Gjenetika - ADN

Gjenetika eshte nje shkence qe nuk ka me shume se 100 vjet qe i ka nisjet e veta po edhe pse kaq e re ka zene nje vend mjaft te rendesishem ne jeten tone te perditshme duke filluar qe nga ana mjeksore si psh terapite e semundjeve te ndryshme e deri te perdorimi i gjenetikes ne raste te ndryshme kriminalistike.Ta marresh holle holle, gjenetika eshte nje shkence mikroscopike sepse merret pak a shume me materialin qe ndodhet ne berthamat e qelizave permasat e te cilave shkojne ne te dhjetrat e micronit(10^-7).
Secili nga ne e ka degjuar se ne berthamat e qelizave ka material gjenetik i cili kryen funksione te shumta ne trupin e njeriut.Me miliona operacione cdo sekond kane nevoje per materialin gjenetik.
Ne qofte se do te japim disa numra per trupin e njeriut mund te themi se jemi te perbere nga rreth 65 mije miliarde qeliza dhe secila prej ketyre ka ne berthamat e tyre 1.8 meter ADN.Kjo ADN ka rreth 3 miliard nukleotide.ky material perdoret nga cdo qelize per te jetuar ose te themi me mire per te mbijetuar.
Qelizat e kuqe te gjakur qe e heqin berthamen qe te kene sa me shume hapesire per te ushtruar funksionet e tyre kane nje jetegjatesi rreth 120 dite nga paaftesija per te rinovuar strukturat e veta te brendshme.Cdo qelize qe jeton duhet te kete te njejtin material gjenetik qe te mund te ece perpara.Edhe vdekja e nje qelize me ane te procedurave te ndryshme sic eshte apoptoze ose ndryshe sic quhet ndryshe "vdekje e programuar" ka nevoje per materialin gjenetik.


Nese marrim parasysh qe cdo sekond trupi i njeriut prodhon rreth 2 milion qeliza gjaku dhe se po kaq qeliza shkaterrohen,ose qe jetegjatesia e qelizave te bardha eshte shume i shkurter dhe se here pas here duhet te zevendesohen dhe se cdo sekond trupi i njeriut duhet te jete ne gjendje ti beje balle mikroorganizmave te ndryshem qe mund ta sulmojne dhe se sa dhjetra lloje hormonesh qe duhet te prodhohen cdo sekond qe ta mbajne trupin ne nje ekuiliber te mahnitshem do ta kuptonim me mire se sa rendesi ka ajo strukture e vogel brenda cdo qelize.Ka raste qe mjafton nje gabim ne ato 3 miliard baza,sic ndodh ne disa semundje gjenetike dhe trupi i njeriut mund te shkoje drejt vdekjes.
Keto jane si tip hyrjeje per sa i perket gjerave qe eshte ne gjendje te beje materiali gjenetik ne trupin e njeriut.Ky material gjenetik qe quhet ADN(acidi deoksiribonukleik)ose ARN(acid ribonukleik).Keto dy forma ndryshojne njeri nga tjetri per llojin e sheqerit ose me mire tethemi per nga grupi qe eshte i vendosur te karboni 2 i sheqerit dhe per nga llojet e bazave te azotuara(tek arn ka uracil ne vend te timines).

Historia e ADN-se
Ne fund te shekullit te 19 nje biokimist gjerman gjeti acidet nukleike,polimere nukleotidesh te gjate te formuar nga sheqer,acid fosforik dhe disa lloj bazash qe permbanin azot.Me vone u gjet qe sheqeri i acideve nukleik mund te ishte ose riboza ose deoksiriboza dhe keshtu acidet nukleik ishin ne 2 forma:ARN dhe ADN.
Ne vitin 1943 Oswald Avery gjeti qe adn mbante materialin gjenetik dhe mendoi se ajo mund te ishte gjeni.Njerezit akoma mendonin se nje gjen duhet te ishte nje proteine por me vone u pranua ideja qe adn ishte nje molekule gjenetike.

Ne 1932 ,nese nuk gabohem, Griffith u mundua i pari te gjente dicka rreth molekules se ADN kur beri eksperimentet e para per te provuar qe ADN eshte pergjegjes per trashgimine.I pari u be nga Griffith i cili perdori 2 tipe bakteriesh IIR dhe IIIS(r qendron per rough=i ashper per sa i perket siperfaqes ndersa s=smooth= i bute).eksperimente nuk eshte qe tregoi ndonje gje te madhe po sherbeu per ato te me vonshmet.Sipas ketij eksperimenti bakteriet IIIS ishin te demshem ne trupin e miut qe u perdor ndersa IIR jo. U vrane bakteriet IIIS me nxehtesi dhe u pa qe miu nuk vdiste. Kur i vendosen bakterie S te vrara dhe R te gjalla dhe u pa qe ne trupin e miut kishte bakterie S te gjalla. Ky ne fakt ishte principi trasformues qe behet tek bakteries ,nje nga 3 mekanizmat qe perdorin bakteriet per te levizur dna e tyre.

Ne vitin 1948 Linus Pauling gjeti qe proteinat mund te merrnin format e helikes(helika alfa). Ne 1950 Erwin Chargaff gjeti qe vendosjet e bazave te azotuata ishte te ndryshme por kishin nje proporcionalitet 1-1. Keto gjetje ishin shume te rendesishme per gjetjen e struktures.

Ne vitet '50 gara per te gjetur strukturen ishte akoma e hapur. Ne Universitetin e Kembrixhit Francis Crick dhe James Watson ishin terhequr shume nga puna e Pauling-ut. Nderkohe ne King's College te Londres Maurice Wilkins dhe Rosalind Franklin ishin duke studiuar edhe keta ADN-n. Grupi i Kembrixhit kishte si qellim te bente modele te ndryshme fizike dhe te ulnin sa me shume mundesite e gjetjes se struktures. Nderkohe grupi i King College arriti ti afrohej edhe me shume duke i pare molekulat e adn me ane te rrezeve X.

Ne 1951,Watson qe prezent ne nje fjalim te Fraklin rreth punes se saj. Ajo kishte gjetur se ADN-JA ekzistonte ne 2 forma dhe keto forma vareshin nga lageshtia e ambientit rreth e qark.Kjo nxirrte si perfundim qe grupet fosfat duhet te ishin nga pjese e jashtme e struktures.nje eksperiment i kryer me pare ku u perdoren viruse qe infektonin E.coli nje lloj bakteri nxorre ne pah disa karakteristika te tjera. Duke perdorur principin qe ADN permban fosfor dhe proteinat sulfur u perdoren izotope te sulfurit dhe fosforit.Koka e virusit permbante izotopin e sulfurit dhe ADN virale ate te fosforit. Kur u infektua bakteri u pa qe brenda bakterit mund te identifikohej izotopi i fosforit ndersa ai i squfurit ishte jashte.Kjo tregonte qe vetem ADN-ja futej ne bakter dhe se ajo ishte pergjegjes per trasmetimin e virusit.

