Gjergj Fishta

Mbi jetën dhe veprën e Fishtës

“Lindi me 23 tetor 1871 në famullinë e Troshanit me të cilën mbahet edhe katundi i Fishtës – të dyja famulli françeskane- posa At Gjergji(aso here Zefi) bëhet 6 vjeç menjëherë i bie në sy at Marjanit nga Palmanova (Udine) i cili e merr dhe me shpenzimet e tij e çon në një shkollë në Shkodër”.
Në këtë frazë e hasim emrin e fëmijërisë së Gjergj Fishtës, ndërsa Gemelli na rrëfen më tej edhe elementë tjerë biografik të Fishtës. Sipas shënimeve të tij, pas 5 viteve At Marjani e At Gjanpjeri nga Bergamo çelin Kolegjin e parë Serafik Shqiptar ku At Gjergji bëhet edhe nxënësi i parë i këtij kolegji.
Që prej këtij momenti dukej se rruga e Fishtës ishte e përcaktuar. Ai i kushtoi krejt jetën e tij françeskanizmit. Ai ishte mësuesi i parë françeskan shqiptar në kolegjin Serafik, i pari sekretar shqiptar i komisariatit të përgjithshëm të françeskanëve të Shqipërisë, i pari drejtor shqiptar i shkollave françeskane…
Deri më 1899, Fishta shkruan me alfabetin shqip të françeskanëve. Në janar 1899 ai bëhet bashkëthemelues dhe pjestar aktiv i shoqërisë “Bashkimi”, të cilën e drejtoi poeti atdhetar Preng Doçi. Me alfabetin e kësaj shoqërie u botuan edhe krijimet e Fishtës të kësaj periudhe. Më 1902 emërohet drejtor i shkollës françeskane në Shkodër deri atëherë e drejtuar nga klerikë të huaj. Menjëherë ai futi gjuhën shqipe si gjuhë mësimi në këtë shkollë. Shpejt Fishta u afirmua si poet dhe si atdhetar. Më 1908 ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi”. U zgjodh Kryetar i Kongresit dhe drejtoi punën e Komisionit të Alfabetit. Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë ai e priti me entuziazëm të veçantë, por Luftën Ballkanike dhe Konferencën e Ambasadorëve me një brengë të madhe. Shkodra, qyteti i tij, të cilin kërkonte ta aneksonte Mali i Zi, ishte në duart e fuqive ndërkombëtare. Brenga dhe entuziazmi duken në poezitë, por edhe në shkrimet publiçistike që boton në revistën “Hylli i dritës”, revistë letrare-kulturore, të cilën e themeloi në tetor 1913 dhe u bë drejtor i saj. Nën pushtimin austriak boton gazetën “Posta e Shypnisë” (1916-1917), më 1916 themelon, bashkë me Luigj Gurakuqi, “Komisinë letrare” që kishte për qëllim krijimin e gjuhës letrare kombëtare.
Mbarimi i Luftës së Parë Botërore përkon me pjekurinë e plotë të personalitetit të Fishtës si poet, si intelektual, dhe politikan atdhetar. Nga fillimi i prillit 1919 dhe gjatë vitit 1920 është sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Në dhjetor 1920 zgjidhet deputet i Shkodrës. Në prill 1921, në mbledhjen e parë të parlamentit shqiptar zgjidhet nënkryetar. Si nënkryetar i Parlamentit kreu veprimtari të dënduara politike. Merr pjesë në Revolucionin e Qershorit, 1924. Përndiqet pas rikthimit të Zogut në Shqipëri. Vitet 1925 e 1926 i kalon në Itali. Ndërkohë, krijon, boton e riboton pareshtur. Të kësaj kohe janë edhe pjesa më e madhe e dramave, dramave lirike, tragjedive etj. Pas kthimit në Shqipëri nis etapa e fundit e krijimtarisë së Fishtës. Kësaj etape i vë vulën përfundimi e botimi i plotë i “Lahutës së Malësisë”, (1937).

