Gjon Buzuku

Gjon Buzuku (1555)
Buzuku është autori i parë i njohur deri më sot i letërsisë shqiptare. Veprat në gjuhën shqipe gjatë shekujve të parë të pushtimit osman janë të pakta. Më e vjetra prej tyre që ka mbëritur deri në ditët tona, është "Meshari" i Gjon Buzukut (1555). Kush ishte autori, nga ishte, ku punoi, mbi ç'baza arriti ta shkruante e ta botonte librin e vet, janë pyetje që ende nuk kanë gjetur një përgjigjje të plotë. Ndonjë gjë të paktë që dimë për jetën e autorit, për vështirësinë që hasi, për punën, qëllimin dhe për kohën kur e shkroi ose e botoi veprën e vet e mësojmë vetëm nga pasthënia e librit.

Gjon Buzuku ishte një prift katolik, një famulltar i thjeshtë, që, me sa duket, punoi në Shqipërinë e Veriut, jo larg vendit ku e botoi veprën e tij ndoshta në trevën e Ulqinit e të Tivarit. Siç na thotë vetë, veprën e filloi më 20 mars 1554.
Dhe e mbaroi më 5 janar të 1555, koha që punoi për shqipërimin, ose për botimin e saj nuk del e qartë.
Libri, ashtu siç është sot, ka 188 faqe, i mungojnë 16 faqet e para, por edhe disa të tjera nëpër mes. Kështu që, duke mos pasur as kopertinë, as faqen e parë, nuk dimë as titullin e tij të vërtetë dhe as vendin e botimit, etj. Është kjo një fatkeqësi apo fatmirësi, s'mund ta themi dot. Ndoshta, po t'a kishte kopertinën ose edhe faqen e parë, libri mund të ishte zhdukur, sepse, me sa duket, ka qenë në listën e atyre librave që kane qenë ndaluar nga kisha katolike e Romës.
Kështu që janë zhdukur nga qarkullimi të gjitha kopjet e tij dhe mbeti vetëm kjo që është e gjymtuar. Kjo, ndoshta është arsyeja që ajo sot gjendet vetëm në një kopje, të fshehur e të harruar që i ka shpëtuar syrit të inkuizicionit.
Kopja që gjendet, me sa duket ka qenë përdorur shumë. Veç fletëve të grisura, në shumë faqe anash ka shënime e emra priftërinjsh që, me sa duket, e kanë pasur nëpër duar.
Përmbajtja e librit është fetare dhe kryesisht me pjesë liturgjie, pjesë që lexohen e recitohen vetëm prej klerikëve në shërbesat kishtare. Përkthim i një libri latinisht i shkruar me alfabetin latin. Për disa disa tinguj të shqipes, si: q, gj, th, dh, z, x, etj. që nuk i ka gjuha latine, autori përdor pesë shkronja që kanë përngjasim me disa shkronja të alfabetit cirilik. Gjuha e veprës është ajo e dialektit të Shqipërisë Veriore e Perëndimore. Këtë alfabet do ta përdorin edhe autorët pas tij, me ndonjë ndryshim të vogël.
Përmbajtja e veprës dëshmon për përdorimin e shqipes në shërbesat fetare. Jemi në kohën kur në Evropë kishte shpërthyer lëvizja për t'u shkëputur nga kisha katolike e Romës, lëvizja që njihet me emrin protestantizëm. Një nga kërkesat kryesore të kësaj lëvizje ishte që shërbesat kishtare të bëhen në gjuhën amtare. Edhe Buzuku, me sa duket, ecën në këtë rrugë, edhe pse kjo është në kundërshtim me urdhërat e Vatikanit. Nga ato që thotë në pasthënie, duket se Buzuku nuk hyri rastësisht në këtë rrugë.
Në rrethanat që ishin krijuar në Shqipëri nga pushtimi osman, kisha katolike e Romës ishte e detyruar të bënte lëshime për t'i vënë fre islamizmit të popullsisë shqiptare. Këtë gjë e kuptoi dhe e shfrytëzoi Buzuku, i nisur jo vetëm nga qëllime fetare por edhe atdhetare.
I ndikuar nga idetë e lëvizjes protestante, Buzuku iu vu punës që besimtarët shqiptarë shkrimin e shenjtë ta merrnin drejtpërdrejtë në gjuhën amtare. Nga ana tjetër, si atdhetar, ai desh të bënte diçka për popullin e vet dhe është i vetëdijshëm se me punën e tij, do t'i shërbente popullit të vet, jo vetëm për të dëgjuar e kuptuar përmbajtjen e disa ceremonive kishtare, por edhe se ajo përbën pikënisjen e shkrimit të gjuhës shqipe drejtuar masave shqiptare. Me veprën e tij ai mundohej të afirmonte individualitetin shqiptar. Vepra e Buzukut nuk ka vetëm meritë letrare, por është edhe një hap i guximshëm kulturor, që bën pjesë në luftën e popullit shqiptar për çlirim e përparim. Këto probleme e kanë munduar për një kohë të gjatë autorin, prandaj ai shkruan në pasthënie "...U Dom Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herë se gjuha jonë nukë kish gjo të të ndigluom (që të jetë dëgjuar) nse shkruomit shenjtë, nse dashunit nse botëse, sanë, desha me u dedigune përsa mujta me ditune, me zbritunë (me ndriçue) pak mendetë e atyne që ndiglojinë..."
Të ndriçojmë mendjet e njerëzve, pra ky ka qenë edhe njeri nga qëllimet, për të cilin e shqipëroi dhe botoi Buzuku veprën e tij. Madje Buzuku ecën edhe më përpara. Në Mesharin e tij gjendet dhe kjo lutje që nuk gjendet në asnjë meshar të botës: Gjithë popullsinë e krishtenë, ndër Arbanit ata n'mortajet largo, ty të lusmë. O Zot. Te Arbëria, pra aty i rreh zemra Buzukut.