Watson u kthye me nje grup informacionesh dhe u mundua me shokun e tij te bente nje model qe doli i deshtuar.pas kesaj pothuajse qene gati te linin kerkimet por nuk e bene per shkak te rrjedhojes qe morren ngjarjet.

Franklin duke punuar vetem me rrezet X gjeti qe forma e ADN-s ne ambientin me te lagesht kishte te gjitha karakteristikat per me qene nje helike. Ajo mendoi se gjithe ADN-ja duhet te ishte nje helike por nuk desh ta tregonte kete gje derisa te kishte prova te mjaftueshme per formen tjeter gjithashtu. Wilkins ishte i bezdisur.ne janar,1953,ai i tregoi gjetjet e bera nga Franklin,Watsonit,pa pasur lejen e saj.

Watson dhe Crick moren nje hap te rendesishem ,duke sugjeruar se molekula ishte e bere nga 2 zinxhire nukleotidesh,secili ne forme helike sic e kishte gjetur Franklin por njeri shkonte per siper tjetri per poshte.Gjithashtu Krick kishte marre vesh per gjetjet e Chargaffit per bazat ne veren e '52. Ai ia shtoi kete tipar struktures keshtu qe bazat te lidheshin ne qender te helikes dhe te mbanin largesine ndermjet helikes te njejte.

Watson dhe Krik treguan se cdo zinxhir i ADN-s ishte komplementare e tjetres. Gjate ndarjes se qelizes,2 zinxhiret ndaheshin nga njeri tjetri dhe formoheshin zinxhire te tjere.
(Informacione te marra nga interneti dhe nga libri "Principet e Gjenetikes"(Snustad))

struktura e ADN-se
ADN dhe ARN jane nje sekuence nukleotidesh qe jane te lidhur me njeri tjetrin.Ndryshimi qendron ne faktin se ne pergjithsi ADN eshte i perbere nga 2 zinxhire kurse ARN nga nje po nuk eshte e thene qe kjo te jete e vertete gjithmone. Cdo nukleotid lidhet me tjetrin me ane te lidhjeve fosfodiestere dhe me ane te lidhjeve hidrogjenore. Jane dy lidhje hidrogjenore ndermjet adenines dhe timines dhe 3 lidhje ndermjet guaines dhe citozines. Keto lidhje mund te duken lidhje te dobeta po mund te kujtoj se jane keto lidhje qe e mbajne ujin ne gjendje te lenget dhe ne baze te llogaritjeve te bera nese nuk do te egzistonin keto lidhje uji do te ishte ne gjendje te avullt qe ne temperaturen -81 grade celcius(informacion i marre nga libri i biologjise molekulare i wolf-it). Nukleotidet sic thashe ne formen e vecuar jane me 3 grupe fosfat por kur bashkohen i humbin 2 grupe per te dhene ate lidhje te qendrueshme.

Ne figuren me poshte do tu kerkoja te vinit re disa gjera: e para qe 2 zinxhiret e ADN jane ne drejtim te kundert njeri me tjetrin.
Pra jane antiparalel me njeri tjetrin.Kjo gje eshte mjaft e rendesishme per njohjen e zinxhirit nga enzimat e ndryshme.
Pervec kesaj do te doja te shihnit edhe nje karakteristike tjeter e ADN: po te vini re nese njeri zinxhir ka adenine ne zinxhirin tjeter do te kete patjeter timine dhe nese ne njerin zinxhir ka guanine ne tjetrin do te kete patjeter citozine(kjo eshte si rregull i pergjithshem dhe perjashtimet jane ne raste te mutacioneve qe mund te formohen nga substanca qe kane konformacione te ngjashme me strukturat baze te ADN).Kjo karakteristike e ADN quhet komplementaritetit dhe eshte e rendesishme per faktin se duke njohur njerin zinxhir je ne gjendjet te thuash me saktesi se cfare sekuence ka zinxhiri tjeter. Ne fakt kjo karakteristike perdoret ne gjetjet e sekuencave te gjeneve ne ADN. Duke qene se gjenet prodhojne ARN lajmetar(mARN)atehere duke pare sekuencen e ARN jepet nje ide rreth sekuences se gjenit ne ADN. E njejta llogjike perdoret ne metodat e PCR(polymerise chain reaction)nje teknike qe perdoret per te shtuar sasine e ADN ne rastet kur eshte pak.Shpresoj se e keni pare filmin CSI(crime scene investigation).Kjo metode eshte nje nder metodat me te fundit qe perdoren per raste te tilla.Do te merrem me vone me shpjegimin e kesaj metode dhe atyre te ngjashme me te.

ADN-eksperimenti me virusin dhe bakterin
Eshte bere nje eksperiment ku eshte perdorur nje lloj virusi dhe nje lloj bakteri. Nuk e di a i kane klasifikuar apo jo viruset nder qenie te gjalla sepse kane disa karakteristika te qenieve te gjala dhe disa te qelieve te pagjalla. Do tju sjell gjerat me te reja rreth kesaj sepse sot mora revisten "le scienze" qe kishte nje artikull mbi klasifikimin e e viruseve si qenie me jete apo jo por nuk e kam lexuar akoma). Viruset kane nje mbeshtjellje proteinore dhe ne brendesi te tyre kane materialin gjenetik.
Proteinat jane nje nga klasat me te rendesishme te trupit te njeriut dhe kafsheve ne pergjithsi:nje proteine varet nga sekuenza e aminoacideve qe e perbejne(struktura primare)dhe kjo sekuence eshte mjaft e rendesishme sepse prej saj varet edhe funksioni i proteines vete. Struktura sekondare e proteinave eshte dy llojeshe:forme helike dhe nje konfigurim beta. Struktura terziare eshte forma qe merr kjo proteine ne hapesiren 3 dimensionale kurse struktura kuaternare eshte bashkeveprimi i nenpjeseve te ndryshme njera me tjetren. Psh hemoglobina ne formen e saj kuaternare eshte e perbere nga 4 zinxhire 2 alfa dhe 2 beta (form te njeriu i rritur)dhe keto bashkeveprojne njera me tjeter. Por nese struktura primare qe eshte sekuenza e aminoacideve peson nje ndrsyhim kete ndryshim e ndjejne te gjitha strukturat e tjera te proteines prandaj dhe thashe qe eshte themelor per funksionin. Rasti me i thjeshte eshte ai i anemise mesdhetare. Pse i thashe te gjitha keto gjerae Here pas here ne strukturen terziare dhe kuaternare te proteines mund te gjesh lidhje ndermjer grupesh squfur qe formohen nga bashkimi i aneve te aminoacideve cisteine dhe kane si funksion stabilizimin e struktures ne hapesire. Dhe ne fakt kur nje proteine humbet funksionin e saj (denaturim)gjerat e para qe prishen jane urat disulfurore. Kjo prishje mund te jete e kthyeshme ose te pakthyeshme me humbjen totale te funksionit te proteines.