Gjergj Fishta ne shtratin e vdekjes



Françeskanët duke përgatitur kufomën e At Gjergj Fishtës

Në një libër voluminoz me kapakë ngjyrë vishnje e thellë të vitit 1943, gjejmë tre fotografi befasuese. At Gjergj Fishta në shtratin e vdekjes. Veshur me rrobën e zezë të priftit, portretin e ngrirë e duart në kraharor. I shtrirë në qetësinë e përtejme. Dy priftërinj që i rrinë mbi kokë, mbase po pëshpërisin lutjet për amshim. Këtë moment, pak orë pas vdekjes në spitalin civil të Shkodrës me 30 dhjetor 1940 e ka fiksuar mjeshtri i madh i fotografisë së asaj kohe Marubi.
Më tej dy imazhe të tjera. Kufoma e At Fishtës në Kishën e Françeskanëve në lagjen “Gjuhadol” në Shkodër. Kutia e drunjtë e gdhendur me zbukurime gjendet me qirinjsh. Përrreth njerëz pafund. Në ceremoni mijëra vetë kërkojnë të fiksojnë imazhin e fundit të Padër Gjergjit, priftit me zemër të madhe, patriotit ku kishin shenjuar shpresat, poetit të shndërruar në udhëheqësin shpirtëror të tyre.
Njëra prej tyre është një fotografi e fiksuar nga lart. Në mes duket trupi i pajetë i At Fishtës e përreth tij priftërinj dhe xhakonj veshur me të bardha, ndërsa kryejnë ritet e meshës. Pas tyre qindra njerëz që luten në heshtje.
Këto tre fotografi, janë thuajse të panjohura. Mund të jenë hasur mbase vetëm prej atyre pak studiuesve që kanë patur fatin ta shfletojnë këtë libër, i cili ruhet vetëm në një kopje në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë.
Është një botim i rrallë, përkujtimor, me referate, esse, studime e analiza mbi jetën dhe veprën e Gjergj Fishtës, nga studiuesit më në zë të kohës. Tre vjet pas vdekjes, si një shenjë përkujtimi, ky libër u përgatit nga At Benedikt Dema, një ish-nxënës i Fishtës nën titullin “At Gjergj Fishta”.
Tani, jemi 66 vjet pas vdekjes së Gjergj Fishtës. Fotot i hasim rastësisht ndërsa shfletojmë këtë libër. Imazhet dhe diçiturat na shtyjnë të kërkojmë më tej. Fotoja e parë ka shpjegimin “Kufoma e At Fishtës mbë shtrojë të dekës, në spitalin civil të Shkodrës, pak orë mbas deke. Foto Marubbi”. Ndërsa dy fotot e tjera kanë shënimin: Kufoma e At Fishtës në Kishën e Françeskanvet. Foto “Marubbi”. Gjenden në një fletë me shkëlqim mes faqeve 464 dhe 465 në studimin biografik të Fr. Agustin Gemelli, Rector Magnificus i Universitetit Katolik të Zemrës së Kr. Milano. Në këtë studim mësojmë edhe për detaje të rëndësishme nga ditët e fundit të jetës së Gjergj Fishtës.
Në krye të shënimeve të tij Gemelli thekson:
“At Gjergj Fishta, pak para se të ndahej nga kjo jetë, pasi u la porosi rinisë françeskane të Provincës Shqiptare, e mbyllte testamentin e tij me këto fjalë: “Po vdes i kënaqur sepse kam punuar për fe, për Atdhe, e për provincën tonë”. Prej këtij momenti, kërkim pas kërkimi, zbulojmë shumë detaje mbi ditët e fundit të At Gjergj Fishtës.
Studiuesi Tonin Çobani në librin e tij me esse “Miti dhe antimiti fishtjan”, na sjell shumë detaje kurioze, sipas citimeve nga burime të shumta mbi momentet e fundit të jetës së Fishtës dhe pikërisht në essenë me titull “Fishta dhe fashizmi”.
Është i njohur fakti se Fishta vdiq në kohën kur disa zëra e cilësonin atë si fashist.
Me 30 dhjetor 1940 mbarë populli Shkodrës e përcillte poetin kombëtar për në banesën e përjetme. Shqipëria ishte nën pushtimin fashist. Ceremonia e organizuar me këtë rast kishte përmasat e madhështisë së merituar. Në të merrnin pjesë zyrtarë të lartë dhe e vetë mëkëmbësi i mbretit Jakomon. Shumë telegrame ngushëllimi, ku theksohej fakti që Gjergj Fishta ishte akademik i Italisë. Mbi arkivolin e poetit kombëtar ishte hapur flamuri i Italisë fashiste së bashku me flamurin shqiptar edhe ky i rrethuar me shpatat e Liktorit.
Në dhimbjen e tyre njerëzit kërkonin nga oratorët të dëgjonin testamentin moral të shkrimtarit të tyre, atë që ai ua kishte përcjellë shqiptarëve me veprën e veprimtarinë e tij për gati një gjysëm shekulli. Donin ta dëgjonin publikisht si amanet të fundit, pasi që para 7 prillit ai nuk ishte prononcuar më, siç kishte bërë në çdo rast kur njerëzit kishte nevojë për fjalën e tij. Fjala e tij duhej të ishte porosia e madhe për ta, ashtu si atëherë kur luftohej për shpalljen e Pavarësisë Kombëtare kur luftohej kundër pushtuesve serbomalazezë, kur Shkodra qeverisej nga Fuqitë e Mëdha, kur caktoheshin kufijtë e Shqipërisë, kur luftohej në parlament për një qeverisje demokratike, kur vetshpallej mbretëria shqiptare, etj.
Sipas at Viktor Volajt, bashkëpunëtor i afërt i poetit, Gjergj Fishta para se të vdiste kishte përmendur nevojën për rishikimin e “Lahutës së Malcisë” dhe kishte përsëritur fjalën “i kryqëzuemi” në latinisht. Ai kishte kërkuar t’i pikturonin në murin përballë shtratit të tij, skena nga “Gjyqi i fundit”. E gjejmë këtë shënim në librin e cituar që në krye.
Këto fjalë të thëna në agoni dy orë para se të vdiste, dilnin nga shpirti i trazuar i poetit dhe shprehnin një ndjenjë gati-gati hyjnore për vetëperfeksionimin e fratit artist.
Edhe Patër Marin Sirdani, filolog e mik i poetit shkruan sërish në librin e përgatitur nga Benedikt Dema, se Fishta e mbylli testamentin e vet me këto fjalë: “Po des konden (i kënaqur) përse kam punue për Fe, Atdhe, e për Provincën tonë”.
Ky formulim siç duket ishte më i kënaqshmi për të gjithë palët, prandaj u përsërit edhe prej shumë të tjerëve, të cilët e kthyen si porosi për rininë shqiptare.
Lasgush Poradeci shkruante se mesazhi i vërtetë i poetit Gjergj Fishta janë fjalët e tij thënë një françeskani, që i qëndronte te koka në çastet e fundit.
“Po vdes. Ju tash keni me mendue për salikim, por edhe kombi ka të drejtë për rreth meje”. Gjergj Fishta ishte i ndërgjegjshëm për lapidarin që i kishte ngritur vetes prandaj i përkiste edhe kombit. Lasgush Poradeci e barasvlerëson këtë thënie me vargun e Dante Aligerit: “… del resto, anche la nazione ha diritti su di me” (fundja edhe kombi ka të drejtë mbi mua), çka do të thotë se shpreh vetëdije të lartë ashtu si e gjejmë në të gjithë veprën e tij, letrare e shoqërore.
Ndërsa italiani Enriko Grasi, që e kishte njohur nga afër poetin, duke folur për popullaritetin e tij në të gjitha shtresat e popullsisë , pohon se prej një të riu shkodran kishte dëgjuar se fjalët e fundit të shenjta të Fishtës kishin qenë “jo për tjetër, por, sepse po lë armikun mbi truallin shqiptar, mua më vjen keq që më duhet të vdes”.
Të gjithë këto variante e dëshmi të kohës lidhen në të vërtetë mbi thënien e fundit, amanetin që la At Gjergj Fishta, teksa largohej nga kjo jetë. Por dy tre fakte dhe dëshmi tregojnë se At Gjergj Fishta ditët e fundit të jetës së tij i kaloi duke menduar për veprën e tij letrare. Njëra prej dëshmieve tregon idenë për t’iu rikthyer sërish kryeveprës së tij “Lahuta e malcisë”.
Ndërsa në studimin e Fr. Agustin Gemellit gjejmë këto rreshta:
“At Fishtën e zuri vdekja ndërsa kishte ndër duar përkthimin e Petrarkës në gjuhën shqipe, sikurse kishte përkthyer që me kohë “Hymnet e shenjta” dhe “Pesë Maj” të Manzonit disa nga ariet e Metazit dhe lirika nga shumë poetë të tjerë italianë.
Ndërsa dëshmitë gojore e të shkruara përmenden herë pas herë, megjithëse qarkullojnë në rrethe të ngushta njerëzish të interesuar, duket se dëshmitë më të prekshme e reale, nga atmosfera e ditës së fundit të At Gjergj Fishtës mbi këtë tokë, janë ato tri foto të Marubit që na rrëfejnë imazhet e lamturmirës së tij.
Mbase nuk janë të vetmet foto që dëshmojnë për ditën e 30 dhjetorit 1940 në Shkodër. Mbase ndonjë tjetër i apasionuar ka fiksuar imazhe nga kjo ditë, apo në vetë studion e Marubit ruhen ende foto të tjera. Sidoqoftë, kërkimet dhe dëshmitë e reja do të zbardhin hapësira të tjera të panjohura e të lëna në hije qëllimisht mbi figurën e At Gjergj Fishtës.

