. Në fakt, poezia e realizmit socialist ka qenë e kundërta e artit. Jo vetëm për frymën e saj propagandistike, por edhe se është anormale për një vend që të ketë kaq botime në poezi dhe në një poezi që ka qenë më naivja, më e prapambetura, më konfuzja. Në vendet e përparuara është normale që poezi të botohen sa më pak.

Kështu, pas librit "Shekulli im", librat e tjerë, si: "Motive me diell" dhe "Koha", vijnë me ndërprerje të gjata në kohë. Madje, ai atëherë është qortuar për mendjemadhësi, ngaqë nuk po botonte më poezi.

Një përmbledhje e poezive të tij, botuar në Francë, mbyllet me poezinë "Krishtlindjet në New York". Ai deklaroi se kjo do të jetë poezia e tij e fundit. Pas tetë vjetësh, ai ka shkruar poemën "Tirana në dimër", mars-prill 2005, një gjë krejt e re dhe, si gjithmonë, ai thotë se kjo do të jetë poema e fundit.

Pakënaqësia ndaj letërsisë shqipe të kohës, sidomos ndaj poezisë, Ismail Kadarenë e çuan gjer te një ndryshim i klimës në veprat e ti. Siç e ka shpjeguar në një nga intervistat e tij, ai i uli në disa gradë temperaturat e vendit të vet. Shtoi mjegullat, retë, shirat, acarin, thua se dhe nga ana klimaterike e gjeografike po përpiqej që ta tërhiqte Shqipërinë në thellësi të kontinentit europian.

Ky nuk ishte veçse fillimi. Në poezinë programatike "Monolog" (1984 ) ftohja dhe zymtia e klimës arrijnë kulmin:

Në natën plot acar një zjarr doja të ndez

Por, nata ish e ftohtë, ah, ç'tmerr i zi që ish,

Ndaj që të mbahej gjallë ky zjarrth n'atë rrebesh

Diçka përherë kërkonte, kërkonte vazhdimisht.


Ndaj si shtegtari murg, që shkarpat mbledh në terr,

Unë hidhja n'atë zjarr gjymtyrët papushim.

Por ishin pak ato, ndaj fill pas tyre rresht

Mbi të nisa të hedh copëra të shpirtit tim.


Në strofat e fundit poezia bëhet krejt tragjike, ndër më tragjiket e pesimistet e letërsisë shqipe:

I lodhur ndonjëherë kam thënë: shuhu pra,

Në qoftë se nuk të duan, të bjerë natë e pafund.

Të verbtit sytë tuaj kështu do t'jenë

Në terrin absolut pa shqetësim kurrkund.


Po prapë diçka më shtynte të ngrihem si somnambul,

Si murgu shkretimtar që shkarpat verbtaz mbledh,

Dhe sipër zjarrit prapë të hedh gjymtyrët akull,

Dhe copërat një nga një të shpirtit tim të hedh.

(Monolog, 1984)

Mbase kjo poezi shpreh dramën e lashtë të moskuptimit me vendin e vet të shumë breza shkrimtarësh e poetësh shqiptarë në shekuj. Ky moskuptim zë fill që me poetin e parë përfaqësues të letërsisë sonë, me peshkopin Pjetër Budi, me peshkopin tjetër, Frang Bardhi, leksikografi i parë shqiptar, e gjer te peshkopi F. Noli, i cili më 1924, kur u largua pa kthim nga atdheu, e anatemoi popullin e tij nëpërmjet zërit të Moisiut biblik: "Skllevër, bij skllevërish, s'e meritoni, se liri s'doni".

Shumë prej poezive të Ismail Kadaresë kanë qenë bërthama të veprave të tij të ardhshme në prozë. Poema "Rrugëve të Moskës" do të çojë te romani "Muzgu i perëndive të stepës", poezia "Piramida e Keopsit" do të sillte më pas romanin "Piramida", poezia "Kali i Trojës" paralajmëron romanin "Përbindëshi".

Por tek ai ka ndodhur dhe procesi i kundërt. Meqë ky roman nuk u botua, ndalimi i tij pjell vjershën e gjatë "Laokoonti", një nga krijimet më të rëndësishme të tij.


*

Shqipëria i ka takuar qytetërimit bujqësor. Në një qytetërim të tillë, sado punëtor dhe i ndershëm të jesh, rrezikohesh të vdesësh për bukën e gojës (Ernest Gellner). "Misër, misër", do të klithë Migjeni më 1930, "Shëllirë dhe misër përnatë", do të pohojë Kadareja më 1970.

Ky ka qenë realiteti ynë.

Megjithëse në kushte të tilla, shkrimtarët shqiptarë që nga Marin Barleti që shkroi vetëm latinisht, nga Pjetër Bogdani, De Rada, Naim Frashëri, Fishta, Noli, Poradeci, Migjeni, Kadare etj., me veprat e tyre më të mira, i kanë dhënë këtij vendi një letërsi që është në nivelin e kontinentit të cilit i përkasin. Jeta personale e shumë prej këtyre shkrimtarëve ka qenë tragjike, por letërsia e tyre ka mbijetuar.

Komunizmi e zëvendësoi realitetin e kërkesave për më shumë bukë me ofertën simbolike të një shoqërie të mrekullisë. Të uriturit tashmë, në vend të "misër, misër", ulërinin: "ne jemi të lumtur, rroftë komunizmi". Shqipërisë, përveç fatit të hidhur, i ra në pjesë një ironi edhe më e hidhur: duke qenë një nga vendet më të varfra në botë, i duhej që këtë varfëri ta shiste si lumturinë më të madhe.