Pas gjithe ketij muhabeti kthehemi edhe njehere te eksperimenti: U rriten viruse ne kushte te tilla qe ne terrenet e rritjes kishte izotope te squfur-35 dhe fosfor-32. Ne nje fare menyre viruset e rritur ne kete ambient kishin nje mbeshtjellje proteinore qe permbante squfur-32 dhe nje material gjenetik qe permbante fosfor-35. Kur u vendos ky virus ne nje koloni bakteresh viruset e ngjiten ne siperfaqn e bakterit dhe normalisht futen materialin e tyre gjenetik brenda bakterit. Me metodat qe kishin gjeten qe brenda bakterit kishte fosfor-35 dhe jo squfur gje qe tregonte se materiali gjenetik qe drejtonte formimin e viruseve ishte ADN dhe jo proteinat.
Ky rezultat ishte i rendesishem por akoma i pamjaftueshem sepse materiali gjenetik nuk ishte i paster komplet (u gjet edhe nje perqindje e vogel proteine squfur-35)dhe kjo mund te conte ne mendimin se proteinat mund te ishin pergjegjse por me vone me permiresimin e metodikave u gjet ajo qe dime sot: eshte ADN ajo qe percon karakteristikat nga prindi te pasardhesit...
Pak a shume ky ishte eksperimenti.

Gjeja e re qe u pa ishte se ekzistonin disa struktura qe u quajten nukleozome te cilet sherbenin per te mbeshtjellur ADN. Ne nje fare menyre nukleozomet perbejne shkallen e dyte te organizimit te ADN ne qelize(nese konsiderojme edhe formen e helikes si forme paketimi megjithse veshtire me e quajtur keshtu sepse eshte nje forme naturale ajo forme helike por po e marrim si te tille).E treta eshte e quajtur me nje term ne anglisht qe eshte "scaffold" per te cilin nuk di ndonje term ne shqip por mund te them qe eshte gjendje ku kromatina(ADN+proteinat histone) eshte e shperndare. Shkalla e katert jane kromozomet.(sqarim: proteina histone jane proteinat qe marrin pjese ne paketimin e ADN kurse pjesa tjeter jane proteina johistone,thjesht qe ta keni parasysh)
Nukleozomet jane te formuar nga proteina histone(proteinat histone jane proteinat qe marrin pjese ne paketimin e ADN kurse ato johistone jane pjesa tjeter). Ne figuren me poshte keni nje ide me te qarte te struktures se nje nukleozome. Sic shihet ADN rrotullohet rreth saj dhe ne dalje mbahet e lidhur nga histoni 1(jane 8 lloje histonesh qe marrin pjese ne formimin e nje nukleozomi). Diametri i tij eshte 11nm(numer i marre nga nje sit interneti)dhe rreth tij mbeshtillet nje gjatesi ADN qe shkon ne rreth 200 nukleotide nese nuk gabohem kurse distanca e nukleotideve mes 2 nukleozomeve eshte 146(numer marre nga libri "principet e gjenetikes"(Snustad)(me falni qe here pas here me duhet te konsultoj libra ose materiale nga interneti per tu siguruar sa me mire qe informacioni qe ju sjell eshte i sakte ne graden sa me te larte).
Me poshte po ju jap nje figure qe tregon nje nukleozom. Po te shihin mire ne hyrje eshte histoni tipit 1 qe ne nje fare menyre e mban te lidhur zinxhirin e ADN me nukleozomin

Kromatina
qe te permbledh me pak fjale se c'eshte kromatina dhe per cfare sherben:
Duhet te kemi parasysh qe kromozomi nuk eshte nje mase e ADN e eorganizuar e as nje objekt i vetem,por nje bashkesi dinamike ADN proteinash dhe substancash te tjer.Ndersa kromatina ben die me shume:ajo kontrollon hyrjen .

Kromatina permban nje sasi ADN qe eshte sa gjysma e proteinave te saj,me teper ne forme histonesh.

Nje kromozom X tek femrat eshte i heshtur.Per te arritur kete dy zona te aparatit gjenomik bashkohen per te heshtur nje te trete.Nje gjen jo kodifikues XIST,prodhon nje ARN aktive qe "mbulon kromozomin".Nderkohe kromozomi tjeter prodhon nje ARN "te kundert" qe sherben si ilae kunder produktit te Xist.Gjate kromozomit te pa deshiruar fillon nje sekuence zinxhir dhe nje metilim masiv,histonet humbin grupet acetil ne ekstremitetet e tyre dhe kromatina mblidhet ne nje grup te papershkueshem te veshur nga ARN.Ky kromozom pereohet keshtu ne qelizat e mevonshme...

Grupet acetil vetem shtojne shprehjen e gjeneve afer kurse enzimat deacituese eojne ne heshtje te atyre gjeneve.Pjesa tjeter duhet kuptuar akoma.Aty ku grupet acetil lidhen tek histonet kromatina behet e lejueshme per transkiptim.

Kromatina e heshtur nuk ka grupe acetil ne keto pozicione por paraqesin grupe metil te lidhura ne pika te ndryshme te ekstremiteteve te histoneve.

Ne nje fare menyre paketimi I ADN jo vetem sherben per te mbajtur gjithe ate strukture kompakte por eshte edhe nje tip porte qe kontrollon se cila pjese e gjenomes duhet te perdoret dhe te jene te pershkueshme nga enzimat dhe se cilat te jene jashte kesaj perdorimi.difekte ne keto sisteme te organizimit te ADN cojne ne difekte embrionale per aftesite qe kane per te kontrolluar aktivitetin gjenik.

bazuar ne nje artikull i dale ne internet ne maj te vitit te kaluar del qe shkencetaret kane zbuluar diferencen ndermjet kromatines qe paketon gjenet dhe kromatines qe paketon ADN me funksione te panjohura dhe me funksione rregulluese.pra egzistojne 2 lloj kromatinash qe kane nje funksion ne teresi paketues por segmentet qe paketojne ndryshojne ne funksione.sipas ketij artikulli del ne pah nje organizim deri me pare i panjohur qe mund te jete i tille ne te gjitha qelizat.keto diferenca mendohen te ndihmojne ne gjetjen e kancereve thjesht duke pare diferencat.

pra sic shihet gjerat qe mund te gjehen ne kromatine nuk kane te mbaruar dhe se funksionet e saj reale jane akoma nje enigem megjithse me e pjesshme se sa ishte me pare...nese do te me kujtohen informacione te mevonshme do ti shkruaj.

per momentin nuk do te pershkruaj nje karakteristike te vecante qe ka struktura e ADN qe jane superperthyerjet por do ta bej me vone pasi te shpjegoj se c'jane enzimat....dhe meqe ra fjala c'jane enzimat dhe perse sherbejne ato.