Fragmente

Lahuta për dëshmorët - fragment dëshmorëve - O ata t'lumtë, qi dhanë jetën, o ata t'lumtë, qi shkrinë vehten, qi për Mbret e vend të Parëve, qi për erz e nderë t'Shqiptarëve derdhën gjakun tue luftue, porsi t'Parët u pa'n punue! Lehtë u kjoftë mbi vorr ledina, but u kjofshin moti e stina, ak'lli, bora e serotina: e der' t' këndojë n'mal ndo' i Zanë, e der' t' ketë n' detë ujë e ranë, der' sa t'shndërisin diellë e hanë, ata kurr mos u harrojshin, n'kangë e n'valle por u këndojshin. E njaj gjak, qi kanë dikue, ban, o Zot, qi t'jesë tue velue për m'ia xe zemrën Shqiptarit, për kah vendi e gjuha e t'Parit! Çohi te dekun (1913) - fragment - E n'kjoftë se lypet prej s'hyjnueshmes Mni, Qi flije t'bahet ndo'i shqyptar m'therore, Qe, mue tek m'kini, merrni e m'bani fli Për shqyptari, me shue çdo mni mizore. - Oh! edhe pa mue Shqypnija kjoftë e rroftë, E nami i sajë përjetë u trashigoftë! Po: rrnoftë Shqypnija! E porsi krypa n'Dri E porsi krandja e that n'nji flakada, U shoftë me arë, me farë me mal e vrri Kushdo shqyptar, qi s'brohoritë me za, Kushdo shqyptar, qi s'brohoritë me uzdajë: Oh! Rrnoftë Shqypnija! Rrnoftë Flamuri i sajë! Shqypnisë (1909) T'falem, Shqypni, ti i shpirtit tem dishiri! I lum njimend jam un n'gji tand tue rrnue, Tue gzue t'pamt tand, tue t'hjekë atë ajr t'kullue Si Leka i Madhi e Skandërbegu i biri Kje i Lumi vetë, qi mue m'dërgo ksi hiri Për nën qiellë tande t'kthielltë un me u përftue. Malet e hjedhta e t'blerta me shikjue, Ku Shqypnija e Burrit s'dron se i qaset niri. Ktu trima lejn gjithmonë, pse ti je nana E armvet n'za, qi shndrisin duert e t'lumit, Kah des për ty i rrebtë e trim si zana: Eden n'Balkan ti je; ti prej t'Amshumit 1. tue t'hjekë - tue thithë 2. ksi hiri - kësaj here 3. burrit - Pirros së Epirit 4. niri - njeriu 5. duert e t'lumit - duart e shqiptarit fatlum 6. Eden - parajsa tokësore "Lahuta e Malcisë" (Kanga e 12-të, Marash Uci" Amanet un'jam t'u lanë Me ruejtë gjanë, me kqyrun sta'n, Armët e mbushme mos me i dhanë, Me shokë tuej kurr mos m'u xanë, Mos m'u xanë, as mos m'u nga Pse n'ditë t'gushtë këta u gjinden vlla Si me pushkë ashtu me uha. T'huejn me fjalë mos ta poshtroni; Bukën para, por t'ia shtroni N'Shqiptari si a kenë zakoni: Me i besue, mos i besoni! Edhe n'mend kinje nji fjalë: Zemrës s'frytë me i lanun dalë; Fjalët për pajë kurr mos me i dalë, Ujit turbull mos me i ra, Mos me dalun n'va t'pa va; Me iu ruejtun shakës turbueme, Me iu ruejtë, po, grues së lshueme; Vendin tuaj m'e dashtë përore, Me ruejtë besë, mos me çartë ndore. (Në veprën "Lahuta e Malcisë") fragmente N'mos i paça mendt mbi hatull, Mali i Zi e ka i vorr n'shpatull. Venu shej ti fjalve t'mija, Pse do t'vijë po lum zotnija, Koha n't'cilën Shqyptarija, Zojë n'vetvehte ka me dalë, Por m'fal faj'n ti për këtë fjalë: Mal i Zi ma s'ka me pasë, Serbi vëlla do ta humbasë, Pa kqyre t'drejtë paa kryre arsye, Serbin shqype ke mbi krye. Ka me t'lanë ky i ditë pa sy, Thellë n'rrashte, po t'ue t'i gërrye, Se kshtu ecte në shekull lodra, Ulu maje e çohu kodra... Shqipnia e lirë (1921) - fragment - Do t'valvitet m'Kaçanik M'Kaçanik, po, do t'valvitet Kuq e zi Flamuri i shqyptarëvet, Përse toka, shqyp ku flitet, Ajo vetë asht, qi prej t'Parvet Trashigim na e kemi pasë: Mbrendë i huej, jo, ma s'do t'shklasë, Posë atëherë, kur vjen për mik. Jo, po: na sod ktu sundojm; Ktu s'hecë fjala e tjetër kuej; Gjall Lirin' na nuk e lshojm, S'njohim mbret as krajl të huej. Zoti n'qiell e na mbi tokë: Me gjithkënd vllazën e shokë, Por se i cilli m'cak të vet. Prande i huej, n'andërr m'e pa Se vjen kurr e shklet ndër ne, Drue se keq kishte me i ra; Pse shqyptarët kanë ba nji be - Be të madhe ata kanë ba: Për Shqypni në luftë me rra, Me rra n'luftë me krajl e mbret, E kur bjen në luftë shqyptari Lidhë me besë ai ndërmjet veti, E din hasmi se aty pari Shungullon toka e gjimon deti: Se bijn krenat fushës s'mejdanit.

Gjuha shqype
Porsi kanga e zogut t'verës,
qi vallzon n'blerim të prillit;
porsi i ambli fllad i erës,
qi lmon gjit e drandofillit;
porsi vala e bregut t'detit,
porsi gjáma e rrfès zhgjetare,
porsi ushtima e nji tërmetit,
ngjashtu á' gjuha e jonë shqyptare.

Ah! po; á' e ambël fjala e saj,
porsi gjumi m'nji kërthi,
porsi drita plot uzdajë,
porsi gazi i pamashtri;
edhe ndihet tue kumbue;
porsi fleta e Kerubimit,
ka'i bien qiellvet tue flutrue
n't'zjarrtat valle t'ameshimit.

Pra, mallkue njai bir Shqyptari,
qi këtë gjuhë të Perëndis',
trashigim, që na la i pari,
trashigim s'ia len ai fmis;
edhe atij iu thaftë, po, goja,
që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;
qi n'gjuhë t'huej, kur s'asht nevoja,
flet e t'veten e lèn mbas dore.