Shkrimtarëve, poetëve dhe prozatorëve të atëhershëm u ishte vënë si detyrë që këtë situatë me kokëposhtë, fantazmagorinë tragjike të varfërisë, ta paraqitnin sa më të bukur: duhet ta shijonim varfërinë si realitet të mrekullisë. Një detyrë e vështirë kjo, në mos e pamundur. Realiteti që nuk ekzistonte, duhej shpikur, duhet të krijohej sipas dëshirës së zyrtarëve të sistemit. Një situatë postmoderne kjo? Jo, ky ishte realizmi socialist.

Një shkrimtar si Migjeni mund ta sulmonte hapur fatalitetin mortor në të cilin jetonte. Një shkrimtar si Kadareja, që zyrtarisht i ofrohej një realitet simbolik, sureal, parimisht, në teori, duhet ta quante të bukur atë, kur, në fakt, e dinte që ishte vrasës.

Të shkruaje atëherë, ishte një lojë me rrezik. Lojë në telin e hollë, fijet e të cilit i mbante të tendosura dikush tjetër.

Por kësaj loje, kësaj joshjeje, i janë nënshtruar të gjithë shkrimtarët në kohërat e mungesës së lirisë. Në praktikën krijuese, këta shkrimtarë hiqeshin sikur me dëshirën e tyre të plotë po zbatonin rregullat, kur, në të vërtetë, në shumicën e rasteve i shkelnin ato me të dyja këmbët. Naim Frashëri jetoi si nëpunës i lartë i Perandorisë Osmane, por si poet e anatemoi atë si rrallëkush, me të gjithë fuqinë e artit të tij. Shkrimtarët e mëdhenj në kohëra të vështira këtë kanë bërë. Ata kanë jetuar në dy realitete njëherësh, në atë të përkohshmin, ku ishin të detyruar të merrnin frymë dhe në atë të përjetshmin, ku talenti i tyre i kishte përcaktuar të mbeteshin si të përjetshëm. Ky është paradoksi: të jetosh palirinë dhe të jesh i lirë në përjetësinë e artit.

Thelbin e kësaj të vërtete e ka shprehur shkëlqyeshëm studjuesi dhe shkrimtari i shquar disident, Arshi Pipa, në një portretizim që i ka bërë Kadaresë në fillim të viteve 80-të. "Nuk dyshoj se Kadare është një shkrimtar heretik...Dallimi midis një rebeli dhe një heretiku është se i pari e shpreh zemërimin e tij në mënyrë spazmotike, i cili mund të përmblidhet pas pak, kurse heretiku është i qëndrueshëm në kundërshtimin e tij... Duke jetuar në një shoqëri besimtarësh, ai duhet të veprojë jashtë rregullave dhe riteve të saj. Por ndërgjegjja e tij i kundërshton qëllimet e besimit të saj, duke bërë sikur u shërben dijeve në fjalë. Ndërsa është trupërisht pjesë e asaj shoqërie, ai jeton shpirtërisht jashtë saj".

Nëpër këtë rrugë ka kaluar dhe Kadare. Veç të tjerash, veç talentit, ai ka pasur edhe fat. Mund të thuash se ka qenë shkrimtari më me fat i letërsisë shqipe.

*

Në vitet '30 të shekullit që shkoi, oxhakfshirësi i vetëm i qytetit të Gjirokastrës kuturisi që t'i dërgonte një letër Rokfelerit, bankierit më të madh të të gjithë botës së atëhershme. Letra, sipas dëshmive të kohës dhe të kronikës së Baftjar Dobit, "Gjirokastra jonë", ishte pak a shumë si më poshtë:


Jetoj në qytetin e Gjirokastrës, në Shqipëri, e cila është në Ballkan dhe Ballkani është në Europë. Meqë ky qytet për tridhjetë vjet po më pranon si oxhakfshirësin e vetëm të tij, mendoj se jam punëtor i mirë dhe njeri i ndershëm. Prapë jam aq i varfër, sa nuk i martoj dot dy vajzat e mia. Më kanë thënë se ju i ndihmoni njerëzit. Borxh nuk ma kini, por, po mundët, më ndihmoni me ca para, me aq sa të martoj dy vajzat e mia.


Edhe vetë oxhakfshirësi e kishte harruar këtë letër të shkruar nën dëshpërim, kur, pas dy muajsh, erdhi përgjigjja nga Amerika. Lajmi i ardhjes së letrës nga Rokfeleri ra si bombë në qytetin e Gjirokastrës, por rezultati qe zhgënjyes. Bankieri i madh nga Nju-Jorku shkruante:

I dashur..., që banon në Gjirokastër, qytet në Shqipëri, në Ballkan, i cili është në Europë. Letra jote më ka vënë në mendime. Me të vërtetë më ka vënë në mendime. E kuptoj fort mirë hallin tënd. Por nga llogaritë e mia mbi shumën e parave që kam, ndarë për numrin e gjithë të varfërve në botë, më del se ty të takojnë pesë dollarë, të cilat po i vë në këtë zarf.

Me nderime, Rokfeler.