Enzimet
Enzimat jane nje nga arritjet me te medhaja te biologjise ne fillimet e shekullit te kaluar. Enzimat jane krahasuar me motorin ideal te karnotit ne fizike ku rendimenti shkon gati ne 100%. Enzimat ne vete jane struktura biologjike qe kane funksion te pershpejtojne reaksione qe ne kushte normale do te ndodhnin me nje shpejtesi mjaft te ngadalte. Shpejtesia e ketyre reaksioneve mund te pershpejtohet nga 100 here deri ne 10^12. Deri ne fillim te viteve 80 mendohej qe enzimat mund te ishin vetem proteina po ne kete kohe kur kerkimet mbi ADN dhe mekanizmat e saj po shkonin drejt kulmit u gjeten edhe disa enzima te quajtura ribozime qe ndryshonin nga enzimat tradicionale qe ishin proteina. Nje enzime futet ne nje reaksion dhe ne fund del e pandryshuar. Pra po fute nje gram enzime po aq do te kesh edhe ne fund.po si arrijne te pershpejtojne reaksionete Per te shpjeguar kete duhet te shpjegoj shkurtimisht se si ndosh nje reaksion(shume kllapa u bene po skam cti bej nese dueht me e bere dicka te qarte). Nje reaksion fillon me substancat fillestare dhe perufndon me produktet. Reaksioni kalon nepermjet disa produkteve te ndermjetme qe mund te vazhdojne perpara drejt produkteve ose te kthehen pas drejt sunstancave fillestare.te marrim kete reaksion:
A+B->AB->C+D
Ketu A&B jane substancat fillestare.AB jane produktet e ndermjetme dhe C e D jane produktet. Qe te ndodhe ky reasion ka nevoje per nje fare energjie qe quhet energjia e aktivizimit qe ben qe substancat fillestare te formojne sunstancat e ndermjetme. Vetem grimcat qe kane energji te mjaftueshme mund te mberrijne piken e formimit te substancave te mdermjetme. Sa me e ulet te jete kjo aq me shume grimca do te arrijne ate pike dhe me shume produkte do te kemi. Nese kjo energji eshte me e vogel se nje vlere e caktuar nuk kemi reaksion dhe nuk formohen produkte. Kur mberrihet vlera e caktuar kemi ate qe quhet faze tranzicioni ku formohet kompleksi AB i cili ka 2 mundesi: ose te shkoje perpara ose te kthehet pas(ato shigjeta qe kam vendosur duhet te jene me 2 drejtime per te treguar se mund te kthehet pas)pak a shume mjaftojne keto te dhena per te arritur aty ku dua.

Funksioni i Enzimeve

Enzimat ulin energjine e aktivizimit keshtu qe do te kemi me shume grimca qe kane energjine e mjaftueshme per te formuar substancat e ndermjetme. Po si e bejne lind pyetja edhe ketu. Qe te formohet AB duhet qe A dhe B te perplasen me disa kende te caktuara. Nese ka perplasme me kende te ndryshme nga keto nuk kemi reaksion. Enzimat bejne te mundur qe perplasjet ndermjet grimcave te kryhen me kendet e sakte dhe rrisin keshtu probabilitetin e nje reaksioni. Po ashtu ka rendesi edhe ambienti: ka reaksione qe mund te ndodhin me mire ne mungese te ujit dhe enzimat e bejne te mundur kete.
Shembuj keni sa te doni: te llogaritesh qe gjithe sheqernat qe kthehen ne energji ne trupin tone katalizohen nga enzimat. Ushqimet qe hajme duke filluar nga goja e deri te zorra e trashe shkaterrohen nga enzimat. Nje nga perberesit e lotit qe pastron syrin nga bakteret e ndryshme,lisozima eshte enzime dhe shkaterron muret e bakterieve,levizjet e muskujve behen te mundura nga shkaterrimi i ATP nga enzima fosfatazi,formimi i ADN behet e mundur nga enzimat,edhe futja dhe tretja e dioksidit te karbonit brenda qelizave te kuqe te gjakut behet e mundur nga anidrazi karbonik dhe eshte nje menyre edhe per te ulur perqendrimin e acideve ne gjak(sistemi tampon qe ka funsion te ule perqendrimin e acideve ne gjak qe do te ishin te demshme per njeriun). Pak a shume cdo reaksion ne trupin e njeriut behet me ane te enzimave meqenese keto e pershpejtojne reaksionin. Per te kuptuar me mire rendesine e ketyre enzimave mund te themi se ekzistojne semundje qe shkaktohen nga probleme te enzimave. Mund te permend nje lloj anemije qe shkaktohet nga thyerja e shpejte e qelizave te gjakut dhe e gjithe kjo per faktin se mundgon nje enzime(glukoz 6 fosfat dehidrogjenazi) qe ul mbrojtjen qe i jep qelizes. Probleme enzimash shkaktojne deme te jashtezakonshme kur mendojme se sistemi imunitar varet prej tyre. I gjith sistemi i trasporteve te senjaleve neper qeliza kryhet me ane te enzimave te ndryshme qe aktivizojne enzima te tjera. Nese enzimat e mpiksjes s'do te funksiononin mire do te kishim nje mpiksje te tepert ose te pakte me rezultate si bllokim te kapilareve ose shkaterrim te qelizave. Semundje te sistemit imunitar shkaktohen nga futja ne qarkullim dhe aktivizimi enzimave te ndryshme shkaterruese.i gjithe sistemi qe futet ne pune ne rast sulmi nga ndonje mikrob(procesi i enjtjes ose sic quhet ne anglisht inflammation...shpresoj mos te jem gabuar me fjalen)bazohet mbi punet e enzimave.Pra egziston nje kontroll mjaft i madh qe trupi i ben enzimave duke i mbajtur nen nje kontroll shume te rrepte per te ndaluar problemet

Pak a shume kaq informacione mjaftojne per sa i perket qelizave megjithse mund te kete edhe shume te tjera qe ndoshta do te dalin me vone...megjithse nese dikush ka per te shtuar eshte i mirpritur si gjithmone...
Do ti kthehem per nje moment edhe nje here ATP(dhe ndonjehere edhe GTP) per te thene disa gjera rreth saj si dhe nje informacion te janarit per nje gjetje te re..