Në gjuhë shqype nanat tona
shi prej djepit na kanë thánun,
se asht një Zot, qi do ta dona;
njatë, qi jetën na ka dhánun;
edhe shqyp na thanë se Zoti
për shqyptarë Shqypninë e fali,
se sa t'enden stina e moti,
do ta gzojn k'ta djalë mbas djali.

Shqyp na vete, po pik' má para,
n'agim t'jetës kur kemi shkue,
tue ndjekë flutra nëpër ara,
shqyp má s'pari kemi kndue:
kemi kndue, po armët besnike,
qi flakue kanë n'dorë t'shqyptarëvet,
kah kanë dekë k'ta për dhé t'Parvet.

Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
qi'i rruzllim mbretnin s'i a, xúni,
në këtë gjuhë edhe Kastriota
u pat folë njatyne ushtrive,
qi sa t'drisë e diellit rrota,
kanë me kenë ndera e trimnive.

Pra, shqyptarë çdo fès qi t'jini,
gegë e toskë, malci e qyteta,
gjuhën t'uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t'jetë jeta,
por për té gjithmonë punoni;
pse, sa t'mbani gjuhën t'uej,
fisi juej, vendi e zakoni
kanë me u mbajtë larg kambës s'huej,
N'per gjuhë shqype bota mbarë
ka me ju njohtë se ç'fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë;
trimi n'za, sikurse jini.

Prandaj, pra, n'e doni fisin,
mali, bregu edhe Malcija
prej njaj goje sod t'brohrisim:
Me gjuhë t'veten rrnoftë Shqypnia!

Gjendja historike e vjetit 1858 dhe plani i poemit.

Turqija nisë të ligështohet. Popujt e Ballkanit i dalin doret. Shqiptarët zgjohen: mendojnë edhe ata të fitojnë lirinë. Ndeshen me nji anmik tjetër. Knjaz Nikolla i Malit të Zi synon të shtijë në dorë pjesën veriore të Shqipnisë, i nzitun dhe i mësuem nga Cari i Rusisë. Ky i shkruen nji letër tanë dredhì e përkëdhelje Krajl Nikollës : i premton bukë e fishekë, mjaft që mos ta làjë Turkun të qetë. Letrën ia ep lajmëtarit ( kasnecit ) të vet, i cili mbas nji udhëtimi të gjatë, kapet në Cetinë, ku edhe dorëzon shkresën. Knjazi e këndon me vëmendje. Menjiherë çon e thërret serdarin e Vasoviq-it, Vulo Radoviq-in. Mbasi e merr me të mirë e ngarkon të formojë nji çetë cubash dhe me ta të biejë në Vraninë, për të plaçkitë e për të vrà.

Ndihmò, Zot, si m’kè ndihmue!
Pesëqind vjet kishin kalue
Çëse të buk'rën ketë Shqipni
Turku e mbate në robnì,
krejt tu' e là t' mjerën në gjak, 5
frymën tue ia xanun njak,
e as tu' e lanë, jo, dritë me pà:
kurr të keqen pa ia dà:
rrihe e mos e lèn me kjà:
me iu dhimbtë, po, minit n' murë, 10
me iu dhimbtë gjarpnit nën gurë!
Veç si 'i dèm, vu n' lavër spari,
qi, ka' e vret zgjedha e kulari
kah nuk bàn m'e thekë strumb'llari,
s'ndigjon me tërhjekun m'pluer: 15
e tue dhanë kryq e terthuer,
tu' i dhanë bulkut shum mërzì,
me u vu s' ryset për hullì
e as me shoq ai pendë me shkue:
kështu Shqiptarët, të cilt mësue 20
s'i'n me ndejë rob nën zgjedhë t'huej,
pagë e t'dheta me i là kujë:
por të lirë me shkue ata motin,
veç mbi vedi tue njohtë Zotin,
e as kurrkujë n' këto troje t' veta 25
mos me i bà kurr tungjatjeta,
n'braz me Turk kurr nuk kanë rà
e as kurr pushkën s' ia kanë dà;
por t'janë grì me tè e t'janë vrà,
si me kenë tu' u vrà me Shkjà 30
E prandej si pat fillue
Turkut Ora m' iu ligështue,
e nisë pat m' iu thy' atij hovi,
m' qafë përditë tu' i mbetë Moskovi:
e ato fiset e Ballkanit, 35
zunë me i dalë dore Sulltanit,
nisë Shqiptarët kanë me u mendue,
si Shqipninë me e skapullue
zgjedhet t' Turkut : qi si motit
n' ato kohët e Gjergj Kastriotit, 40
krejtë e lirë kjo t'ishte, e askujë
n'daç t'jetë Krajl a Mbret i huej,
me i bà kurr mà tungjatjeta,
kurr me i là mà pagë e t'dheta:
edhe Flamuri i Shqipnisë, 45
si fletë Engj'lli t'Perendisë,
si ajo flaka e rr'fesë zhgjetare,
me u suvalë prap n'tokë shqiptare.
Kur qe ai Knjazi i Malit t'Zi,
Knjaz Nikolla, 'i gërxhelì: 50
gërxhelì, por belaçì:
na dyndë top, na dyndë ushtrì
edhe del e bjen n'Shqipnì,
për me shtrue këto bjeshkë e vërrì,
shka merr Drinin për s'të gjatit 55
der' n' Kalà të Rozafatit,
ku ai me ngulë do' «trobojnicën»,
do' m' ia vu Shkodrës «kapicën»:
me bà Shkodrën Karadak,
mbasi 'i herë ta kisht' là n'gjak! 60
Ka ndejë Turku e këqyrë haru,
pika-pika lotët tu'i shkue,
kah s'ka Shkjaut si me i qindrue;
se Moskovi e ka rrethue:
ka Stambollën muhasere! 65
Bàjnë shtatë Krajlat muzhavere
Shoq me shoq, tue shartue zì

Cicmic me Çâshtjen Kombëtare Shqiptare
Kjo lojë âsht adaptue për Cyberspace simbas modelit të nji loje tradicionale shqiptare, qi âsht luejtë ktynehere motit nëpër odat kreshnike shqiptare. Siç mirret vesht nga burime të sigurta historiografike kombëtare (të afërta me odat) në odën tradicionale shqiptare - përveç qi âsht pleqnue e kuvêndue për çâshtje të rânda e qi âsht këndue me lahutë e çifteli trimnia e kreshnikvet e qi âsht mrehë m'unuer ndo'i tagan a lye ndo'i çark breshane - âsht luejtë edhe cicmic e hane. Me kalimin e kohës e me modernizimin e vêndit âsht ndie nevoja për adaptimin e këtyne dokeve tradicionale në kushtet e zhvillimit të shpejtuem industrialist e postmodernist.