Në vitet '50, po në këtë qytet, Ismail Kadareja, djali ende adoleshent i një nëpunësi të gjykatës, kishte shkruar një roman dhe donte të bëhej shkrimtar. Nuk dihet, por instinkti mbase e mësoi atë djalë që në kohën e tij pëlqeheshin më shumë vjershat, sesa romanet. Ndaj vjershat që shkroi, ua nisi revistave dhe gazetave të kryeqytetit. Dhe vjershat e tij u pëlqyen.

Kur ishte në vitin e tretë të gjimnazit, Ismail Kadare botoi librin e parë poetik. Kur ishte student i vitit të dytë botoi poemën "Princesha Argjiro" dhe një libër me poezi. Më 1961, student në Moskë, botoi të parin libër të tij në gjuhë të huaj.

Në tavolinë Kadare vazhdonte të shkruante prozë, tregime dhe romane, por botonte vetëm poezitë. Mbase, ai instinkti i qytetit të tij i thoshte se kësaj bote, botës Lindore, i shkonin për shtat më shumë poezitë, sesa proza. Një novelë e hershme e tij, "Ditë kafenesh", sa u botua, u kritikua e u ndalua. Më vonë iu ndalua romani "Përbindëshi". Ka pasur romane të tij që janë botuar dhjetë e njëzet vjet më pas nga ç'i kishte shkruar. Ndonjëri është botuar edhe dyzet vjet më pas nga koha kur u shkrua ("Qyteti pa reklama").

Fill pas mbarimit të studimeve, vjen romani "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" (1963), i cili, që me botimin e parë në Paris, u shpall libër botëror. Si duket, ajo bota tjetër, Perëndimi, pëlqente më shumë prozën e tij.

Kjo bota tjetër dinte dhe t'i peshonte gjërat në bankën ndërkombëtare të vlerave. (Rokfeleri në vitet tridhjetë i kishte shkruar bashkëqytetarit të tij oxhakfshirës se në llogaritë dhe në numrat e tij ai mbante parasysh gjithë botën.) Mbase, Ismail Kadaresë i eci fati në këtë botë ku po botoheshin njëri pas tjetrit gati të gjitha romanet e tij apo mbase Gjirokastra, në këtë rast, nuk po zgjaste dorën e lypësit për ndihmë, por po hynte me vlerat e saj në portat e botës së madhe. Proza, romanet e tij, u vlerësuan në ngritje prej saj. Me kohë, ai mori kandidimet për "Nobelin", mori disa nga vlerësimet më të shquara të disa shteteve në botë, mori deri çmimin e madh britanik "Man Booker International".

*

Poezitë e para të këtij libri shënojnë vitin 1957. Poezia e fundit, më saktë poema e fundit në këtë libër, "Tirana në dimër", i përket vitit 2005. Pra, kemi mbi pesëdhjetë vjet poezi, ndryrë në një libër si ky që kemi në dorë.

Nga imazhet e para veçojmë ato nga poezia "Fusha shtrihet e errët":


Fusha shtrihet e errët tutje.

Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë.

Diku larg vetëtin, bie shi....


Një situatë fshehtësie, e ngjethshme, e mbarsur me krim, me natën dhe me shiun si sfond. Një sfond i gatshëm për cilëndo shfaqje të së mbrapshtës, të krimit, të fatkeqësisë, sado rëndë dhe vuvët që të ngjizen ato.

Prej këndej vjen kjo poezi, prej të tilla situatash, situata me një lehtësi e mundësi krimi midis.

Mbas gati 25 vjetësh nga poezia "Vjeshtë tiranase" (1975), ku qielli është pa formë dhe si tru idioti, prapë një poezi me motivin e vjeshtës. Këtë herë nxjerrë nga romani "Koncert në fund të stinës".

Në qiell ja u nis një tufë rosash t'egra.

I fundmi ar i vjeshtës u shua e më s'u ndez.

Dhe dimri po afron me grinë e tij funebre.

Me ngricë e me acar dhe me një plenum në mes.

(Ardhja e dimrit, 1981)


Në këtë libër ka shumë poezi mbi vjeshtën, për dimrin... Një shqetësim, një preokupim i vazhdueshëm për grinë funebre, për vjeshtën në gjithë kampin socialist.

Por, larg të gjitha mesazheve, ne mund t'i referohemi poezisë, vetëm poezisë, asaj çfarë është dhe mbetet të jetë edhe sot e gjithë ditën poezia si e tillë, poezia si vetvete.

Një poet, një poezi matet mbase nga prodhimi me anë të gjuhës i një lloj diturie që është e tjetërt nga ajo e prozës (Harold Bloom). Një dituri kjo që është e re, origjinale, por edhe tepër fluide për t'u formuluar në caqet e arsyetimit logjik. E lexojmë atë, e pëlqejmë dhe kaq i mjafton poetit, poezisë.

Disa të tjerë, meqë letërsia është gjuhë, vlerësojnë organizimin gjuhësor, shprehësinë e lartë që fiton gjuha në penën e një poeti.

Dikush vlerëson imazhet e reja, krejt origjinale e të pahasura te poetët e tjerë paraardhës.

Dikush tjetër, duke i marrë të dyja bashkë, organizimin gjuhësor dhe begatinë e imazheve, vlerëson atë që quhet stil, një mënyrë e re e të vështruarit të botës, në mos, krijimin e një realiteti të ri, krejt origjinal, krejt vetiak. Këtë realitet të ri artistik, sa e ndeshim, themi, po, ky është i Migjenit, është i Lasgushit... i Kadaresë.