Nga të gjitha këto del qartë se me veprën e Buzukut kemi një vazhdimësi të kulturës shqipëtare dhe në kushtet e vështira të pushtimit osman, kulturë që te humanistet u përfaqësua me vepra kryesisht në gjuhën latine, që ishte gjuha e kulturës së kohës dhe që u pasurua më vonë me veprat e Budit, Bardhit, Bogdanit etj. në gjuhën shqipe.
Që nga botimi deri më 1740, gati dy shekuj, "Meshari" ishte një vepër e humbur, një vepër e panjohur. Më 1740, atë e zbuloi në Biblotekën e Propaganda Fides afër Romës autori gjakovar Gjon Kazazi. Ky zbulim bëri bujë të madhe, sepse është libri i parë në gjuhën shqipe. Pas kësaj çështja mbeti përsëri në heshtje edhe për më tepër se një shekull deri më 1900, kur e rizbuloi arbëreshi Pal Skiroi po jo më në Biblotekën Propagada Fides, por në Biblotekën e Vatikanit, në Romë, ku gjendet edhe sot. Me 1932 libri u fotokopjua në tri kopje, njëra nga të cilat gjendet në Biblotekën tonë Kombëtare. Më 1968 gjuhëtari ynë i shquar Eqerem Çabej, bëri një botim shkencor të veprës së Buzukut, duke e shoqëruar me një studim më të gjerë për gjuhën dhe meritat e autorit.
Gjuha e pasur e librit dhe drejtëshkrimi përgjithësisht i ngulitur dëshmojnë se kjo vepër duhet te jetë mbështetur në një traditë të mëparshme të shkrimit të shqipes kishtare, traditë që rrebeshet e kohërave të vështira që kaloi vendi ynë, me sa duket e kanë marrë me vehte. Por edhe libri i Buzukut krijoi padyshim një traditë për autorë, që erdhën pas tij. Të shkruaje në shqip një libër fetar në një kohë kur kjo gjuhë nuk ishte lëvruar si gjuhë kulture, nuk ishte e lehtë. Buzuku ia doli mbane veç të tjerash edhe pse shfrytëzoi pasurinë e gjuhës pupullore si dhe mjaft fjalë të lashta, që ndoshta, i përkisnin traditës së shkrimit të shqipes para tij.
Gjuha e veprës ka në bazë të folmen e Shqipërisë Verilindore, por të bie në sy përpjekja për ta ngritur atë mbi dialektin nga është nisur. Në veprën e Buzukut gjejmë ndonjëherë edhe pjesë të një proze tregimtare, të një proze me vlera letrare, që dallohet për mjeshtërinë e përdorimit të fjalës, dhe sigurinë e ndërtimeve gjuhësore pak a shumë të qëndrueshme. Meshari i Buzukut ka rëndësi shumë të madhe për historinë gjuhës së shkruar shqipe. Duke krahasuar gjuhën e Buzukut me shqipen e sotme, vërehen zhvillime të ndryshme që ka pasur gjuha jonë që nga shekulli XVI e deri më sot, gati për pesë shekuj.

Gjon Buzuku - Mëshari


Nje Meshar i dyte ishte ne Shqiperi
E Premte, 07 Janar 2005
Ne perkujtim te 450 vjetorit te "Mesharit" te Gjon Buzukut)

"U Gjoni, i biri i Bdek Buzukut, tue e kujtuom shume here se gluha jone nuk kish gja te ndigluom me shkuomit shenjte nte dashunit se botese sane desha me u fediguem, persa mujta me ditune, tue zndritune pak mendte e atyne (edituar) te ndiglonjine, perse ata te munde mend sa i nalte e i mujtue e i permisherieshem anshte Zotyne atyne (edituar) ta done me gjith zemer"

Deshmi per ruajtjen e nje kopje te "Mesharit" te Gjon Buzukut deri ne fillim te shekullit XX

Jaho Brahaj

Nga studiuesit, vazhdimisht eshte shtruar pyetja; valle e do kemi te ruajtur ndonje kopje tjeter te "Mesharit". Kjo edhe per arsyen, se kopja, qe njohim (jo e plote), eshte zbuluar ne vitin 1740, nga gjakovari Nikoll Kazazi, pastaj rizbuluar dhe sot ndodhet si kopje unike ne Biblioteken e Vatikanit.

Nuk kemi ndonje te dhene per tirazhin e ketij monumenti te kultures shqiptare, por eshe hedhur mendimi, duke u bazuar dhe ne praktiken e kohes, qe Meshari te mos i kete kaluar te 100 kopjet, nemos ndoshta ka patur nje tirazh afro 50 kopjesh, kjo duke bere dhe perllogaritje te kostos, e cila dime, qe ne mesin e shekullit XV, teknologjia e shtypit ka qene shume e larte. Si liber teper i kushtueshem (ne cmim), kopjet duhet t'i kene siguruar ne radhe te pare institucionet e rendesishme fetare te kohes. A ka patur kopje tjeter, qe eshte ruajtur? Nisur nga kjo pyetje, interes paraqet fakti i dhene nga albanologu austriak, Teodor Ippen, mbi ruajtjen e nje kopje ne krahinen e Pukes. Nga ky shkak, e pame te udhes te gjurmojme. Dime, qe ne Abacine e Shen Palit, Kabash, Puke deri ne mesin e shekullit te XVII, ruhej nje kryq me gur te cmuar, dhe nje abaci me stoli te tilla, te cmuara e kishte mundesine ne mesin e shekullit te XVI, kur u botua Meshari, per blerjen e nje kopje. Nje studim i Dhimiter Shuteriqit hedh drite, se Meshari, qe ruhet ne Vatikan e ka origjinen nga kisha e Lacit (Kurbin) dhe na shpjegon rrethanat, qe e quan kete kopje ne Seline e Shejte, ajo ishte indeksuar ne zbatim te vendimit te inkuizicionit. Libri u konfiskua nga Marin Bici, ne viziten e vitit 1610.

Librin ne fjale e ka njohur dhe Pjeter Bogdani dhe e permend ne nje relacion te tij, duke e quajtur "Ungjijt Shqipt" (Bogdani, ne origjinal e shkruan: "L'Evageliji Albanese"). Linde pyetja, neqoftese ne krahinen ne fjale, ruhej nje Meshar shqip i Gjon Buzukut, atehere pse nuk na permendet tek relatoret e shek. XVII, dhe nga e ka origjinen e pronarit kjo kopje? Per kete na duhet te hedhim veshtrimin mbi institucionet, qe kishin mundesi ta posedonin ne treven e mesiperme. Se pari, eshte Abacia e Kabashit e njohur per lashtesine dhe rendesine e saj, se dyti; Abacia e Shtanes, dhe me ne lindje, qyteti i Prizrenit, ku e kishte seline ipeshkvia Shkup-Prizrend. Godina e Abacise se Shen Palit, Kabash, ne kapercyellin e shekullit XVI-XVII, pesoi disa goditje shkaterrimi, si e tregojne informacionet shume te sakta, per gjendjen e saje ne vitet 1628-37. Per Prizrenin, ne vitin 1592, na lajmeron Pjeter Mazrreku, se kisha katedrale eshte djegur me dem te madh ne libra, sa edhe sot ato popujj vajtojne. Fakti me interesante, per ruajtjen e nje kopje te ketij libri te cmuar, na vjen nga konsulli Austro-Hungarez i Shkodres. Ai ne studimin e tij te titullar: "Malesia e Drinit apo e Dukagjinit", te publikuar ne Vjene, ne vitin 1908, shkruan: "...Jam njoftuar gjithashtu, qe hoxha muhamedan i ketij fshati (Flet) edhe sot (1908), i ruan zbukurimet e altarit dhe Librin e Meshes te kishes se dikurshme katolike...". Ndryshe nga sa ruan tradita gojore e popullit e deshmitaret okulare, Ippeni e quan "Meshar" dhe jo ungjill, si ruhet kujtimi gojarishte e sic eshte regjistruar ky fakt dhe publikuar ne mesin e shek. XX (Gj. Karma, Folklor, Nder malet tona, Shkoder, 1940). Kerkimet tona, per gjurme te materialeve arkivore (shenime) te Ippenit, konsullit Austriak ne Shkoder, nuk kane rezultat dhe shpresat jane te pakta, se si njoftohemi nga nje shpallje ankandi, qe ruhet ne A.Q.Sh. Tirane, tashegimia arkivore private dhe biblioteka e Ippenit, eshte shitur ne vitin 1935 (AQSH. Dosja; m. Arsimit, viti 1935).