Sfondi i Cyber Cicmicit, si lojë strategjike, âsht çâshtja e pazgidhun kombëtare e shqiptarvet në përgjithësi, gjegjësisht, ajo e Kosovës në veçanti. Cyber Cicmici ka 5 nivele të vështirsisë: 1) Autonomia kulturore, 2) Statusi special, 3) Republika federative, 4) Shteti i pamvarun, 5) Bashkimi i tâna trojeve. Mundet me u zgedhë edhe niveli Le t'del, ku t'del, dmth. "random", i cili besoj me pasë kênë, ma i shpeshti në ndërmarrjet e sfondit të lojës.

Për fillestarë rekomandohet me ia nisë prej niveleve mâ t'lehta - se me i'u veskë me'iherë të pestit ka mundësi me hupë si qeni e qebesa edhe me na qitë fare krejt. Për lojtarë të ideologjizuem rekomandohet me i ruejtë gurët e vet (me ngjyrë të bardhë) pa marrë parasysh qi ndonjêni prej tyne e ka emnin Brahim ose Hashim e mundet kësisoji me zgjue asociacione qi âsht fjala për 'far gurit, qi mâ shum bân sherr, se qi kryen punë: Cicmici âsht lojë strategjike, ku duhet me u shfrytëzue tânë gurt, qi janë në dispozicion. Pra: krejt guralecat e bardhë janë në shërbim të çâshtjes, emnat janë zgedhë rastësisht e çdo përgjasim me personalitete e fenomene reale âsht krejtësisht i rastit e ka ndodhë pa ndo'i qëllim të caktuem.