ATP

Fillimisht te themi qe ATP(adenozin trefosfat) formohet nga nje baze piramidine(nje unaze) e lidhur me 3 grupe fosfat. Ne trupin e njeriut ekzistojne dhe forma te tjera si GTP,CTP,TTP,UTP qe nevojiten ne formimin e ADN megjithse GTP perdoret edhe per energji ne disa raste ose trasformohet ne ATP.ATP eshte ajo qe mund ta quanjme me plot gojen "euro e trupit". Vetem se kjo nuk zvleresohet. Reaksionet ne trup kerkojne energji.kalimet e ioneve nepermjet membranes me ane te pompave kerkojne energji. Mungesa e saj do te conte ne disekuiliber dhe kjo do te thonte cenim i jetes. Levizjet e muskujve behet e mundur me ane te ATP dhe po ta shohim pas vdekjes njeriu ngrin per faktin se nuk ka me zevendesim te ATP dhe ADP ne fijet me te vogla te muskulit. Nese llogaritim qe impulset nervoze levizin me ane te ndryshimeve te perqendrimeve te ioneve Na+ dhe K+ dhe keto duhet te sillen ne vend nga pompa do te kuptonim sa vend te rendesishem ze ATP. Prodhimi i proteinave dhe ADN kerkon energji po ashtu. Zemra funsionon fale energjise qe i jepet pompave te ioneve. Rruazat e gjakur qe nuk kane me berthame rrojne me energjine qe prodhojne mitokondrite dhe ne baze te kesaj energjie varet dhe kohezgjatja ne qarkullim e rruazave te gjakut.
jo vetem kaq. Hormonet kur veprojne te qelizat lidhen ne membranen e jashtme dhe sinjali i tyre percohet brenda ne nje forme zinxhiri. Aktivizimi i enzimave te ndryshme con ne trasformimin e ATP ne cAMP(adenozin monofosfat ciklik) qe nevojitet per te cuar mesazhin deri ne berthame(keto jane ata qe quhen percuesit e dyte ose lajmetaret e dyte. Per informacione pak me te zgjeruara shih temen e kancereve).
Ne pergjithsi energjia perftohet nga perdorimi i sheqernave qe jane ushqimet qe mund te perdoren menjehere. Pas ketyre vijne yndyrnat dhe kur kemi nje agjerim te gjate fillojne te shkaterrohen edhe proteinat e ndryshme dhe keto faza cenojne jeten e nje personi dhe te gjitha keto per te formuar energjine pa te cilen trupi eshte i teri i mbaruar.
Pak a shume keto jane funksionet e ATP megjithse ajo ka edhe shume funksione te tjera si ne mekanizmat e mpiksjes se gjakut,ne mekanizmat molekular te formimit te memories se gjate dhe te shkurter etj. Pak a shume keto jane...
Nese kete shkrim do ta kisha shkruajtur para janarit te ketij viti do te thoja qe ATP eshte burimi i vetem i grupeve fosfat ne trup(nuk po flas per disa lloj molekulash qe magazinojne grupet fosfat sic jane kreatina.)

Me sa duket ATP nuk qenka e vetmja strukture qe leshoka grupe fosfat qe mund te sherbejne si sinjale ne gjendje qe te ndryshojne konformacione proteinash ose te fosforilojne proteina ne pergjithsi. Qenka edhe nje strukture tjeter e quajtur IP7(inoksitol pirofosfat) qe leshoka grupe fosfat dhe me e forta eshte qe i leshon duke u lidhur direkt me proteinat pa pasur nevoje per enzima te tjera dhe largohet duke lene pas nje grup fosfat. Me sa duket kjo gje mund te perdoret per te kuptuar edhe me mire mekanizmat te disa semudjeve. Me sa duket kjo proteine paska nje rol te rendesishem edhe ne vdekjen qelizore keshtu qe nje mendohet ne nje perdorim te saj ne rastet e kancerit per te shtuar numrin e qelizave qe mund te vdesin nga aktivizimi i kesaj strukture. Jane gjetur deri tani 2 proteina qe jane te influencuara nga IP7 dhe me sa duket paskan lidhje me ribozomet qe jane struktura qe lexojne materialin gjenetik dhe formojne proteinat. Po ashtu IP7 rregulloka formimin dhe leshimin e paketave te lajmetareve si tipi i neurotrazmetitoreve qe merrkan pjese ne formimin e memories,levizjeve etj. Pra pergjithsisht jane te perqendruera me shume ne tru megjithse gjenden edhe ne qeliza te tjera.

Arritur ne kete pike mund te them se me ADN si strukture pothuaje kam mbaruar megjithse mund te kene ngelur disa gjera te vogla qe do te shpjegohen me kalimin e kohes.
Me informacionet e deritanishme do te doja te thoja dicka rreth nje shkrimi te shkurter qe lexova tek revista "Quark" te nje viti me pare sipas te ciles mendohej qe ADN te kete pasur 8 lloje nukleotidesh qe me kalimin e kohes jane bere 4. Sipas mendimit tim pse kjo gje nuk eshte e mundur....dhe me poshte po e shpjegoj pse mendoj keshtu."
evolucioni me cudit shume si teori per faktin se shume njerez e marrin per fakt shkencor ku dihet qe ne te fakte shkencore nuk ka(sipas mendimit tim dhe kjo bazohet ne ato qe kam lexuar)...e degjoj shpesh ne televizion ose ne revista ose edhe nga ndonje profesor i imi i cili perdor fjalet:iu desh nje sistem,ndryshoi,shpiku etj.te perdoresh ne mjeksi fjalen shpiku ose iu desh te formonte etj jane fjale me shume peshe dhe nuk jane qe behen shpejt e shpejt...nje mjek me ka thene qe mjeksia nuk ben gje tjeter vec se shpjegon ate qe i ndodh njeriut ne nje hap...

ti rikthehem asaj qe thote evolucioni:keto zakonisht fhsihen pas konceptit te probabilitetit ku po ti japesh nje kohe te pafund nje ngjarjeje mundesia qe ajo te ndodhe eshte 1...por...(me duhet te iki se me dolen ca pune)

nese e marrim sipas ketij principi me llogaritje pak te gjata mund te nxjerrim fare thjeshte qe nuk mjafton koha e universit per te formuar nje proteine me 100 aminoacide(ky lloj arsyetimi ka edhe nje emer te nje personi qe e ka bere per here te pare por qe nuk me kujtohet si e quanin)

per me teper ne kohen kur doli teoria e evolucionit nuk ishte zbuluar akoma gjenetika dhe qelizat shiheshin si tapa dhe nuk dihej qe brenda tyre kishte nje kompleksitet aq te jashtezakonshem qe shohim sot...

qe ti kthehemi arsyeve gjenetike pse ajo hipoteze me duket e pamundur:
-duke pare gjenomen qe nga bakteriet e deri tek njerezit shohim te njejtet perberes te ADN,pra 4 bazat qe kemi pare me siper dhe nuk ka te tjera...pra tek te gjithe qeniet jane te njejtat...

-sic do te mundohem te shpjegoj me vone,ADN nuk kemi vetem ne berthame por edhe ne mitokondri por keto kane po te njejtet perberes sic ka edhe ADN e berthames...

-cdo lloj modifikimi i ADN,qe ne sot quajme mutacion ose eshte i heshtur ose sjell deme ne trupin e njeriut...nese marrim qe ka ndodhur nje mutacion atehere duhet te kishte ngelur te pakten nje shenje ne mos ne ADN e berthames,ne ate te mitokondrive...per me teper nese marrim qe proteinat formohen nga sekuenca e ADN atehere nje modifikim i thjeshte i saj mund te coje ne pasoja shkaterruese per qelizes dhe organizmin vete...