Një nga tiparet më të dukshme të stilit të Kadaresë, siç u tha më lart, është zymtia e klimës. Në Shqipërinë e Kadaresë (Shqipëria reale ka mesatarisht 300 ditë të plota me diell në vit), pothuaj vazhdimisht bën mot i keq.

Në përbërje të stilit të Kadaresë hyn simbolika e malit, e malësorit tradicional shqiptar, simbolika e qytetit (Tiranë, New York, Paris, Moskë, Amsterdam, Elsinor, Helsinki, Pekin, Romë, Athinë, Jeruzalem, Stamboll, Frankfurt, Gjakovë, Prishtinë, Gjirokastër etj.), më tej, ndërfuten dhe disa nga mitet më thelbësore të njerëzimit (Troja, tragjeditë antike, piramida, Kali i Trojës, Laokoonti, akullnaja, Saharaja, fushata Mongole, Hamleti, Ledi Makbeth, Nata, Ferri, Parajsa...).

Shkrimtarin e madh një popull i vogël si ky yni, nuk e lind përditë. Vepra e tij është përgatitur gjatë nga ky popull, shumë kohë më përpara se sa ajo të shkruhej. Kur popujt e vegjël ndeshin në një shkrimtar të tillë, ata vënë në veprat e tij diçka nga filozofia e tyre e mbijetesës së mundimshme, por edhe një filozofi të mbijetesës së gjithë njerëzimit në shekuj.

Duke folur për poezinë e tij, asnjëherë nuk duhet të harrojmë Kadarenë prozator. Nuk mund t'i ndajmë. Shënimet në fund të këtij libri (sado që ato, për mendimin tim, nuk mjaftojnë, sepse do të meritonin një studim të gjerë, një studim më vete) tregojnë atë që Kadareja i prozës dhe ai i poezisë janë i njëjti autor.

Me po të njëtin merak që kërkon ndërtimi i një romani, Kadareja ulet i përkushtuar dhe në kompozimin e një poezie lirike, e cila shpesh nuk i kalon as njëzet vargje, ose po kështu përthyhet përunjësisht në thurjen e një poeme të shkurtër, e poemave të tilla, si: "Lokomotiva", "Antena", "Tirana në dimër", "Rrugëve të Moskës"... duke përmendur këtu vetëm disa nga poemat e tij më mjeshtërore, poemat më të spikatura artistikisht.

Kthjelltësia e derdhur në një gjuhë fare të lirshme, pa asnjë sforcim, vërehet që te lirikat e librit "Ëndërrimet", por edhe te poezitë e viteve të studimeve në Moskë, prej të cilave po përmendim "Edhe kur kujtesa", "Kthimi në Moskë, "Llora" etj. Kjo mjeshtëri e tejdukshmërisë gjuhësore vërehet edhe te pamjet e natyrës në Tiranë ku "vjeshta si luaneshë krifëverdhë ruan ditët e fundit nga dimri", te poezia "Mall", që është bërë aq popullore edhe në ditët e sotme, mbase për atë tjetërsim të qelqtë, por prapë tjetërsim, të njeriut nga njeriu në një mjedis kryeqytetas. Muret janë të qelqta, por sot njeriu dhe natyra rreth tij, njeriu dhe e natyrshmja si përvojë, si komunikim, janë ngjethshëm e rreptësisht larg njëri-tjetrit, janë të papërputhshëm fizikisht e shpirtërisht:

Ca pika shiu ranë mbi qelq.

Për ty unë befas ndjeva mall.

Jetojmë të dy në një qytet,

Dhe rrallë shihemi, sa rrallë.

Disa nga kryeveprat e tij të mëpasme, si poezitë: "Kristal", "Dreri", "Mbas darke", "Monolog", "Akullnaja", "Mundja e ballkanasve...", "Në studion dimërore" etj., shënojnë një tjetër nivel mjeshtërie. Në këto poezi merr rëndësi tonaliteti. Ndeshim në një tonalitet të zymtë, të ngrysët, tragjik e prapë shumë intim. Organizimi gjuhësor dhe ai kompozicional janë të karakterit klasik, por ndjeshmëria, krejt moderne, është aq e hollë, pothuaj e brishtë fare. Është po ai Kadare që mëton kthjelltësi e qartësi gjuhe, por, përtej fjalëve, në këto poezi diçka është ngjeshur aq thellë e aq mjeshtërisht, sa edhe trysnia që ngjiz kristalet. Ndjesia e dikurshme e hapësirave pa fund, tashmë ia ka lënë vendin një dramaticiteti të mbyllur me thekse nga tragjikja. Tej rreptësisë së formës poetike, në realitetin e gjithçkasë poetike të një kohe, shfaqet një dhembje e grumbulluar prej kohërash pa fund, prej kohërash të përmasave biblike. Organizimi gjuhësor pëson një ngjeshje jo të zakonshme. Ngjeshjen e gjenezave që çojnë në krijimin e botëve të reja. Një ndjesi tjetër të pushton, një ndjesi e kozmikes. Vijnë pengje tragjike të një mistike, të cilat sado thekshëm e ngushtësisht intime të ngjajnë, aq dhe të përbotshme janë. Dhe, përmbi gjithçka të tillë, lartohet një imagjinatë e ndezur, një imagjinatë e sovranes, një fantazi që rreket të na e japë si në pëllëmbë të dorës atë që përjetojmë, por që nuk e rrokim dot kurrë me shqisat tona. Dhe nuk do t'i prekim dot, se jemi të kufizuar, të paaftë për të kuptuar realitetet tona intime. Kështu jemi. Ndaj na duhet arti, jo dhe aq shumë si art për veten e tij, por si një alternativë për atë çka logjika jonë njerëzore, shpeshherë është krejt e paaftë, shpeshherë nuk na hyn shumë në punë për të kuptuar kush jemi dhe ku po vemi.