ANALIZÊ

Këmbëngulja me të cilën vazhdohet të insistohet në drejtim të ruajtjes së shtrëmbërimit të të vërtetave historike por në mënyrë më të sofistikuar, që të duket sa më i besueshëm shtrëmbërimi, parimisht më revolton shumë. Shtysë që t'a trajtoj problemin siç do t'a shihni në vazhdim, u bë pohimi i një personaliteti të mirëfilltë në fushën e studimeve shoqërore i cili së fundi ishte pozicionuar duke thënë pak a shumë ... mos t'i shkojë në mëndje njeriu të shajë personalitetet e shquara të letërsisë tonë se do të nxjerr në dritë disa letra të Fishtës ku ai i shan toskët ... .
Ky pohim kërcënues, i bërë pikërisht nga ana e një studiuesi, i lidhur me pohime e konsiderata të së njejtës natyrë të bëra nga njerëz me vlera tejet të diskutueshme niveli kulturor, (pavarësisht nga titujt edhe gradat shkencore që mbajnë), më bëjnë të mendoj se kemi të bëjmë me një sindromë e jo më me çfaqje simptomatike. E sindromat, po nuk u trajtuan, çojnë drejtë sëmundjesh të thella e dëndur edhe të pashërueshme.
Hyjmë tashti në temën e mirëfilltë : cili shqetësimi kryesor imi ? Patër Gjergj Fishta, shkrimtari i anatemuar përgjatë diktaturës komuniste, nuk ka qenë as grek, as serb e as kamerunas. Ai ka qenë shqiptar dhe veprat e Tija kanë qenë vepra të një shqiptari të flaktë. Nga ana tjetër shtroj pyetjen : a ka person të përkryer dhe pa gabime në jetë ? Si tha Krishti kur qe fjala të goditej me gurë gruaja e përdalë ? “Le t'a hedhë gurin e parë ai që ësht'i pa mëkatë “ . (E doemos askush nuk guxoi t'a godiste mjeranen). Prandaj si të gjithë njerëzit e gjallë, para Fishtës si edhe mbas Tij derisa të shuhet bota, gjithsecili kanë bërë gabime si edhe faje e do të vazhdojnë të bëjnë të tilla. E me që Fishta paska edhe anë të errëta përgjatë jetës së Tij, fjalë është kjo të kërcënojmë se do t'i bëjmë publike ato në qoftë se kritikohen personalitete të shquara të letërsisë tonë ? Është fakt i pamohueshëm se vetëm atje ku ka shumë dritë mund të qëmtohen edhe hije ! Kujt ësht'i zhytur në errësirë nuk i shquhen hijet, por ama as dritë ai nuk ka ! E pra pa dashur t'u themi atyre që kërcënojnë t'a hedhin shikimin prapa e t'a shikojnë udhën e përshkuar nga ata vetë duke u krahasuar me Patër Gjergj Fishtën e t'a gjykojnë veten e tyre, por vetëm i ftoj të mendohen mirë dhe t'a pyesin veten se kujt i shërbejnë duke vepruar kësisoji me një personalitet shqiptar i cili ka fituar respekt e konsiderata ndërkombëtare ? Ky kërcënim për t'i a hedhur në fytyrë një qëndrim të gabuar një personaliteti të tillë, është qëndrim që i ka hije vetëm një kategorie shqiptarësh : Piros Dimas-ve (ish Pirro Dhima) me shokë ! Nga ana tjetër problemi, në themel, nuk është as të fshihen e të mbulohen fakte e bëma të lidhura me jetën e cilitdo, por kryesorja është këto të studjohen e të analizohen lidhur me kohën si edhe rrethanat kur u përjetuan. Por ama në asnjë mënyrë të mos trajtohen si kërcënime . Ky, po, është faj dhe faj i rëndë !
Personalitete poliedrike përmasash si ai i Patër Gjergj Fishtës, për qëllime pragmatiste politike të caktuara, u anatemuan përgjatë gjithë periudhës diktatoriale pa i u njohur atyre asnjë meritë qoftë kombëtare, artistike apo qoftë edhe shkencore. I zi u etiketua Patër Gjergji dhe u luftua si i tillë. As që pranohej të shquhej një e mirë sado e vogël tek Ai ! Dhe e keqja më e madhe qe se për t'a mbështetur këtë qëndrim lloj, lloj shtrembërimesh u sajuan rreth Tij si edhe veprës Tij ! Kjo qe një taktikë, një direktivë partie. E njejta gjë u bë me figurën e Mustafa Merlika Krujës. Nuk i mohohet dot atij se qe bashkënënëshkrues i Aktit të Pavarësisë në Vlorë. Pa as më të voglin dyshim Mustafa Merlika Kruja ishte gjuhëtari më i shquar ndër bashkëkohësit e tij, por në asnjë tekst të botuar gjatë periudhës diktaturës s'është zënë në gojë ky fakt. Kurse, për interesa politike të ngushta të regjimit komunist, figura e Mustafa Krujës u etiketua vetëm si fashist e si kuizling, akuza edhe këto vetë shumë të diskutueshme ! Vazhdojmë me fizikantin Selaudin Toto të cilit i qenë pushkatuar dy vëllezërit si antimonarkistë, vetë qe internuar nga fashizmi italian e pastaj, kur pa asnjë faj dënohet me vdekje dhe pushkatohet nga diktatura komuniste, dhunshëm i harrohet emri edhe si fizikant. Po ky nuk qe fizikant, dhe aq. Ishte nxënës i shquar i të madhit Enrico Fermi që me këmbëngulje desh t'a mbante në grupin e asistentëve të tij kurse Selaudin Totua nuk e pranoi karrierën e shkëlqyer që i hapej ... sepse desh të vinte e t'i shërbente Atdheut (që ia hëngri kokën).
I solla shëmbujt e mësipërm vetëm me vetëm që të sqaroj sadopak se sa e dëmshme është për interesat kombëtare t'i trajtojmë figurat e shquara të kombit tonë nisur nga mllefe edhe pasjone që në themel kanë arsye politike e këto pastaj mbështeten nga njerëz të pakarakter dhe që ushqejnë cmira profesionale.
Vazhdojmë tashti me argumentin tonë të fillimit, Patër Gjergj Fishtën. Përse u anatemua Patër Gjergji nga diktatura ? Përse u bë e pamundura që atij vigani të kombit as mos t'i zihej në gojë emri i Tij ?
Të shumta ishin fajet që ai mbarte mbi kurriz : së pari, qe intelektual i shquar klerik. Nga ana tjetër, ishte ai që hodhi në letër nëpërmjet vargjeve të Lahutës Malcís “Historin'e Shqipërisë” në marrëdhënjet e saj me fqinjin tonë verior sllav duke trajtuar një periudhë kohore që nga 1858-ta e deri më 1913 me frymën e së vërtetës e duke e skalitur e nxjerrë në pah shovinizmin serb ashtu siç ishte me të gjitha atavizmat e tija antishqiptare. Si klerik ai domosdo ishte edhe antikomunist sepse e njihte mirë e me themel si ideologjínë komuniste e gjithashtu edhe bindjet e skajëshme ateiste të përkrahësve të saj. Patër Gjergji pikëpamjet ateiste që kishin filluar e përhapeshin në Shqipëri mbas Luftës I-rë Botrore e deri në vitet kur filloi Lufta e II-të, i kish përcaktuar si “ Të mishnuemt e ateizmit mâ të rafinuem t'Oksidentit e i egërsísë mâ të ftoftë t'Orientit “ . E me që të gjitha virtytet e Patër Gjergjit duheshin kthyer në faje të tij , u përdor edhe helmi i mashtrimit djallëzor duke e akuzuar si antikombëtar e gjithashtu edhe si fashist.
Për hir të së vërtetës, në vijim, t'i hedhim një sy fluturimthi pikave më kulmore të veprimtarisë patriotike të Patër Gjergjit, e pastaj japim edhe përgjigjet e mirëfillta.
I referohemi studiuesit të madh arbëresh Gaetano Petrotta i cili ka pohuar : Fishta është ndër të parët e më të mëdhenj atdhetarë të cilët në kohët më të vështira bënë çmos për t'a mbajtur gjallë lëvizjen kombëtare kundër dhunës barbare të qeverisë turke, kundër lakmísë dhelparake serbe dhe kundër propagandës greke. Kudo që ishte çeshtja e Shqipërisë, At Fishta gjëndej aty pranë e, ku me vepra e ku me shkrime, sidomos me poezinë e gjallë të vetën, zgjonte prej gjumit më të plogështit dhe mbante gjallë gjithmonë shpresën e ardhmërisë.
Duhet thënë që në fillim se prof. Petrotta nuk i kishte të pambështetura konsideratat e tija për At Gjergjin, por ishin veprat si edhe veprimtaría e prelatit të madh që e çuan studjuesin e madh arbëresh në këto përfundime. T'i shikojmë.
Për Patër Gjergjin nuk kish të ndalur përkushtimi atdhetar : kur e ardhmja e kombit të Tij ishte e rrethuar nga një mjegullnajë krejtësisht e turbulltë edhe kur Bismarcku Shqipërinë e shihte si “ një shprehje gjeografike ” duke shtuar edhe “ ... shqiptarët as gjuhë të tyre të shkruar nuk kanë … “ Ai e kuptoi se asnjë përpjekje për themelimin e shtetit shqiptar nuk mund të kishte sukses në qoftë se nuk hidheshin themelet e gjuhës shqipe të shkruar. Sot, të folurit edhe të shkruarit shqip brënda kufijve shqiptarë, duket si një gjë krejtësisht normale. Mirëpo duhet të kthehemi në vitet e para të kapërcyellit shekujve të XIX-të si edhe të XX-të (gjë të cilën ne nuk e konceptojmë dot sot), dhe të përjetojmë atë që e ka përcaktuar me një pohim sa lakonik e gjithashtu kuptimplotë studjuesi i thellë i historisë dhe i gjuhës shqipe, Mustafa Merlika Kruja “ ... nën sundimin tyrk, kur filluen me na u çelë syt neve, shkrimi e këndimi shqip përbânte nji delikt kundra shtetit. ”
E pra, në ato kondita, kur pushtuesi otoman rrekej me çdo mjet t'a pengonte popullin tonë mos t'a lakmonte pavarësínë e Shqipërisë e gjithashtu mos t'i binte mbrapa lavrimit të gjuhës shqipe që e ka mbajtur gjithmonë në këmbë ndjesínë e kombësísë, Patër Gjergji me të gjitha fuqít'e Tija i luftoi këto qëllime të prapta t'armikut ! E tërë veprimtaría e Atë Fishtës kishte si shtysë idealin e mbarë jetës Tij që qé Shqypnía zojë n'védi mrenda kufîjve ku flitet shqyp ! Dokumentim i këtij përkushtimi është fakti se si në bashkëpunim me atdhetarin e shquar, Abatin e Mirditës Imzot Prengë Doçin, si edhe të mbështetur nga atdhetarët e tjerë si Ndoc Nikaj, Pashk Bardhi, etj. në vitin 1899 themeluan shoqërinë letrare “ Bashkimi “ ku Imzot Fishta, duke qenë krahu i djathtë i Abatit, ishte anëtari më aktiv. Pikërisht alfabeti i gjuhës shqipe, i formuluar si alfabet shkencor, qe vepër e shoqërisë letrare Bashkimi e prandaj Patër Gjergji, i cili ishte ndër krijuesit e këtij alfabeti, në nëntorin e vitit 1908, duke i peshuar edhe drejtëpeshuar të gjithë këta faktorë, u bë njeri nga nismëtarët e Kongresit të Manastirit. Ai e shihte qartë se nuk kishte si të bashkohej kombi ynë në një shtet të mirëfilltë kur gjuha e tij shqipe të shkruhej me “kirilicat” e Kirilit apo me “krrabat” osmane që për më se 500 vjet u kishin ngecur në fyt shqiptarëve ! Zgjedhja e tij si Kryetar i Komisísë së Alfabetit Shqip flet qartë për ndikimin e madh bindës që ai pati ndër pjesëmarrësit e Kongresit dhe me ndikimin e personalitetit të Tij alfabeti i shoqërisë letrare Bashkimi , me shumë pak ndryshime, u shpall pastaj nga Kongresi i Manastirit si alfabeti zyrtar i gjuhës shqipe ! Pra, Patër Gjergji, lojti rol kryesor duke u bërë pjesë e rëndësishme e asaj kryeure që lidhi Rilindjen tonë Kombëtare me Pavarësinë e Shqipërisë, në atë kapërcyell shekujsh !
Patriotizmi i Tij shquhet dukshëm edhe në lidhje me dasínë fetare të cilën fqinjët shovinistë, (së bashku me mungesën e gjuhës së shkruar), i konsideronin armë të mprehta dhe prova evidente të mosekzistencës një kombi shqiptar. E pikërisht për t'iu kundërvënë këtyre insinuatave që në kancelerit'e Europës kishin zënë vënd, më 1913-ën, në shënjë revolte kundra Fuqive Ndërkombëtare që e mbanin të pushtuar Shkodrën, Patër Gjergji do të ngrinte Flamurin Shqiptar në Kishën e Gjuhadolit. E, në shënjë vëllazërimi dhe solidarizimi mes muslimanëve dhe katolikëve, do të lidhte me një banderollë dritash Kishën me minaren e Xhamisë së Fushë Çelës. Çuan atëherë “qeveritarët e huaj” dërgatën e tyre që mes kërcënimesh frikësuese urdhëruan uljen e flamurit por “Frati trim” me ironinë e Tij të guximëshme i dërgoi mesazhin e Tij sundimtarit të Shkodrës, admiralit britanik Sir Cecil Borney ku mes të tjerash i shkroi : “Flamuri jonë e ka për ndérë të gjuhet prej topash t' huej” . Dhe admirali vërtet që nuk iu përgjigj letrës Atë Fishtës por ... as nuk dërgoi forca t'ia ulnin flamurin !
Patër Gjergji qe ai që pohonte botërisht :