Kopja e Mesharit, qe u ruajt ne familjen e hoxhes se Fletit, sipas te gjitha rrethanave e ka origjinen nga Abacia e Shtanes, qe ne dokumentet mesjetare na del Sostana. Rrethanat qe e shpetuan nga sekuestrimi Mesharin, qe ruhej ne Flet (Puke), deri ne fillim te shek. XX, na e ndricon botimi i relacionit te Arkipeshkvit te Tivarit, Marin Bicit, dhe konkretishte itenerari i kalimit per ne Kosove, i cili kaloi nga Fandi ne Kolsh dhe vijoi ne Kukes, pa e vizituar dot Shtanen, ku do e kishte sekuestruar Mesharin, per shkaqet, qe thame me lart. Edhe ne vitin 1632, Pjeter Mazrreku, nuk e vizitoi dot Shtanen. Ne materialin tashme te botuar, te tij, tashme, thote: "Shen Maria e Sostanit nuk dime a ka prift. Jam njoftuar mire, se ne vitet e kalueme e vrane nje prift, dhe se dukagjinasit ja kane marre hakun". Jemi ne fillimet e shekullit XVII dhe nga dokumentet osmane njihemi, se zona e Pukes ka filluar te islamizohet. Nje familje, qe banonte ne fshatin e Shtanes dhe e kishte tradite shkollimin e bijve te tyre, si klerike, dime se e vazhdoi kete tradite, por ne kushtet e reja, tashme shkollimi behej per klerike, te nje besimi tjeter. Familja e klerikut (hoxhes) te Fletit e ka origjinen nga ky fshat dhe nga kjo familje, qe thame, vazhdimishte e ka perterire traditen e shkollimit. Sipas kujtimeve, qe ruhen ne popull e qe jane botuar ne mesin e shek XX, keto objekte (libri dhe veshja e priftit) ruheshin ne nje arke bashkekohese me objektet. Meshari per fat te keq u dogj nga mizorite e ushtrise pushtuse serbe ne vitin 1912, pasi u mbrojt me gjakun e pronarit, qe e ruante dhe trashegonte prej me shume se treqinde vjetesh.

Historia e librit dhe lenda e tij
E Premte, 07 Janar 2005
Nga Profesor Eqerem Cabej*

Ky me i pari monument i literatures shqiptare qe dihet gjer me sot, pat rene ne me se tre shekuj e gjysme te harreses e qe pershkruar neper peripeti te shumellojshme, gjersa u zbulua perfundimisht e u be prona e botes shkencore.

Peshkopi i Arbereshvet te Siqelise Imzot Pal Skiroi, gjurmues e studiues i teksteve te vjetra te shqipes (1866-1941), qe ne vitet e para te ketij shekulli iu vu gjurmimit te kesaj vepre ne Biblioteken Vatikane. Kerkimevet qe u bene atje u detyrohet qe me 1909 u gjet kjo menefund n'ate qender studimesh.

Gjetja e ketij libri te cmuar nuk qe nje pune e rastit, sepse gjurmen e pare te tij prelati italoshqiptar e kishte mu ne Seminar te Palermos, ku ai aso kohe ishte rektor. N'ate qender mesimore arbereshe qemoti nje cope e kopjuar nga kjo veper, e pikerisht ajo pjese, ku behet fjale per ceremonine e unazes e te marteses: Gjon Nikolle Kazazi prej Gjakove, nje nga shkrimtaret e hershem te Veriut, duke u ndodhur me 1740 ne Rome ne nje vizite si arqipeshkev i Shkupit, ne Kolegjin e Propoganda Fides, ku kishte qene nxenes dikur, pa me habi kete liber; mori e kopjoi ate cope rituali qe thame me siper, e ja dergoi ne shenje nderimi Ate Guzetes, themelonjesi i Seminarit te Palermos, "prototip i fisnikerise se shpirtit e i burrerise e i bujarise se kombit shqiptar". Rektoret e mevone te ketij Seminari Pal Parrino (1710-1765) e Sepe Krispi (1781-1859) e paten neper duar kete fragment dhe e permendin ne shkrimet e tyre. Pastaj libri ra prape ne harrese. Aty nga mbarimi i shekullit te XVIII, ai nga biblioteka e Kolegjit te Propogandes u shpu ne koleksionin e librave orientale te kardinalit Stefan Borgia, gjersa menefund, bashke me keto libra, kaloi ne Biblioteken Vatikane. Ketu gjindet libri dhe tani, nen signaturen R (accolta) G (enerale) Liturgia.III. 194, si i vetmi ekzemplar qe dihet gjer me sot.

Pal Skiroi, si nxorri fotografine e gjithe teksit, me nje pune shumevjetshe kreu transliterimin e transkribimin fonetik te ketij dhe e gatiti kete pune per shtyp; bashke me nje studim te vecante per gjuhen e autorit, duke e krahasuar kete me gjuhen e e shkrimtarevet te tjere te Veriut, ne rradhe te pare me Pjeter Budin. Mjerisht ky dijetar, me shume per arsye, me nje karakter te jashtem, per sa rroi nuk pat fatin te shihte te botuar ate veper, ne hartimin e se ciles pat punuar nje jete te tere. Vetem disa copa biblike mund e botoi, separi ne shtypin e kohes, pastaj pjese me te medha ne bashkepunim me Gaetano Petrotten. Keshtu doreshkrimi i tij pret edhe sot te shohe driten e botimit. Nderkaq, me 1929, Justin Rrota nxorri ne Vatikan tri fotokopje te librit. Me botimin e disa copave te zgjedhura e te komentuara te tekstit e me nje rradhe studimesh te vijuara gjer sot e kete dite, ky studionjes i gramatikes e i literatures se vjeter shqiptare ka ndihmuar shume nder ne ne perhapjen e njohjen e ketij monumenti gjuhesor.

Probleme te shumellojshme i dalin albanistikes me kete veper. Nuk eshte vendi ketu te flitet per studimet, qe nga ana e dijetareve te huaj dhe e disave nga tanet i jane kushtuar kesaj, ne pergjithesi qofte, ose ne lidhje me ndonje nga ceshtjet e vecanta qe jane lidhur me te. Vetem nuk mund te lihet pa permendur qe ketu nje studim i shkurter i Norbert Joklit bashke me kerkimet qe ka bere Mario Roques: punime qe kane shtruar e sqaruar disa nga problemet themelore qe i perkasin ketij libri e autorit te tij, i dalin studjonesit perpara me cdo hap, prandaj zene nje vend me rendesi ne kete fushe kerkimesh. Studimet e tjera jane permbledhur ne bibliografine qe jepet ne fund te kesaj hyrjeje. Per hir te se vertetes do thene se gjithe studimet e gjertanishme jane o teper te shkurtera o jo mjaft te thelluara. Sidoqofte ne to mezi rroket nje pjese e kompleksit te ceshtjeve qe ngre kjo veper.