Në vargjet që po sjellim më poshtë, shpaloset fataliteti i humbjes, i moskuptimit dhe paradoksalisht e njëkohshëm edhe hapja ndaj tij, rrokja brenda vetes e gjer jetësimi nga hiri i këtij moskuptimi të humbjes. Kështu ndodh që një nga shfaqjet e jetës sonë të rëndomtë, këto relitetet tona të brishta, fare natyrshëm në humnerimin e dhembjes shndërrohen dhe në të ndërlikuara, në një ndërlikueshmëri mistike:


...Ti do të vish këtu dhe në mos ardhsh.

Qoftë si muzikë, si pikëllim apo si kryq

Unë do të njoh dhe do të çohem vrik.


Dhe si ai që guaskës perlën ia merr,

Nga muzika, kryqi a vdekja do të nxjerr.


(Në studion dimërore, 1985)

Poezia e I. Kadaresë e ripohoi veten, duke dalë nga "shekulli im" në shekullin e ri, në shekullin XXI. Te një nga kryeveprat e tij më të fundit, "Tirana në dimër", ashtu si dhe te "Krishtlindjet në New York", ai iu kthye temës së tij të ngulët, temës së qytetit. Një qyteti sa si realitet i prekshëm, po aq dhe si realitet mistik... qyteti si arketip i lëvizjes rrethore që të kthen pas te evokimi i Dante Aligerit dhe i njëmbëdhjetërrokëshit të tij, qyteti si përgjegjësi ndaj së përjetshmes dhe të përkohshmes, ndaj unit universal të poetit të madh dhe unit të veçantë të kombit të tij... ndaj një bote intime të papërmbushur kurrë, ku imazhet dhe përbërësit tanë më jetikë dhe më themelorë ndeshen me hijen e plotfuqishme të vdekjes në sfond... Dhe një energji gjuhe, një imagjinatë e aftë sa të ndërkallë gjer në përditshmëritë tona imazhet danteske. Kështu, nën tonalitetin maestoso të një universaliteti herë-herë përçmues për të sotmen, po për një të sotme jo kryekëput të papërfillur, jo totalisht të parespektuar, vijnë te kjo poema e tij e fundit, sot për sot, te "Tirana në dimër", përkohësitë dhe përjetësitë tona të një dite, të një mbasditeje, të një nate në kryeqytetin me reklamat e bankave, me jetën e rrugës, të kafeve, me imazhin e kryetarit të Bashkisë dhe të Presidentit aktual të shtetit, me imazhin e vdekjes së dy mbretëreshave gjer dje të mërguara nga ky vend. Vijnë këto të përzjera dantealigershëm, ashtu si dimri, ashtu si Tirana jonë në dimër, ashtu si harkimi i heshtur i riciklimit historik, shpirtëror dhe biologjik brenda pluhurisë së rrëmujshme të ajrit të përditshmërisë sonë.

Kadareja është virtuoz në përdorimin e planit imagjinativ në poezi. Fantazia e tij është e pashtershme për prodhimin e imazheve. Në këtë lojë me imagjinatën, pronari është ai. E vë në punë kur i duhet dhe sa i duhet, pa e tepruar dhe pa e shpërdoruar atë. Ky "racionalizim", ky ledh ndaj dalldisë së imagjinatës, është parim krijues i Kadaresë. Jo vetëm gjuhën, por edhe fantazinë, siç është thënë, ai i përdor "si magjistari duart".

Të tilla janë imazhet e freskëta të një poeme erotike si ajo e "Rrugëve të Moskës", ku një vajze më shumë sesa emrin, duhet t'i dish numrin e saktë të telefonit. E po ashtu imazhi i të verbërve në Paris, ekranet e lodhura nga krimet që u pasqyruan mbi ta natën që shkoi, vajzat që i puthim pa i dashur, plazhet e gjera të pluguara me kujtime si poemat gjashtëmbëdhjetërrokëshe të Naim Frashërit, telefoni që, kur nuk na vjen e dashura, ngjan si një i vdekur i rënë përmbys, bubullima e plagosur që ikën nga mesi i qiellit gri të alpeve në dhjetor, gjer sa të gjejë një shpellë për të vdekur. Pasuria imagjinative e kësaj poezie të tundon të përmendësh imazhe pa fund, por, siç e thamë, Kadare është shkrimtari që e mban nën kontroll imagjinatën e vet. Pra, duhet t'i themi "ndal" vetes në këtë arratisje nëpër imazhet e pafundme të tij.

*

Çështja që mund të ngjallë kureshti, është ajo se si lexoheshin këto poezi në kohën që u shkruan dhe si lexohen sot.

Poezia e Kadaresë për ne që e kemi lexuar atë nën diktaturë, të sillte shijen e lirisë, të drejtpeshimit. Le të marrim poemën "Rugëve të Moskës". Kjo poemë sjell energjinë e një qyteti të madh, atmosferën e një jete të çliruar nga ngushtësirat, rrugicat e Ballkanit, të Gjirokastrës, sjell marramendjen e lumtur në një metropol pa anë e fund dhe të një dashurie pa fund e fillim, një shumësi dashurish, shlirje e ndërrim, lënie përgjysmë e rifillim; një klimë dashurie, rinie dhe qyteti. Dhe, dhe… një përkohësi e kithët që i nëpërshkon të gjitha: le të gëzojmë! Gaudiamus igitur, juventus est (të gëzojmë, sa jemi të rinj), siç thoshte latini.