Si t'kshtênë, si muhamedan, / Shqypninë s'bashkut t'gjith e kan,
E prandej t'gjith do t'qindrojmë, / Do t'qindrojm'e do t'luftojmë,
Kem m'u bâ kortarë-kortarë, / Priftën, fretën, hoxhallarë

Për Shqypní ! Pa le pastaj kur Patër Gjergji derdhte mllefin e Tij të skajshëm kundra gjith'atyre që nuk punonin për të patur një Shqipëri të fortë. U sulet prelati atyre me forcë që luftëtarët më të ashpër do t'ia kishin zilí e nuk ndalet as para mëkatit të agresivitetit edhe ndaj vetë Perëndisë, e thotë :

O Perendi a ndjeve, / tradhtarët na lane pa Atdhé.
E Ti rrin e gjuen me rrfé, / lisat n'për male kot !

Kurse kur vjen puna tek gjuha e Tij amtare, meshtári patriot shkruan vargje që për nga lirika e tyre mund të quhen me plot gojën tipike e në vazhdim ata përfundojnë me një dramaticitet të përkryer, vërtet shëmbullor :

Por Patër Gjergji aq sa ishte patriot i skajshëm, aq me takt dinte edhe të shkruante. Homeri i kombit tonë, (siç e ka quajtur albanologu gjerman Maksimilian Lambertzi), në vargjet e Lahutës Malcisë, nuk i lejoi vetes në asnjë rast të çfaqeshin as armiqësítë klasore, as dasítë e fiseve e aq më pak çfaqjet e fanatizmit. Ylli Polar i Tij qe : “Mâ s'parit të bâhej Shqypnija, mandej ajo të zbukurohej e të stolisej !” Për atë “Lahutë” të përbërë nga 30 këngë të gjata me kompleksivisht 16.838 vargje, të cilat përshkohen nga hove dhe shpirt luftarak, e që janë të mbushura me burrní, njomësí si edhe limontí njëheresh, Poeti punoi jo pak por 30 vite !
Vijmë tashti tek akuza e komunistëve se Patër Gjergji qe antikombëtar.
Si provë e kësaj fajësíe janë paraqitur vargjet e Tija tek “Metamorphosis” e Ânzave të Parnasit ku autori shprehet :

T'a dijë Shqypnija / Pra, e shekulli mbarë
Se mâ mbas sodit / Un s'jam shqyptar.