-nje modifikim i ADN i te tilla dimensioneve kerkon qe te modifikohen edhe mekanizmat qe e mbajne ate,e trasmetojne ate,e dyfishojne ate dhe keto gjera duhet te ndodhin te gjitha pernjehere...si i bie kur keto mekanizma jane te formuar nga ADN vetee

-ulja nga 8 ne 4 mund te themi qe con ne nje ulje te mundesive te ndryshme per te formuar proteina dhe dime fare mire qe cdo proteine ne nje organizem ka nje funksion te caktuar keshtu qe mungesa e asaj proteine kerkonte qe organizmi qe para se kjo proteine te zhdukej te kishte nxjerre nje mekanizem te ri...pra dalim prap tek mutacionet....

besoj keto jane disa faktore qe me cojne te mendoj qe ADN ka qene qe ne fillim me 4 baza dhe jo me 8 sic jane disa mendime...fundja fundit secili mendon si do vete...deri sa kjo te vertetohet shkencerisht...
besoj me kaq gjera pothuajse i jap fund per sa i perket struktures se ADN megjithse mund te kene mbetur gjera qe nuk i kam permendur por qe do ti permend me kalimin e kohes ose nuk i di as qe jane gjetur...une per vete kaq di .por cna duhet ADNesi percohet ajoesi formoheshin proteinatecfare e kontrollon perdorimin e sajeper ti dhene pergjigje disa pyetjeve qe disa nga ju besoj qe ia dine pergjigjen duhet me i hedh nje sy te shpejte edhe nje here ndarjeve te qelizes...per meiozen pak kam shpjeguar tek tema e trashegimise...do te shtoj edhe ca gjera te tjera...per mitozen eshte e shpjeguar me mire tek tema e kancereve meqenese eshte nje proces qe i intereson ne thelb
atehere meioza eshte nje proces qe con ne formimin e gameteve te cilet kane gjysmen e gjenomes se qelizes nene.pak a shume eshte si mitoza(te pakten meioza 2)por ndryshon ne disa momente sic eshte ai moment qe quhet krossing-over qe ndodh gjate meiozes se pare ne te cilen kromozomet e te njejtit numri shkembejne segmente ADN-je ndermjet tyre...eshte pikerisht ky proces qe i jep ate llojshmerine secilit prej nesh dhe ben qe te mos jemi te gjithe me te njejtin material gjenetik...dhe perderisa 2 binjake homozigote kane prejardhje nga e njejta zigote(qe eshte e formuar pas bashkimit te gameteve) ata kane gjenome te njejte...
do te me duhet te gjej se kur fiks ndodh ky proces(ne cilen faze te meiozes 1 ndodh kjo gje).normalisht shume skema e paraqesin si nje keputje te kromozomit ne nje pike dhe shkembim te copave por gjeja eshte shume me e komplikuar per faktin se mekanizmat e ndryshem qe marrin pjese ne kete proces duhet te njohin me saktesi se ku presin sepse mund te ndodhe qe presin ne nje vend qe mund te pergjysmoje nje gjen ose ose te presin ne nje pike e cila kur bashkohet me pjesen tjeter dhe te vihet ne perdorim te jape nje mARN e cila ka nje sekuence qe do jape nje proteine te cunguar etj...pra eshte nje mekanizem shume i ngaterruar!!!krossing over eshte edhe shkaktari qe pasardhesit nuk dalin sipas atyre probabiliteteve te mendelit por vlerat ne pergjithsi shkeputen pak nga ato normalet dhe dalin ato qe ne gjenetike quhen rikombinante....
sa per krossing-over jane bere verifikime shkencore per kete dhe ekzistojne foto te atij momenti qe dallohet per faktin se formohen disa struktura qe quhen kiazma qe jane momentet para se te shkembehen fragmentet e kromozomeve...ne vazhdim do tu sjell 2-3 skema te krossing-overit si dhe te momentit te kiazmave

Dyfishimi i ADN-se

Gjate fazes S ndodh dyfishimi i ADN qe eshte i nevojshem qe qelizat e mevonshme te kene te njejtin informacion qe te bejne te mundshem percimin e species ne rastin e formimit te gameteve si dhe te funksioneve te ndryshme nese jane qeliza trupi.qeliza pergatitet duke dyfishuar organelet dhe duke formuar te gjitha strukturat qe do te jene te nevojshme per ndarjen e qelizes....per sa i perket menyres se si kalon qeliza nga nje faze ne tjetren ate do ta shpjegoj tek tema e kancerit sepse kane lidhje direkt me ate teme...
atehere kalojme tek dyfishimi i ADN...proces qe kryhet para se te filloje meioza dhe mitoza....
dublikimi i ADN eshte nje proces jashtezakonisht i rendesishem sepse sic e thashe ben te mundur ruajtjen e species si dhe ben te mundur percimin e tipareve nga njera qelize nene tek qelizat bija qe per te kryer nje funksion te sinkronizuar me qelizat e tjera ne te njejtin trup duhet te kete te njejtin material gjenetik dhe ne disa raste ta perdore ne te njejten menyre.
dublikimi i ADN eshte nje proces qe kryhet nga enzimat.ne fillim do te them kush jane enzimat qe e kryejne ate dhe se cfare funksioni kane ne kete proces keshtu qe do te jete me e lehte ti kuptoni kur ti degjoni te permendura gjate shpjegimit te procesit...pak a shume nese kuptoni keto te tjerat jane thjesht nje kalim kohe ...ndoshta harroj ndonje gje por do me kujtohet me vone ishallah...

ADN polimerazi:eshte nje enzime qe ka si funksion shtimin e nukleotideve te reja ne zinxhirin e ri qe po formohet.ne fakt si kjo enzime egzistojne disa lloje kur mund te permendim polimerazin 1,2,3 qe kane secili nje funksion te vetin dhe karakteristika te vetat.polimerazi 1 psh eshte zbuluar tek bakteret dhe perdor dXTP(deoksinukleotid trifosfat) qe kane pozicionin 5' te lidhur me 3 grupe fosfat.enzima e shton secilin nga keto nukleotide tek zinxhiri duke e lidhur ate me pozicionin 3 te nukleotidit te meparshem.duhet te kemi parasysh se kjo enzime shton vetem ne drejtimin 5'->3' dhe jo ne te kunderten.kjo do te thote qe zinxhiri origjinal nga ku bazohet sekuenca e zinxhirit te ri ka drejtimin 3'->5'.kjo enzime ka edhe aftesi qe nese ben ndonje gabim te kepuse nukleotidin qe vendosi gabim(pra ka nje aftesi shkaterruese qe ka drejtimin 5'->3' dhe 3'->5'.te tjerat do ti them me vone...)kjo enzime tek bakteret shton nukleotide me nje shpejtesi 30.000 nukleotide ne minute qe do te thote 500 nukleotide ne sekond...numer qe te tremb me te vertete.duhet te llogaritet edhe fakti qe gabimi qe ben eshte 1 ne 100.000 baza perafersisht dhe zakonisht kete gabim e rregullon me ane te funksioneve te veta sic jane ekzonukleazet(per keto do flas me vone)...)

ADN ligazi:eshte enzima qe lidh nukleotidet ne ato pika ku mbushen gropat:sic do ta shohim me vone lidhjen e fundit me grupin fosfat ndermjet 2 segmenteve qe jane jo ta vazhdueshem ndermjet tyre e ben kjo enzime.duhet te them edhe nje gje te re per sa i perket baktereve:gjenoma e tyre eshte nje rreth keshtu qe per te mbyllur rrethin duhet patjeter nje enzime qe te beje lidhjen e fundit....