Këtu, në qytetet tona, sa të shihnin me një vajzë, opinioni, prindi, sekretari i Partisë të kapnin për zverku dhe të thoshin: martohu.

Në kombinatet dhe në aksionet, në kantieret e ndërtimit të hidrocentraleve dhe të hekurudhave të atëhershme kishte plasur një "dashni" e një shpëlarësi fare pa timon e pa frena, por që mbulohej e fshihej me shamitë e kuqe dhe me S-të e kuqe, shenjat e sulmuesve socialistë dhe aksionistë. Ndërkohë, në librat e gazetat e ditës ne ende lexonim një poezi libreske psherëtimash (ah, o sy të bukur), një poezi betimesh për dashuri të përjetshme. Në këtë klimë, Kadareja i pari do të shkruante:

Ndarja erdhi,

Po iki larg prej teje.

Asgjë e jashtëzakonshme,

Veç ndonjë natë

Gishtat e dikujt do pleksen në flokët e tu

Me të largëtit gishtat e mi, me kilometra të gjatë.


Edhe kur kujtesa, 1961

*

Ajo që mbetet për t'u thënë e për t'u rithënë është habia se si erdhën në liri këto poezi të kohës së diktaturës. Pse ato ende janë po aq të freskëta sa dhe pesëdhjetë vite më parë, në kohët kur u shkruan?

Kadareja ka një novelë të titulluar "Kalorësi me skifter". Paradigma e kalorësit të ftuar në një festë është domethënëse për ata shkrimtarë të ftuar nga komunizmi për të qenë kalorës të sofrës së artit të tij. Kalorësi i zymtë hynte në darkën e të ftuarve me një mëdyshje mespërmes: ishte kurth apo ishte vlerësim për të kjo ftesë? Sigurisht që ishte kurth, kurthi i vdekjes së tij si autor. Në këtë festë, kalorësin e kishin thirrur vetëm që ta asgjësonin.

Në poezi, ftesa për të kaluar nëpër kurthe të tilla ka qenë më vdekjeprurësja.

Shumë shkrimtarë që i besuan kokë e këmbë kësaj feste, vdiqën bashkë me komunizmin. Në rastin më të mirë, prej tyre kanë ardhur në ditët tona pjesë a pjesëza të një krijimtarie pa shpirt.

Kalorësit që nuk iu shmangën ftesës, vetëm për ta respektuar në dukje atë dhe për ta vrarë në thelbin e saj, mbetën. Erdhën në botën këndej, në kohën e sotme. Kadareja ishte një nga ata kalorës të vdekjes që doli përtej portave të saj. Akademia franceze, në ditën që e pranoi anëtar të saj, shkrimtarin që vinte nga një diktaturë (dhe çfarë diktature!), e quajti atë "prokuror i diktaturave".

Ai e kishte kaluar me shumë finesë festën e vdekjes. Dhe kështu vjen edhe sot me këto poezi.

Disa poema dhe pjesë të tyre mbetën andej, nuk arritën te ne, se i përkisnin zonës së vdekjes, taksës për festën e vdekjes, nëpër të cilën ai kaloi.

Pjesët që mbijetuan dhe këto janë pjesa më e madhe dhe më thelbësore e poezisë së tij, ja tek i kemi, në këtë vëllim që në serinë e veprës komplete të tij, mban numrin fatidik 7. Erdhën. Me provën e vdekjes që u rrëshqet si shiu e nata prej supeve.

Diskutimi i sotëm, që shpeshherë ka nxjerrë krye, diskutimi që ti si kalorës i vdekjes nuk duhet të vije më për këndej, nuk duhet të radhiteshe ndër të gjallët, duket se nuk ka më vlerë. E kundërta, po të provohej dot, ajo se si e kalove luginën e vdekjes dhe se si na i solle kaq poezi dhe poema, kaq tregime dhe romane me vlerë universale, do të ishte më domethënëse.

Si i solli këto poema?

Më mirë le t'i lexojmë ato. Po na pëlqyen, misioni i poetit është kryer.

Pjesa tjetër, pyetjet me "si" dhe me "përse", le të na mbeten neve mbi shpinë. Neve që bëjmë pyetje të tilla, të cilat çojnë te përgjigjja që mbase këto poezi dhe autorët e tyre nuk duhet të kishin ardhur prej diktaturës në liri. Merret me mend se ç'humbje e madhe do të kishte qenë kjo. Ky libër, veç të tjerash, pohon artin e pavdekshëm, atij që krijohet sipas të njëjtave ligje, qoftë në liri, qoftë në mungesë të saj.

Përcjellje vargjeve

U nisët,
Rruga është e gjatë.
Në të ka dhe diell, dhe ujq, dhe natë.
Shkëlqejnë vetëtima të rreme lavdie,
çakejtë ulërijnë nëpër korije,
E gjatë udha, shum' e gjatë.