Duke hyre ne pershkrimin e librit, ne lidhje me trajten e perjashtme te tij po japim keto shenime:

Ky eshte nje shtyp i formatit kuart, me permasat 20x14, me faqe dy shtyllash me nga 45 rrjeshta, lidhur me lekure. Shtypi ne pergjithesi esht'i qarte, po ne disa vende te anevet te rradhitjes ka rreshqitur, dhe keshtu germat gjate ketyre kane dale shtrembet e te tkurrura. Vise-vise shkrimi paraqitet i mjegulluar, i veshur, dhe prandaj i veshtire ne lexim, pa qene ne ne gjendje me mjetet tona te gjykojme a eshte kjo pamja e shtypit si ka qene qe ne krye te heres, apo nje pasoje e perdorimit te gjate dhe e kohes pergjithesisht. Ne ndonje vend shkrimi eshte fshire fare, keshtu qe mbetet i palexueshem.

Inicialet, duke ndjekur zakonin e shtypeve te kohes, ne disa vise paraqiten te pajisura me nga ndonje figure a vinjete. Ne fund te shtylles se djathte, djathtas, radhitesi ngadonjehere, pas zakonit te kohes, ka vene si shenje tipografike nga nje germe te madhe, ose ne me dore; keshtu, pervec ndonje lutje latinisht, disa shkarravina dhe vizatimit te nje barke ne lundrim, vihet re dhe ndonje emer, ndonje pershendetje shqip, a ndonje prove alfabeti. Keto shkrime, qe rrjedhin sigurisht prej prifterish qe e kane pasur librin gjate koheve neper duar, nuk jane pa interes per historine e alfabetit e te ortografise se shqipes, dhe prandaj i kemi riprodhuar me transliterim ne fund te faqevet perkatese.

Qe ne kohen qe e pa Kazazi ne Kolegj te Propogandes libri kish arritur ne nje gjendje mjaft te cungulluar e te sterkequr; vete prelati gjakovar e cileson kete me fjalet "Meshar i lashte shqip krejt i grisur prej vjetersie". Per te pasur nje ide se sa pjese i kane humbur, le te kemi parasysh se ne gjendjen e pare vepra perfshinte 110 flete ose 220 faqe, e sot ka vetem 94 flete-188 faqe. Ka bjere keshtu ne rryme te kohes 16 flete ose 32 faqe. Pervec frontespicit mungojne pikerisht faqet I-VIII, XXVII-XXIX, XXXIII-XXXVI, e me tej LXIII, qe ne te vertete do te ishte per LXXIII. Nga faqet e humbura e te grisura kane mbetur nende cope shkimeza. Keto nuk esht'e e mundur te vendohen ne vendet qe kane pasur. Vetem njera shihet se permban nje cope nga histori e Noeut (Gjeneza, kap. 8-10), e cila perndryshe na jepet me e plote ne f. LXv, qe ne te vertete eshte LXXv. Nje tjeter shkimez (tk ne shenuar me Nr.7), duket te permbaje nje homili rreth debimit te Adamit prej parajses. Nje e mete vecanerisht e ndieshme e librit ne gjendjen e sotme eshte mungesa e frontespicit, ku do te kete qene shenuar titulli i vepres, emri i mbiemri i autorit bashke me emrin e vendlindjes se tij, vendin e botimit me gjithe emrin e shtepise botonjese. Keto mungesa paraqesin poaq ceshtje te pazgjidhura per ne. Nderkaq, emri i vendlindjes se autorit dhe i shtepise botonjese mund te kene qene, sic ka vene re J.Tomici, ne fund te librit, i cili edhe ky mungon.

Numerimin e faqevet, botonjesi e ka dhene me shifra romake, vecse keto, pas zakonit te kohes, jepen pergjithesisht me shkronja te alfabetit latin. Si ne shume shtype t'asaj kohe, edhe pagjinimi shkon me flete, jo me faqe: shenohet keshtu cdo here faqja recto e fletes, ndersa faqja verso mbetet pa shenuar. Ne, duke mbajtur numerimin origjinal te librit, e kemi pajisur botimin tone njekohesisht dhe me nje numerin faqesh te ri. Kete e kemi kryer ne baze te gjendjes se sotme, duke i shenuar te gjitha faqet, recto e verso, vijanoz me shifra arabe. Ne citime faqet verso i shenojme me nje/2; shtylla e majte e cdo faqe citohet prej nesh me a, e djathta me b. Shenimi i fletevet (faqevet dyfishe) paraqet ne liber ndonje gabim te vecante, por sidomos dhe disa gabime, qe kane prishur gjithe rradhen e numerimit. Si nje gabim te vecante shohim qe fleta LXI eshte shenuar LIX; kurse IXL per XXXIX pas mendimit tone nuk eshte medoemos nje gabim, o do jete me fort 40 (XL)...

Persa i takon lendes se vepres, ketu mungesa e frontespicit (ose e fletes se fundit) na le t'erret ne punen se cili ka qene titulli i kesaj. Me gjithe kete mungese shihet mirefillit se kjo ne pjesen e saj me te madhen, e pikerisht qe nga fleta XXX e gjer ne fund, eshte nje "Meshar". Pjesa e pare e me e vogla e librit, qe shkon gjer ne fleten XXX, e qe, si e pame, esht'e manget ne disa vende, permban Oficen e vogel te Zonjes, te Shtate psalmet e pendeses (Septem Psalmi penitentiales), Litanite e shenjtet (Litanite e medha, Letanie), pastaj Suffragia, Deprecatiuncula, Cathecuminum exorcismorum. Keshtu pra ketu kemi te bejme me pjese qe gjinden zakonisht ne nje Brevarium romanum e qe perbejne elementet e nje horologji; pastaj me copa te katekizmit, e persa u perket pjeseve qe flasin per pagezim e per unaze, me copa te ritualit. Ketu ne faqet qe mungojne do te kete qene vijimi e mbarimi i kesaj pjese te vepres qe vjen para mesharit. Sikunder shihet, kemi te permbledhura njesh pjeset e teksteve qe jane te nevojes se perditshme per meshtarin ne ushtrim te sherbimevet fetare.