ADN primazi:nje enzime qe ka si funksion fillimin e nje zinxhiri te ri te ADN.prodhon sekuenca te shkurtra nukleotidesh qe quhen praimer qe ne fund do te rizevendesohen edhe nje here nga polimerazi sikur kjo e fundit "te mos i besonte" punes se bere nga primazi.kjo per arsyet qe do te them me vone...

ADN topoizomerazi:jane enzima ne gjendje te kepusin zinxhiret e ADN.ka topoizomerazi 1 qe keput vetem njerin zinxhir dhe topoizomerazi 2 qe keput 2 zinxhiret pernjehere.kjo eshte e rendesishme per bakteret qe duke qene se kane nje gjenome ne forme rrethi do te vije nje kohe qe kur kjo te hapet do te formohen perdredhje te shumta qe nuk do te lejojne normalisht futjen e enzimave nese keto nuk zgjidhen.per ta kuptuar me mire kete shembull do tu parashtroja kete shembull tjeter:merrni 2 fije te te njejtes gjatesi(nese kane ngjyre te ndryshme aq me mire)dhe duke mbajtur njeren ane te fiksuar rrotulloni anen tjeter.ne fund do te formohet nje forme sic eshte struktura e ADN:helike.lidhin tani 2 skajet njeri me tjetrin(secilen ngjyre me te veten).tani mundohuni ti hapnio te arrini ne nje pike qe po nuk perdoret gersheret nuk i hapni dot me shume sepse jane bere sperdredhje te jashtezakonshme.(ne italisht kane nje term qe quhet superavvolgimento)duket te kemi parasysh qe nga nje gjenome rrethore e nje bakteri do te formohen 2 gjenoma rrethoreerpiquni ti ndani 2 fijet te bete vec e vec nese mundeni:se beni dot kurre pa i keputur ne ndonje pike.kete koncept qe perfituat ketu vendosjani si funksion ADN topoizomerazeve.do te shpjegoj me detajisht me informacione te tjera funksionet dhe menyren e veprimit te ketyre enzimave.(per kete enzime kam gjetur nje artikull te gjate ne revisten "le scienze" te vitit 1982 nese nuk gabohem dhe jane pak a shume gjerat qe mesojme sot normalisht por te shpjeguara shume leztshem...nese me del koha do te perkthej nje pjese)

ADN helikazi:ka si funksion te hape heliken keshtu qe neper te,te kaloje aparati i dyfishimitt i perbere nga enzimat e tjera.kjo e hap heliken duke perdorur ATP.do te shohim me vone arsyen pse me perpara kam shpjeguar ATP kur kam folur per strukturen e ADN dhe te enzimave.

kalojme tek procesi i dublikimit qe do mundohem tua shpjegoj ne nje menyre sa me te thjeshte duke anashkaluar shume gjera qe kur i kam bere vete me jane dukur acaruese ose qe nuk na duhen te pakten per nje dije te pergjithshme rreth asaj qe ndodh ne trupin tone.

tipi i procesit te dyfishimit dhe metoda e gjetjes

se pari duhet te themi qe dublikimi i ADN eshte nje proces semikonservativ.cdo te thote kjo gje dhe si u zbulua qe eshte nje proces i tille:kur u mesua struktura e ADN zbuluesit e saj paten menjehere nje mendim se si mund te funksiononte procesi i dublikimit te saj.duke pasur parasysh konceptin e komplementaritetit mendohej se njeri zinxhir mund te funksiononte si zinxhir origjinal dhe duke perdorur ate mund te formohej zinxhiri i ri.por pyetja ketu ishte:kush ishte origjinali.mund te hidheshin menjehere 3 hipoteza:
-njeri zinxhir vlen si kopje dhe formohet i riu nga ai,dhe ne ADN e re do te kishim nje zinxhir te vjeter dhe nje te ri.(semikonservativ)
-si kopje sherben nje copez njeri zinxhi,nje copez zinxhiri tjeter,dhe ne ADN e re do te kishim copa te reja dhe copa te vjetra.
-ose ose qe do te sherbente si kopje helika dhe ne ADN e re do te kishim 2 zinxhire te rinj dhe asnje te vjeter(konservativ)

si mund te vertetohej se cila nga hipetezat ishte e saktee
avancimi bashkohor i teknologjise se asaj kohe beri te mundur zhvillimin e teknikave me elemente radioaktive qe jepnin mundesine e lokalizimit te tyre ne brendesi te nje strukture.atehere cfare u bee
duke pasur parasysh qe ne strukturen e bazave qe perbenin ADN ka azot atehere u perdor azot por nje izotop radioaktiv i tij dhe me sakte N-15 qe eshte nje izotop me i rende i tij...
duke qene se bakteriet mund te rriteshin shpejt dhe te ndaheshin shpejt,si dhe ishin qelize e vetme u zgjodhen ato si baze e eksperimentit.u rriten qeliza te esklerikia kolit ne ambient ku kishte N-15 dhe keshtu pas nje kohe te mire u morren bakterie qe kishin ADN te perbere nga isotopi i azotit-15 dhe u kaluan ne nje ambient qe kishte azot-14(azot normal).ne kete menyre u formua gjenerata e pare dhe u analizua ADN e saj.me pas u rrit gjenerata e dyte dhe u analizua edhe ADN e kesaj...e keshtu me rradhe.analizat nxorren qe metoda semikonservative ishte ne perputhje me rezultatet e eksperimentit...kjo u gjet duke perdorur dendesine e ADN krahasuar me nje solucion qe permbante klorur cesiumi(ky solucioni ma beri jeten malore ne provim) 6 Molar, i cili kishte nje dendesi rreth 1.7g/cm^3.ADN me azot-14 kishte nje dendesi 1.710 g/cm^3 ndersa ajo me azot-15 kishte nje dendesi 1.724 g/cm^3(dmth e gjitha per te arriutr qe te formonin nje pike ekuilibri pasi te kalonte ne centrifuge).duke pasur parasysh kete gje ADN qe merrej nga qelizat centrifugohej(centrifuga eshte nje aparature qe kryen rrotullime me shpejtesi/min ne varesi te kerkesen dhe perdoret shume sidomos ne esperimentet kur kerkohet ADN nga qelizat...psh nese kerkojme ADN nga qelizat zakoniht keto vendosen ne nje solucion qe ben te mundur plasjen e qelizes dhe pastaj me centrifuge ndan ADN nga organelet e tjera si dhe nga membranat e ndryshme)dhe shihej se ne cilen lartesi do te formohej nje ekuiliber ndermjet ADN dhe solucionit dhe aty matej densiteti(per kete ka shume detaje teknike qe ta them te drejten nuk i di dhe nuk me kane interesuar pervecse rezultati i ketij eksperimenti).sic mund ta imagjinojme duhet te kete qene ndermjet 1.710 dhe 1.724 gje qe tregon qe ka pasur ADN nga te dy llojet e azotit...me pas gjenerata e dyte nxorri ne dukje qe ADN ishte gjysem me azot-14 dhe gjysem me te dy llojet e azotit...e keshtu me rradhe.perfundim i eksperimentit ishte qe dyfishimi i ADN eshte nje proces semikonservativ ku njeri zinxhir sherben si origjinal dhe i dyti formohet duke lexuar te parin dhe duke vendosur nukleotidet komplementare...