Do të keni vallë fat në të largëtin shtegtim,
Apo eshtrat do t'ju mbesin botës tejembanë,
Në varre të panjohur, nën tufane,
Shqyer ujqish shkretëtirave,
Gojën plot me rërë
Do të jepni shpirt, duke më mallkuar
Që më te fortë nuk ju bëra?

Në secilin prej jush
Ca gjak dhe copa nervash vura
Dhe një dorë balte Shqipërie,
Që mbi dhe,
Kushdo që t'ju pjekë vendeve të huaja,
Mos guxojë t'ju quajë
Person pa atdhe.

Dhe rrugës po t'ju roniten fjalët si fletët,
Ikni më larg,
Le t'ju ngjani skeleteve,
Fjalëgjysmuar
Gjymtyrëgjymtuar.
Në pafshi si vdes rrugës ndonjë strofë e trishtuar,
Ikni më tej
Ajo le të vdesë,
Mëkati për të mbi mua le të mbesë

Kadare: Gadishujt europiane te letersise sime.


Shkrimtari Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive me gazetarin Luke Sampson,
të “Financial Times”, ku rrëfen të rrëfyerat dhe të pa rrëfyerat e jetës së tij.

Luke Sampson, “Financial Times”



I lindur në Gjirokastër, Shqipëri, më 1936, Ismail Kadare u bë i njohur si shkrimtar fillimisht përmes poezive të tij, njëra prej të cilave u botua për herë të parë kur ai ishte vetëm 12 vjeç. Në vitin 1963 u botua romani i tij i parë “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”. Në vitin 1981, romani i tij “Pallati i Ëndrrave”, një kritikë e vogël ndaj regjimit komunist, u ndalua menjëherë pas botimit. Kadare më vonë kërkoi azil politik në Francë (1990), pas deklaratave të shkrimtarit në favor të demokracisë. Librat e tij u përkthyen në mbi 30 gjuhë. Tashmë ai jeton mes Francës dhe Shqipërisë.

Cili do të ishte për ju lexuesi i përkryer?

Kadare: Një lexues që pëlqen Dante Alighieri-n, por që kjo nuk e pengon të shijojë Don Kishotin – sikundër ai që e lexon Shakespeare-n dhe kjo se pengon të lexojë edhe Kafkë-n.

Çfarë përtypni teksa shkruani?

Kadare: Unë nis të shkruaj pas mëngjesit, rreth orës 10. Gjithashtu, nuk punoj më shumë se dy orë në ditë, dhe pi vetëm kafe, asgjë tjetër.

Cila nga veprat tuaja ju bën të ndiheni më krenar?

Kadare: “Pallati i ëndrrave”. Është shkruar në vitin 1980 dhe botuar një vit më pas, i përket periudhës më të errët të tiranisë së Shqipërisë. Ishte një libër që kundërshtonte atë tirani.

Çfarë ju frikëson më shumë?

Kadare: Kam shkruar vepra letrare ku kanë sunduar sisteme politike diametralisht të kundërta: sistemi diktatorial që zgjati për 35 vjet (1955-1990), dhe sistemi demokratik ku kemi 20 vjet liri. Por në të dy sistemet, ajo që ka ndikuar në shkatërrimin e letërsisë është po e njëjta: autocensura.

Cilët janë librat që mbani mbi komodinën pranë shtratit?

Kadare: Libra që në të vërtet as i kam hapur për t’i lexuar, por që vetë prania e tyre aty mbi komodinë më rrezaton diçka. Shpesh kjo ndjenjë krejt e ndryshme nga ndjesitë që mund të krijohen nëse i lexon ato, gjë të cilën do ta bëj në një kohë tjetër. Por për momentin kjo është ndjesia për të cilën kam nevojë.

Procesi juaj i të shkruarit gjatë një dite cili është?

Kadare: Ulem të shkruaj rreth orës 10 të mëngjesit ose pasditeve çdo ditë. Kur jam në Paris, gjithmonë ulem e shkruaj në të njëjtën kafene. Në Tiranë, nuk mund ta bëj këtë gjë (të ulem në kafe e të shkruaj), pasi njerëzit janë shumë kuriozë.

Libri që ka ndryshuar jetën tuaj?

Kadare: “Macbeth”. E kam lexuar kur isha vetëm 11 vjeç. Edhe pse nuk e kuptoja gjithçka që shkruhej aty, më pëlqeu aq shumë sa fillova ta kopjoja gjithë librin me dorë. Të njëjtën gjë doja të bëja edhe me “Hamletin”, vepër që ishte pak më e lehtë për t’u kuptuar.

Çfarë bëni për t’u relaksuar?

Kadare: Shëtis. Në Paris, shëtis në Kopshtet e Luksemburgut, që ndodhen në anën tjetër të shtëpisë ku unë banoj. Ndërsa në Shqipëri, pushoj gjatë verës, në bregdet.

Cilat janë ndikimet tuaja letrare?

Kadare: Tre gadishujt europianë: Apeninet me Danten, Ballkani me tragjeditë greke dhe baladat shqiptare të Mesjetës; Gadishulli Iberik me Don Kishotin. Ishujt britanikë me Shekspirin. Letërsia ruse dhe ajo e Europës Qendrore me Kafkën.

A ka patur një moment në jetën tuaj kur e kuptuat se do të bëheshit shkrimtar?

Kadare: Kur mbusha 12 vjeç. Deri atëherë ajo që kam shkruar ishte e pavlerë dhe e kisha të lehtë ta përfytyroja veten si një shkrimtar të rëndësishëm. Më vonë ishte e kundërta.