Meshtari, qe shkronjezoi Shqiperine
E Premte, 07 Janar 2005
Ben Andoni

E meriton qe te quhet sublim akti i tij, kur e mendon sot pas qindra vjetesh. Por, edhe nese do te ishte nje veprim i thjeshte, ai i Gjon Buzukut i ndermarre para 450 viteve, eshte me shume se nje permendore. "Meshari" i tij, i botuar ne shqipen latine, perben nje nderim te pashoq ndaj shqipes, elementit qe e ka mbajtur gjalle identitetin e shqiptarevet per kohet qe nga qemotet. Dom Gjoni, thote vete ne pasthenien e librit, ne ato pak rrjeshta qe ka permbledhur per veten se: ai e beri kete pune (pra shkrimin e Mesharit) nga dashuria e atdheut te vet dhe se me anen e kesaj vepre deshi, me sa te mundesh qe te afronte sadopak ate qe degjonin. Ai e zuri kete pune me 20 mars te motit 1554 dhe e perfundoi me 5 kallendor 1555, "pa dale qarte per ne, citohet Profesor Cabej, a qe kjo koha e hartimit apo e shtypit, apo u kryen keto dy pune paralelisht". Gjurmimet teknike, qe kane te bejne me librin, duket se duan ende pune, dhe ndoshta edhe pak fat per studjuesit e ardhshem qe do te merren me vepren e tij. Vete Cabej ne parathenien e tij te mrekullueshme, me rastin e botimit te "Mesharit" (Qe e pergatiti vete me te gjithe aksesoret teknike), thote se fillimisht kerkimet per origjinen e tij kane qene te kota. Por, nderkohe, permend rastin e nje Familje ne Sarajeve, me te cilen kishte lidhje Provinciali i franceskaneve te qytetit, Andrija Buzuku, i cili pretendonte se ishte me origjine nga Shqiperia?! Me poshte, nder kohe te mevonshme, i referohet dhe kerkimeve qe ka bere Justin Rrota, me anen e te cilave kishte nxjerre se ne Kadastren veneciane te Shkodres se viteve 1416-1417 permendet "Vlada, e veja e njefare Gjura Buzulka per katundin e Recit ne breg te Bunes ne krahinen e Ulqinit". Duke respektuar perseri kerkimet e tij, autori thote se "ne nje dokument te vitit 1445, Buzulki na del si emer katundi ne krahine te Tivarit prane Obotit e Karucit".

Duke u kthyer ne idene tone, duam te permendim se ky famullitar i thjeshte dhe modest, dhe po te ishte ne pozicionin e Nostradamusit, nuk mund te dinte se cfare vepre po linte per shqipen. E ketu gjejme nje shenje admirimi per kete personazh, qe mund ta imagjinojme vetem me aktin e Shen Jeronimit te madh.

Pavaresisht kufizimeve, qe vinin nga perkthimi, apo dhe nga qe Buzuku shkelte per here te pare ne nje truall te pashkelur me pare, shtuar me shume difekte te tjera te librit, "Meshari", e permbushi krejtesisht detyren dhe me shume synimin e autorit. Ai i dha nje pike reference gjuhetareve, per t'u marre me shqipen e vjeter. Ashtu si ndodh me veprat e medha te nje kombi, aq shume sa kemi sot permes Mesharit- dihet pak, per te thene aspak per autorin, dhe ka shume perfolje per vendin e shtypshkrimit dhe vendin ku shkruajti ai.

Meshari eshte nje veper fetare me gati 110 faqe. Ku ne unision jane te trajtuara: Rendesia e meshes per besimtarin, lutjet dhe administrimi i saj. Jane te gjitha shqetesimet fetare dhe kulturore te kohes qe e ngjizen kete veper. Kuptohet se kjo veper e ka madheshtine e saj ne shkrimin e pare te gjuhes shqipe, ndersa permbajtja kuptohet se eshte nje perkthim nga nje tekst ne gjuhen latine me te cilen atehere shkruheshin librat fetare. Prof. Cabej veren ne "Meshar" se ka shume kufizime, per sa i perket shume elementeve. Por gjithsesi, te mos harrojme ishte vetem me i pari liber i shqiptarevet. Pjeter Budi, nje nga "Te medhenjte" e tjere te shqipes- shkoi pas saj, dhe u be nje nga pasardhesit, qe respektoi shembullin e tij. Prof. Zija Xholi, ne nje studimet e tij, shprehet se "Me botimin e 'Mesharit', Buzuku i bente jehone nje levizje te tere ideopolitike te kohes qe perfshinte gati te gjithe Evropen katolike, kerkesa themelore e te ciles ishte qe cdo besimtar katolik te kete mundesi te lexonte Biblen dhe librat e shenjta ne gjuhen e vet ametare dhe jo ne latinisht, qe ishte gjuha zyrtare e Vatikanit dhe e kishes katolike". Dhe, personalitete e tilla ne Evrope si Martin Luteri dhe Zhan Kalvini do te mbaheshin mend gjate, pikerisht per ate qe ben ne pershtatjen e shkrimeve fetare ne gjuhet ametare.

Per Shqiperine, Domi e kaloi perfytyrimin e te gjitheve, sepse ai e botonte kete veper ne sherbim te besimtareve katolike, nga me te shtypurit e Evropes, kur Shqiperia vuante si askush periudhen e eger te pushtimit turk, qe ishte gati ne zenit te fuqise se saj. Dhe, ca me teper akoma, Buzuku eshte vleresuar dhe per guximin e tij te madh intelektual. A mund te mendohet qe te shkruash ne nje gjuhe "hipotetike", ashtu si beri ai: kur nuk kishte ne dore as alfabetin, as sintaksen dhe kuptohet as edhe ndonje fjalor te gjuhes shqipe.

"E per fat ne keshe kum mbe ndonje vend heiyem, u duo tuk te jete'ma i diteshim se u, ata fai e lus ta traitonja nde mire".

E kjo mbet qe ai te vleresohet per te gjithe jeten, sa do te kete shqipe. Buzuku, na afroi me nje realitet te shqipes, qe i mungonte shqipes. Keto dhe shume vlera te tjera, qe i kane vene ne dukje studjuesit na ben, qe ne vitin e librit (nuk dihet se kur eshte botuar saktesisht) ne te jemi nderues per te dhe kontributin e tij gati hyjnor...