Duke pasur parasysh kete rezultat vazhdojme.
eksperimentet me te medha jane kryer neper bakterie dhe rezultatet jane pershtatur tek eu********************otet(organizmat shumeqelizor)me disa ndryshime te vogla.keto eksperimente treguan qe dyfishimi i ADN fillon me hapjen e helikes gje qe ndodhte ne pika te caktuara qe cuditerisht kishin shume nukleotide adenine dhe timine(ndoshta per faktin qe ndermjet tyre ka 2 lidhje hidrogjenore dhe energjia qe duhet per te hapur zinxhirin eshte me e vogel...shif strukturen e ADN dhe funksionet e enzimave dhe ATP per ndihme)...me siper thashe qe helikasi eshte ne gjendje te hape heliken dhe ta zgjeroje ate perpara qe pas saj te vijne enzimat e tjera qe te mund te bejne punen e tyre.ADN helikazi punonte me ATP keshtu qe ajo qe supozova me siper mund te kete baza te verteta megjithse 100% nuk jam i sigurte...te me falni per kete mungese informacioni por nuk e di.pasi hapet zinxhiri atehere futen enzimat e tjera qe jane polimerazi,primazi,ligazi etj.

por lindte pyetja si mund te fillohej nje zinxhir i ri ADN sepse polimerazi nuk ishte ne gjendje te bente nje gje te tille.ne kohen kur po kerkohej zgjidhja per kete problem dihej qe ARN polimerazi ishte ne gjendje te fillonte nje zinxhir nga fillimi keshtu qe u supozua qe te ishte kjo enzime qe fillonte zinxhirin e ri te ADN gje qe u konfirmua nga te dhenat eksperimentale.ADN primazi ishte enzima qe fillonte nje zinxhir te ri ADN-je.zjgidhur ky problem lindte nje tjeter: ADN polimerazi ishte ne gjendje te lexonte vetem ne nje drejtim(5'->3') dhe te shtonte vetem ne nje drejtim(3'->5')(ketu duhet me rishiku edhe nje here si lexohet nje zinxhir ADN-je)...ne kete menyre njeri zinxhir zgjatej ne menyre te panderprere kurse tjetri nuk dihej akoma.

doli 2 japoneze dhe bene nje supozim qe zinxhiri i dyte i ADN formohej me nderprerje dhe me pas keto fragmente bashkoheshin.bene eksperimente me isotope per ta konfirmuar kete gje.doni ju qe kishin pasur te drejte ato japonezet.edhe sot ato fragmente mbajne emrin e njerit prej tyre dhe i quajne fragmentet e okazakit...
pra zinxhiri i dyte formohej ne menyre te nderprere...ne fillim ADN primazi shtonte nje sekuence te shkurter nukleotidesh ne nje distance te caktuar dhe me pas polimerazi shtonte ashtu sic lexonte normalisht dhe ne fund zevendesonte edhe nukleotidet e vendosura nga primazi.lidhjen e fundit e kryente ligazi qe bashkonte 2 nukleotidet e fundit.duhet te them si informacion shtese qe vetem ADN polimerazi I eshte ne gjendje te hiqte nukleotidet e vendosura nga primazi sepse vetem kjo enzime ka aftesine te kepuse nukleotide ne drejtimin 5'->3'

Koncepti i riparimit te ADN
Po flisnim per faktin qe enzima ADN polimerazi nuk bente shume gabime gjate kohes qe shtonte ne zinxhirin e ri te ADN.sipas nje numri gabimet qe bente shkonin ne rreth 1 gabim cdo 100.000 nukleotide te shtuara...edhe kete gabim pastaj e ka aftesine ta korregjoje...kur fola per funksionet e saj permenda edhe faktin qe pervec qe shton nukleotide ne drejtimin 5'->3' kjo enzime mund te punoje edhe mbrapsh,por duke i keputur ato nukleotide qe vendos,nese ato jane gabim(normalisht nuk eshte e vetme sepse ka edhe shume struktura shtese qe e bejne me te sigurte funksionin ne menyre qe te mos beje gabim edhe gjate korregjimit).sapo formohet nje lidhje bazash ne menyre gabim(pershembull adenina te bashkohet me nje guanine,ose citozine dhe ne fakt kjo gje nuk eshte e rralle sepse ka raste qe nukleotidet formojne disa struktura te perkohshme qe vendosja ne hapesire e atomeve bejne te mundur nje lidhje te tille,sidmos nese qeliza goditet nga rreze qe jane ne gjendje te ndryshojne strukturen e rese se elektroneve rreth berthames.sapo kryhet dyfishimi i dyte ne ate zone formohet nje mutacion.dmth ajo qe dua te them eshte qe nese ne fillim ka qene nje lidhje A*=T* gjate dyfishimit te pare mund te formohet nje lidhje e perkohshme A*=C(zinxhiri i pare) te themi dhe A=T*(zinxhiri i dyte) dhe kur A*=C dyfishohet serish njeri nga dy zinxhiret do te permbaje G=C(ne fakt ketu duhet te kete 3 lidhje hidrogjenore por ketu ne kompjuter nuk kam nje shenje me 3 lidhje )kjo gje eshte edhe si koncept ne rastet kur perdoren substanca qe ne strukture kane nje ngjashmeri me nukleotidet (rasti qe kam hasur tek libri i gjenetikes se snustadit si shembull ka qene 5-bromouracili qe ka aftesi te formoje lidhje si me adeninen edhe me guaninen qe si pasoje jep mutacione te mevonshme)....ku e lameepo!atehere enzima,sapo formohet nje lidhje gabim eshte ne gjendje te ndaloje ecjen perpara te saj dhe duke shfrytezuar aftesine tjeter te veten qe eshte shkaterrimi ne drejtimin e kundert (3'->5')ajo keput nukleotidin e vendosur keq dhe e rizevendeson ate me formen e sakte....ne fakt ajo nuk keput vetem ate por keputjen e fillon qe gati 10-12 baza me para dhe duke filluar qe ne ate pike rivendos nukleotidet....format e riparimit jane te shumta ne fakt dhe mekanizmat varen sipas pikes qe ka pesuar dem....
kur demet jane me te medha qeliza mundohet si perpjekje te fundit te beje nje dyfishim te materialit gjenetik duke u munduar te korregjoje gabimet(ndoshta do ti permend me vone se jane ca te ngaterruara),ne rast te kundert merr rrugen e apoptozes ose ka raste qe trasformohet ne nje qelize kancerogjene.