Shtypi boteror per Kadarene.

Ky lexim i mitit në dritën tragjike të Shqipërisë nën diktaturë mund të jetë romani i fundit i shkrimtarit të madh shqiptar.

“Mbasi i vuri pikën përfundimtare romanit ‘E penguara’, mbaruar në vitin 2009, me një ton të qetë, që të shtinte frikën, Ismaili më njoftoi se ai do të ndalojë së shkruari romane”, shënon Helena Kadare, bashkëshortja e tij, në “Koha e pamjaftueshme”, libri i saj i kujtimeve, që do të dalë së shpejti, më 13 tetor, nga shtëpia botuese “Fayard”.

Prandaj, me një kureshtje të veçantë ne hapim romanin “E penguara”, që nëse besojmë autorin e tij, i vë një pikë përfundimtare një ndërmarrjeje romaneske të zënë fill në Shqipëri në fund të viteve pesëdhjetë, para se të vazhdohej në Francë, ku që nga përkthimi i romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” ka ngjallur admirimin edhe të lexuesve të mirë si Gilles Lapouge ose Julien Gracq: A është fjala pra për përfundimin e një evolucioni romanesk? Për një libër testamentar?

As njëra, as tjetra: “E penguara” është një libër i bukur, me rëndësi, që ngjan shumë me romanet më të vonshëm të autorit dhe paraqitet më pak si një konkluzion definitiv i veprës së tij, sesa si një variacion i ri mbi motivet e njohura. Ne e njohim shijen që ka pasur që prej një kohe të gjatë shkrimtari shqiptar, për romanet e gjatë që nën mbulesën e një afresku historik ofrojnë shumë pista leximi, gjë që i lejoi atij në kohën e diktaturës t’i bëjë një kritikë të maskuar shtetit policor të Enver Hoxhës. Në romanet e tij të mëvonshme, shumë më të shkurtër, Kadare ka hequr dorë nga fiksioni historik dhe kritika e tij ndaj Shqipërisë bashkëkohëse është më direkte, pa rënë megjithatë në reportazh.
Një Hades që nuk e thotë emrin e tij.

I familjarizuar me mitet antike, ai i përdor ato për të interpretuar si poet, që ai është gjithashtu, realitetin e një regjimi komunist të rrëzuar. Një nga përkryerjet e tij të mëdha, romani “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut”, botuar në vitin 2002, që tregon historinë e një aktori të ri të rekrutuar kundër dëshirës së tij në ushtri, dhe i dërguar në një bazë për të mbikëqyrur arratisjen drejt Greqisë të shqiptarëve të pakënaqur me fatin e tyre, ishte një rishkrim i mitit të Eneas, të rënies së Trojës dhe të instalimit në brigjet e Epirit. Me romanin “E penguara”, ai aktualizon historinë e Orfeut dhe të Euridices. Linda-Euridice është një gjimnaziste, familja e së cilës është “internuar” në një qytet provincial. Internimi, ky është një ekzil i brendshëm, një paradhomë e vdekjes: duhet që çdo javë të shkosh “të paraqitesh” në një rajon policie, dhe nëse vihesh re në
Tiranë, rrezikon burgun, apo edhe dënimin kapital. Shokët e saj e trajtojnë Lindën si ta kishte zënë murtaja dhe ajo e di që nuk ka asnjë të ardhme, që ajo është e dënuar të vdesë ngadalë, në një Hades që nuk e thotë emrin e tij. Për ta shpëtuar, ajo ka nevojë për një Orfe. Ky do të jetë Rudian Stefa, një dramaturg në modë, që ajo e admiron me shumë pasion. Migena, gjimnaziste si ajo, e cila duke qenë bija e një “patrioti” është e lirë të shkojë në Tiranë, i shërben asaj si një ndërmjetëse, si një “ndihmëse”. Për Lindën, ajo arrin të marrë një dedikim nga Rudiani, për njërën prej pjesëve të tij, pastaj bëhet e dashura e tij. Kur zbulohet trupi pa jetë i Lindës dhe kur gjendet ndërmjet gjërave të saj vëllimi i dedikuar, Rudiani vihet në dyshim që të ketë pasur marrëdhënie me një të “internuar”. Përtej shqetësimit të të marrit në pyetje dhe të ndalimit të pjesës
së tij, dramaturgut nuk i hiqet nga mendja vajza e re e vdekur: Po sikur ai të ishte pjesërisht përgjegjës për vetëvrasjen e saj?

Gjatë leximit të kopertinës së prapme, ne jemi, siç ndodh shpesh, pakëz mosbesues. Ne frikësohemi që romani të mos jetë tepër “cerebral”, sa të mos arrijë të kapërcejë parakuptimin e tij intelektual. Por në mbarim të disa faqeve ne jemi të qetësuar. Kadare është kaq natyrshëm romancier, saqë rileximi i mitit në dritën tragjike të Shqipërisë së diktaturës (dhe e kundërta) funksionon përsosmërisht, dhe ai arrin të veshë bukur me poezi dhe me magjinë e legjendës pikturën e një realiteti të zymtë e dëshpërues.

”E penguara” është një roman që nuk harrohet. Ne jemi të prekur, dhe shpresojmë që Kadare do ta vazhdojë akoma këtë vepër unike, që ngre lart realizmin më të rëndomtë në nivelin e universales, duke depërtuar deri në sekretet e mëdha antike.


Botuar në gazetën franceze, “Figaro”