Ne 450-vjetorin e librit te pare shqip
E Enjte, 13 Janar 2005
Profesori i nderuar, kontributi i madh i te cilit eshte shume i njohur dhe i vleresuar per gjuhen shqipe, shfaqet rralle per median. Si pak njerezit me vlera, qe kane mbetur ne Shqiperi, ai preferon qe kur te shfaqet te dale thjesht per gjera serioze. Keshtu ka ndodhur dhe kete here, kur ai po boton nje shkrim ne nderim te 450 vjetorit te "Mesharit". Gjithkush, qe e lexon, perpos temes se rrokur dhe te trajtuar te autorit, ka mundesi qe te shijoje dhe shkrimin e Prof.Demirajt, qe eshte ne vetvete nje nderim per Shqiperine

Nga Shaban Demiraj

U mbushen 450 vjet, qekur doli nga shtypi libri i pare shqip, qe njohim deri sot, "Meshari" i Gjon Buzukut. Per kete autor, sot per sot, nuk dime gje tjeter vec c'na thote ai vete ne pasthenien e vepres se tij se ishte i biri i Bdek Buzukut dhe se i hyri punes per te shkruar kete liber fetar, "duke pare se gjuha jone nuk kishte gje te kuptueshme nga Shkrimi i Shenjte si edhe nga dashuria per boten tone". Ai na thote gjithashtu se "nuk cuditet, nese ka bere ndonje gabim, duke qene kjo e para veper dhe fort e veshtire per te vepruar ne gjuhen ton". Duke u mbeshtetur ne kete shprehjen e fundit si edhe ne faktin qe deri sot nuk eshte zbuluar ndonje tjeter shkrim me i vjeter ne gjuhen shqipe, ne pergjithesi eshte menduar se me vepren e Buzukut fillon edhe dokumentimi shkrimor i gjuhes shqipe. Natyrisht, ka pasur edhe dijetare, qe, duke u mbeshtetur ne fakte te ndryshme, kane shprehur mendimin se gjuha shqipe ka qene shkruar edhe para Buzukut. Gjithsesi, edhe sikur vepra e Buzukut te jete libri i pare i shtypur ne gjuhen shqipe, kjo nuk do te thote patjeter qe shkrimi i kesaj gjuhe duhet te kete nisur me kete veper. Deshmi te ndryshme tregojne se disa doreshkrime me kalimin e kohes jane zhdukur. Keshtu p.sh.Pjeter Bogdani ne parathenien e vepres se tij Cuneus Prophetarum ["Ceta e profeteve"] (1685) na flet per nje gramatike latinisht-shqip te ungjit te tij, Andrea Bogdanit, e cila i kishte humbur gjate shtegtimeve te tij te detyruara. Nje fat te tille do te kishin pesuar edhe shkrimet e njefare Pali nga Hasi, qe Pjeter Budi i gjeti dhe i perfshiu ne vepren e tij "Doktrina e kershtene" (1618). Prandaj nuk duhet perjashtuar mundesia qe ne Shqiperine mesjetare, qysh para Buzukut e Budit, do te kete pasur edhe te tjere "Pale", qe do te kene ndier nevojen dhe kenaqesine per te shkruar ne gjuhen amtare.

Ne te mire te nje mendimi te tille flet edhe deshmia e murgut freng Brokard, ish- kryepeshkop i Tivarit, i cili ne vepren e tij latinisht te vitit 1332 pohon: "Sado qe shqiptaret kane nje tjeter gjuhe, krejt te ndryshme nga latinishtja, megjithate ata kane ne perdorim dhe ne te gjithe librat e tyre shkronjen latine". Natyrisht, duke pasur parasysh se Gutenbergu e shpiku shtypshkronjen aty nga mezi i shekullit XV, ne kete rast vetekuptohet se eshte fjala per doreshkrime. Por edhe me shume ne te mire te shkrimit te shqipes para Buzukut flet vete gjuha mjaft e perpunuar e ketij shkrimtari e kete e kane vene ne dukje edhe studiues te tille te njohur si Norbert Jokli, Gaetano Petrotta, Eqerem Cabej etj.

Kur flitet per shkrimin e shqipes qysh perpara shekullit te Buzukut, eshte fjala per nje tradite pak a shume te stabilizuar shkrimi. E ne te mire te nje mendimi te tille deshmon, nder te tjera, edhe nje praktike e perbashket shkrimtareve shqiptare perketej dhe pertej brigjeve te Adriatikut. Si Buzuku dhe ata qe erdhen pas tij, Budi, Bardhi, Bogdani tj., ashtu edhe Matrenga dhe shkrimtaret e tjere arbereshe qe erdhen pas tij, kane zbatuar te njejten praktike per te shenjuar zanoret e gjata dhe pikerisht duke ua dyfishuar shkronjat perkatese. Keshtu p.sh. gjejme te Buzuku: nder gjithe graat, te jeesh, nee, hiirplota, e tuu, tyy etj. Po keshtu gjejme te Matrenga: kaallture, fuqij te paasosme, nde dheet, u bee, te beemete, trij faqe etj. Nje praktike e tille e shenjimit te zanoreve te gjata nuk ndeshet ne shkrimet latine e greke, sepse, sic dihet, keto dy gjuhe kulture zanoret e gjata i dallojne krejt ndryshe. Nje praktike e tille e dyfishimit te shkronjave per zanoret e gjata nuk ndeshet as ne shkrimet e gjuheve sllave dhe as ne shkrimet e gjuheve popullore te pellgut te Mesdheut, d.m.th. ne asnje prej gjuheve, qe mund te kishin ndikuar drejtperdrejt mbi Buzukun e Matrengen dhe pasardhesit e tyre. Po te kihen parasysh edhe rrethanat historike-gjeografike, ne te cilat kane jetuar e punuar Buzuku e Matrenga, ne kete rast nuk mund te perfytyrohet as ndonje ndikim i Buzukut mbi Matrangen. Ne te njejten kohe eshte shume e veshtire, per te mos thene e pamundur, qe nje praktike e tille e perbashket e shenjimit te zanoreve te gjata duke ua dyfishuar shkronjat perkatese, si te Buzuku ashtu edhe te Matrenga, te kete qene nje rastesi. Sigurisht, Buzuku e Matrenga kane ndier nevojen t'i dallonin zanoret e gjata te gjuhes amtare nga te shkurtrat, por menyra e njejte e shenjimit te zanoreve te gjata prej tyre te ben te mendosh se ata ne kete rast kane ndjekur nje tradite te perbashket shkrimi me te hershme se shekulli i Buzukut dhe i Matrenges. Per me teper, kete praktike shkrimore e ndeshim aty-ketu edhe tek autore te mevonshem shqiptare, si Anonimi i Elbasanit dhe Dhaskal Todhri, qe nuk duhet te kene pasur lidhje me shkrimtaret katolike te Veriut.

Pra, deshmi te ndryshme tregojne se vepra e Buzukut mund te jete libri i pare shqip, qe arriti te shihte driten e shtypit, por ajo nuk shenjon patjeter edhe fillimin e shkrimit shqip, qe duhet te jete me i hershem se shekulli XVI. Gjithsesi, shqipja hyn ne radhen e gjuheve te tilla si rumanishtja dhe lituanuishtja, qe per arsye te ndryshme historike kane nisur te levrohen me shkrim relativisht vone. Dhe nje gje e tille nuk eshte e papritur, po te kihet parasysh se qysh nga kohet antike dhe gjate mesjetes kane mbizoteruar si gjuhe kulture dhe kishtare latinishtja dhe greqishtja. Keto dy gjuhe kulture "kane penguar" ne njefare menyre zhvillimin e gjuheve letrare kombetare edhe ne vende te tilla si Italia, Franca etj.

"Meshari" i Buzukut eshte me te vertete nje thesar i pacmuar jo vetem si libri i pare shqip, qe eshte zbuluar deri sot, por edhe per vlerat e tij te shumanshme, sidomos gjuhesore. Nga studimet e shumta, qe i jane bere gjuhes se tij nga shkencetare te ndryshem, eshte bere e qarte, nder te tjera, se te dy dialektet kryesore te shqipes ne shekullin e Buzukut ishin me afer njeri-tjetrit se ne kohen tone. Per kete mjafton te permendim faktin qe ne vepren e Buzukut zanorja e patheksuar fundore /-e/ ndeshet pothuaj aq dendur sa ne vepren e Matrenges, kurse ne gegerishten e folur te diteve tona ajo pothuaj nuk ndihet me. Gjithsesi, edhe ne kohen tone dallimet ne sistemin fonologjik e sidomos ne strukturen gramatikore dhe ne fjalor midis te dy dialekteve te shqipes jane shume me te pakta sesa midis dialekteve te disa gjuheve te tjera, si p.sh. te italishtes, frengjishtes, gjermanishtes etj.

Vepra e Buzukut paraqit nje interes te madh edhe per fjalorin e tij te pasur. Tek ai gjejme edhe ndonje fjale te vjeter te trasheguar indoevropiane, sic eshte fjala mang-u, e cila eshte zevendesuar nga huazimi latin mashkull. Te Buzuku dokumentohet per here te pare edhe ndajfolja shqip, e cila ka zevendesuar fjalen me te vjeter arben-isht/arber-isht, qe lidhet me Arben/Arber, kurse fjala shqip-tar dokumentohet per here te pare ne Aktet e Kuvendit te Arbenit te vitit 1705, dhe emri Shqip-e-ni/Shqip-e-ri eshte edhe me i vone. Ne rrethana, qe mbeten per t'u sqaruar, emrat shqip-tar dhe Shqip-e-ni/Shqip-e-ri kane zevendesuar fjalet e meparshme i arbenesh/i arberesh, perkatesisht Dheu i Arbenit/i Arber-it, qe kane mbijetuar tek arbereshet e Italise.

Nuk e mohoj aspak vlerat e "mesharit" si trrashegimi gjuhesore por dhe vlera historike.
Por ajo qe kerkoj eshte te tregohet c`fare ka ndodhur me gjuhen shqipe kryesisht te shkruar gjate kohes se mesjetes .....

Mendoj se ne vatikan duhet te jene dhe gjenden arsyeja e zhdukjes se gjuhes latine......
Behet fjale per periudhen e inkuzicionirt kur gjuha shqipe si dhe vet kombi shqiptar e shume gjuhe te tjera iu nenshrrua nje lufte te egrer c`rrenjose te saj.....
duke pasuar nje propagant;
se kjo gjuhe eshte e mallkuar nga zoti dhe zoti i ndeshkon autoret qe shkruaj dhe flasin nje gjuhe te ndaluar.
Pushtimi romak ,
Kjo pasoi me vone ne pushtimin turk....
kete term e gjeni te perdorur dhe sot tek "ringjallja" qe pretendojne orthodoset grek .......pra fete i kane perdorur pushtuesit ne vendin tone ne perpjekje per zhdukjen gjuhen dhe kombin shqiptar.

A duhet te tregohet te dihet e sa me qarte e verteta e periudhes se mesjetes ne Shqiperi....
sepse kur varret e ilirve te lashte jane te shkuarra ne shqip, si mund te shkruhet shqipja ne nje kohe te mevonshme qe pretendohet te jete zhdukur shkronjat e saj.
Dhe ajo qe eshte dyshuese, jane pretendimet e dhena nga vet c`rronjesisit.....

Kryesorja te tregohet c`fare roli shkatrues dhe c`rrenjoses kan luajtur murgjet e fese kristiane kryesisht ata romak e helen ne shkrimin e gjuhes sone......apo ndoshta duke pretenduar ta c`rrenjosin edhe te foluren kane hapur teorin e zhdukjes se alfabetit ,te shkrronjave te saj.

Per mendimin tim arsyeja e egzistences se ketij dokumenti fetar "mesharit" eshte shkaku se nuk munden ti nenshtrrojne plotesisht shqiptaret e eger, te harrojne gjuhen e vet dhe mjeti kryesor per te zbutur kryenecet shqiptar ti paraqesin si kristiane por me shkrimin shqip ne te lutjet fetare.

Do ta krahasoja fatin e gjuhes shqipe me fatin e nje njeriu; u gelltit nga korkodili, por meqe korkodili nuk e ha mishin e fresket, e nxerre nga stomaku pren, e le deri sa te kalbet per ta ringrene perseri,.
Ky njeri shpetoi pasi korkodili nuk e mbyti plotesisht dhe kur e nxorri nga stomaku pren ne shpellen e vet nenujore, njeriu u permend dhe harite te shpetoi per te treguar tmerrin qe pa....

Pra dhe "mesharri" ka sherbier si mjet nenshtrimi , por pa ditur qe sot eshte nje deshmi e vertete e gjuhes me te vjeter te shkuar me shkronjat e saj, patjeter dhe nje mbeshtetje rendesishme e trashegimis sone.

Në rastin e 450 vjetorit të librit të parë shqip

çështje te leximit estetik te "Mesharit"


Prof. As. Dr. Stefan çapaliku

Që prej kohës së zbulimit e deri më sot, "Mesharit" të Don Gjon Buzukut, i janë bërë një sërë leximesh, kohë mbas kohe, prej njerëzve profesionistë të letrave. "Meshari", për arsye të njohura, nuk pati fatin të lexohej prej të tjerëve, çka do të thotë se në shekullin tonë pati dhe ka një horizont tepër të ngushtë pritjeje. Ndër tri leximet e mundshme që mund t'i bëheshin dhe t'i bëhen "Mesharit": leximi dogmatik, leximi historiko-kulturor dhe leximi estetik, ka sunduar padyshim leximi i dytë, ai historiko-kulturor.
Leximi dogmatik i veprës, për të cilin edhe është destinuar vepra që në krye të herës, ka filluar të shmanget për disa arsye kryesore:
Sepse në kushtet e njohura historike të pushtimit otoman, të luftës së hapur kundër krishtërimit, s'do mend që një libër i tillë nuk qe i pëlqyeshëm për veshët e për sytë e orientalizuar.
Sepse, me daljen e veprave të tjera kishtare më të reja e më të plota, "Meshari" e kreu misionin e tij pragmatik.
Sepse njerëzit e paktë që u morën gjysmën e parë të shekullit të kaluar me Buzukun, ishin realisht të interesuar mbas leximit historiko-kulturor.
Sepse, mbas Luftës së Dytë, në kushtet e një fushate të egër kundër fesë ishte e rrezikshme dhe pothuajse e ndaluar rreptësisht një lexim i tillë.
Padyshim që leximi historiko-kulturor i veprës ka qenë më i përhapuri dhe rrjedhimisht më i suksesshmi. Por vihet re se edhe brenda këtij leximi ka pasur përqendrime veçanërisht në planin gjuhësor- historik duke shmangur njëfarësoj konfrontimet dhe krahasimet me lëvizjet e mëdha historike evropiane, duke u konsideruar shpesh si rast i shkëputur prej tyre dhe duke u përdorur më së shumti si pikë referimi historik për studimet filologjike të autorëve të tjerë të mëvonshëm.
Sa i takon leximit estetik, i cili për historinë e letërsisë shqiptare do të ishte edhe më i rëndësishmi, ai ka qenë historikisht i paplotë, fragmentar, çka nuk ka lejuar nxjerrjen e konkluzioneve të plota, të drejta dhe me vlerë për historinë e letërsisë shqiptare.

Pse është i rëndësishëm leximi estetik i veprës?
Fillimisht dëshiroj të theksoj se leximi estetik i "Mesharit" është i mundur për tri arsye themelore:
E para, se është përkthim dhe, siç dihet, është pranuar tashmë prej të gjithëve se akti i përkthimit është akt krijimi dhe çdo akt krijimi padyshim që meriton leximin estetik, lexim që bëhet edhe më i rëndësishëm ndër lexime.
E dyta, sepse më ngushtësisht, aty gjejmë tendencat e para të vargëzimit, çka shënon një procedurë të mirëfilltë letrare, mjaft të rëndësishme dhe të meritueshme për një lexim të tillë.
E treta, sepse, edhe nëse nuk gjendet teksti origjinal që ka shërbyer si bazë për përkthimin, kjo nuk mohon mundësinë që Gjon Buzuku të ketë bërë një zgjedhje prej disa teksteve (është i mundur ky supozim, sepse "Meshari" është botuar kohë më parë se "Vulgata"), çka mund t'i japë veprës edhe një karakter antologjik.
Leximi estetik bëhet kështu i rëndësishëm, sepse për herë të parë studimet shqiptare mund të bëjnë objekt të vetin letërsinë edhe në dokumentin e parë të madh të gjuhës shqipe. Leximi estetik do na lejojë ta shohim "Mesharin" më vete, çka do të thotë jashtë rrethanave të veta sociale, dhe për veten, çka do të thotë jo si dokument historik. Pra, ta shohim veprën ashtu siç propozon Mishel Fuko jo më si dokument, por si monument.

çfarë vështirësish ka leximi estetik?
Po të nisemi nga mësimet e formalistëve rusë, pjesa më e rëndësishme e të cilave është e pranuar sot e kësaj dite, letërsia është një lloj i veçantë i përdorimit të gjuhës dhe historikisht është paraqitur si shmangie nga norma dhe si një lloj violence gjuhësore, si një kontrast i dukshëm me gjuhën e zakonshme që përdorim. Por për të dalluar një shmangie të tillë gjuhësore duhet të jesh në gjendje të identifikosh normën nga e cila ajo (vepra) shmanget. Mirëpo për të vërtetuar rastin konkret nëse "Meshari" i Gjon Buzukut paraqet apo jo si ligjërim gjuhësor një shmangie të tillë nga norma gjuhësore e atëhershme shqiptare, kjo është krejtësisht e pamundur, thjesht për faktin se nuk kemi një dokument tjetër të këtyre përmasave prej asaj kohe si dhe as dëshmi të tjera të anasjellta që mund të sjellin informacion për gjuhën e përdorur aso kohe. Kjo vështirësi është absolutisht e rëndësishme. Mirëpo edhe nëse do të presupozonim se ekziston apo do gjendet një dokument i tillë analog i asaj kohe prapëseprapë leximi estetik do të vështirësohej sepse parimisht jo të gjitha shmangiet nga norma rezultojnë tekste letrare. Në këtë mënyrë leximi estetik i "Mesharit" bëhet tejet i vështirë dhe kërkon instrumente të tjera e të anasjellta leximi.

Si mund të realizohet leximi estetik?
Mendoj se rrugët që mund të çojnë kah një lexim estetik i "Mesharit" të Gjon Buzukut janë tre:
E para, do të ishte kërkimi dhe zbulimi i strukturave konservative gjuhësore të tekstit, të cilat nuk i janë përshtatur mekanizmave natyralë të evolucionit të gjuhës shqipe.
E dyta, ka të bëjë me zbulimin e strukturave të lëvizshme tekstuale e që i janë përshtatur për bukuri mekanizmit të ndryshimeve.
E treta, ka të bëjë me krahasimin që duhet bërë mes "Mesharit" dhe doracakëve e mesharëve të tjerë të asaj kohe të botuar në latinisht dhe më vonë edhe në gjuhë të tjera.
Rruga e parë mund të na çojë në përfundime interesante. Vihen re tek "Meshari" disa struktura të cilat janë treguar më konservatore ndaj evoluimeve të shqipes, siç është bie fjala lutja "Ati ynë". Struktura "Ati ynë që je në qiell" gjendet pothuajse në këtë formë edhe tek Buzuku, mjaft e ngulitur si formë dhe mbi të cilën Buzuku nuk ka ushtruar presion kreativ. Në këtë kuptim mund të supozohet se në raste të tilla nuk kemi shmangie nga norma, çka do të thotë se nuk mund të realizohet as i ashtuquajturi lexim estetik.
Në rastin e dytë që merr në konsideratë të gjitha strukturat që në krahasim me shqipen e sotme kanë pësuar ndryshime të ndjeshme ngaqë i janë përshtatur ligjeve fonetiko-morfologjike të shqipes, mund të vihet re më me lehtësi mekanizmi kreativ i Buzukut. Mjaft prej tyre duhet të jenë shmangie prej normave, në mos të normës së atëhershme doemos të normës së sotme. Në këtë kuptim leximi estetik aktualizohet dhe fiton edhe ngjyresa as të hamendësuara prej Buzukut.
Në rastin e tretë, pra kur flitet për vendosjen ndër rrafshe krahasuese të "Mesharit" me mesharë të tjerë, doracakë e shujta shpirtërore në latinisht apo gjuhë të tjera duhet të kemi parasysh ndryshimet në mes përkthimit ad literam dhe përkthimit ad sensum. Në një vështrim të bërë përciptazi në mes disa lutjeve, psallmeve, letrave të apostujve në latinisht dhe variantit shqip të "Mesharit" të Buzukut, mund të vihet re lehtas se kemi të bëjmë me një përkthim më tepër ad sensum sesa ad literam të Buzukut. Dhe ky është padyshim një argument i rëndësishëm në dobi të leximit estetik të veprës.
Natyrisht që për një lexim estetik të "Mesharit" do të mund të vlenin edhe mjaft procedura të tjera të propozuara prej strukturialistëve dhe semiologëve, por unë mendoj se në stadin aktual të studimeve buzukiane dhe përgjithësisht në stadin aktual të studimeve historiko-letrare shqiptare këto mund të ishin disa prej rrugëve prej të cilave mund të ndriçohej edhe më mirë roli dhe vendi i "Mesharit" në historinë e letërsisë shqiptare jo si kronologji sesa si vlerë e mirëfilltë letrare.