Duke e gjykuar tashti akuzën si edhe ata që e mbështesnin akuzën e tyre në këta vargje, mundësítë janë dy : ose keqdashje e skajëshme si pasojë e urrejtjes së paprincip ndaj nji kollosi të patriotizmit si edhe kulturës, ose injorancë aq e pakufíshme sa që vetë Patër Gjergji, Patër Anton Harapi ose Baba Rexhebi me të gjithë atë plejadë kollosësh ... do t'i mëshironin ! Sa i takon keqdashjes, nuk kemi pse të merremi me të si edhe me bartësit e saj, do të qe kohë e humbur. Sa i takon padíjes së të gjithë atyre që mendojnë se janë në gjëndje t'a gjykojnë kollosin Fishtë duke i lexuar vargjet e Tija pa asnjë bazë përgatitjeje, e ndjej për detyrë t'u shpjegoj se në “Metamorphosis” autori evokon ndërrimet apo kuptimin e anasjelltë duke marrë si shëmbull kryeveprën e poetit të madh të Romës lashtë, Ovidit. Kurse, shprehur pa krahasime simbolike, me ata vargje Poeti shpreh zemërimin e Tij skajor dhe nxjerr mllefin e grumbulluar brënda shpirtit të Tij patriotik kundra bashkatdhetarëve shqiptarë të kohës, dallkaukë e mjeranë ! E për t'ia paraqitur thjeshtë edhe qartë lexuesit vullnet-mirë idén'e Mjeshtrit Fishtë, aq sa i ka lartësuar Ai virtytet e besës edhe burrnisë së shqiptarit në apoteozën e Lahutës, po aq e ka fyer, tallur edhe poshtëruar në Anzat e Parnasit vesin si edhe përçudnimin e virtyteve shqiptare nga ana e njerëzve të pakarakter !
Akuza tjetër, e propaganduar me harsh mes katër erërave nga diktatura komuniste, qe se Fishta ishte fashist sepse pranoi të bëhej anëtar i Akademisë së Shkencave të Italisë e domosdo duke u bërë kësisoji ithtár i fashizmit, e miratoi pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste.
Argumentet për t'a hedhur poshtë këtë akuzë janë të shumëta. Mjafton që lexuesi objektiv i këtyre radhëve të gjykojë me logjikë të paanëshme faktet që do të paraqiten e pastaj, po deshi të thellohet e të qëmtojë më thellë, të tëra i gjen të dokumentuara ndër arkiva.
Qeveria fashiste italiane, me dekret mbretëror, e dekoroi Patër Gjergjin me dekoratën më të lartë që akordonte ajo. Ky qe hapi i palës italiane për t'a heshtuar zërin e fratit françeskan i cili me vargjet e tija patriotike mbushte zemrat e shqiptarëve. Dhe reagimi i Patër Gjergjit ndaj kësaj fyerjeje që i bëhej personalitetit të tij n'aspektin patriotik, (siç e mendoi Ai), qe i menjëhershëm : E refuzoi t'a pranonte dekretin mbretëror duke u shprehur : Kjo dekoratë nuk âsht për mue !
Në vijim Akademia Italiane, anëtarë të së cilës ishin personalitete nga më të shquarat në botë, shumë edhe lauratë të çmimit Nobel, ngarkon Atë Agostino Gemellin, Rektorin e Universitetit të Zemrës së Krishtit në Milano dhe mik i Patër Gjergjit, të merrej vesh me të në se Ai pranonte t'emërohej anëtar i Akademisë. Dhe Atë Gjergji pranoi, ndonëse dekoratën e fashizmit e ktheu mbrapsht. Ai pranoi së pari, sepse një pjesë e madhe e akademikëve ishin të njohur si antifashistë duke filluar që nga filozofi Benedetto Croce, kompozitori i famshëm Pietro Mascagni, Maestro Perosi, vetë Atë Agostino Gemelli e të tjerë me radhë. Kurse nga ana tjetër Ai u pohoi studentëve të Tij e ndërmjet tyre edhe Atë Danjel Gjeçajt që e ka publikuar se “ ... kurkush nuk thotë se aj qi e pranon çmimin Nobel u bâ suedez ... e në luftë s'pëvetë kush se ç'fabrike i ke armët, por se si i ke përdorë ato ... un sot për sot si akademik mund vyej mâ shum për Shqypni ... ” Edhe vetë Ati i Shënjtë Papa Piusi i XII-të, (i cili dihet se nuk qe fashist), gjatë pritjes që i akordoi Patër Gjergjit në vitin 1940, mes të tjerash i tha : “ ... Emnimi yt si akademik i Italisë âsht nji nderë për Fé edhe për Kombin t'ând. ”
Vijmë tashti tek një fakt tjetër tejet kuptimplotë. Nga data 10 dhjetor 1940 Mjeshtri po përjetonte ditët e spasme të jetës Tij. E viziton Arqipeshkvi i Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçi, dhe Fishta i thotë :
“ Nuk po më vjen keq se po des, mbasi të gjithë atje do të shkojmë, por po më vjen e rândë se tânë jetën e kam shkri për të pa nji Shqipni të lirë e në vedi, ndërsa sot po e lâ të shkelun prej ushtrive të hueja. ”
Edhe kur u varros, arkivoli i Patër Gjergjit, simbas dëshirës Tij, u mbulua me flamurin kombëtar autentik të Dedë Gjo' Lulit, flamur pa sopatat e Liktorit të qindisura mbi të, (të cilat u hoqën kur Mustafa Merlika Kruja e vuri këtë si njerin nga kushtet e tija, kur pranoi të formonte qeverinë e tij).
Mendoj se me të gjitha këto argumente, të cilave studjuesi i mirëfilltë dhe pa komplekse politike mundet t'u gjejë edhe dokumentacionin mbështetës arkivor, hidhen poshtë të gjitha akuzat çpifëse edhe dashakeqe ndaj Poetit tonë Kombëtar, Patër Gjergj Fishtës !
Para epilogut të këtij shkrimi, nuk mundem mos të radhis pohimet e disa prej personaliteteve nga më të shquarat të kombit tonë që janë shprehur duke e vlerësuar Atë Gjergjin dhe veprën e Tij.
Profesor Eqrem Çabej , pa asnjë mëdyshje ndër studjuesit më të thellë të gjuhës shqipe, ka pohuar në një kartolinë të cilën ia pat dërguar Lasgush Poradecit : “ Lexova Lahutën e Malcisë dhe u mahnita. Jam gati të bëhem katolik për hir të Fishtës . “
Profesor Kostaq Cipua na e ka pohuar në klasë : “… tek vepra e Fishtës shkriheshin në një atdhedashuria me mjeshtrinë poetike . “ Profesor Cipua gjithashtu është shprehur me shkrim duke e quajtur Atë Gjergj Fishtën, “ Patriarkun e letrave shqiptare .”
Sejfulla Malëshova është shprehur në shtyp: “... mëndjes së fuqishme të Fishtës Shqipëria duhet t'ia dijë poezitë më të mira epike, lirike, dramatike . “
Hafëz Ali Korça , klerik musliman dhe mësues i gjuhës shqipe, shprehej lidhur me Atë Fishtën : “ ... Me këmbënguljen e tij gjuha jonë e lashtë gjeti sintetizim të shkruar … Nuk kam si t'a harroj me sa dashuri më përqafoi dhe më përgëzoi, (kur qemë takuar shumë vite më vonë me Fishtën), që në demonstratën e madhe të Korçës më 1910 kundër shkruarjes së gjuhës shqipe me shkronja arabe, unë bekova shkronjat latine të abecesë shqipe të Kongresit Manastirit dhe thashë edhe një lutje për to …”
Shkrimtari Petro Marko ka thënë : “ Fishta është elefant i mbuluar nga pluhuri gjatë dekadave të regjimit komunist . “
Poeti i i madh Lasgush Poradeci e ka përcaktuar Fishtën “ shkëmb i shpirtit shqiptar – Vigan i Kombit . “
Vijmë tashti edhe tek epilogu i këtyre radhëve.
Analistët e indoktrinuar mund të qëmtojnë kalime nga shkrime ose epistolari i Patër Gjergjit ku Poeti i Madh të jetë shprehur pa respekt kundra toskëve. Nuk e ve fare në dyshim. Po studjuesi në fjalë duhet atëhere të bëjë edhe një analizë “sasiore” ku të verë në ballancë sa herë është shprehur Atë Gjergji kundra gegëve e sa herë kundra toskëve. E vetëm kësisoji analistit do t'i rezultojë se në 90 % të rasteve Patër Gjergji ka kritikuar, sharë e shpotitur gegët dhe mjedisin e tyre e vetëm 10 % toskët. Dhe arësyeja është evidente : sepse Gegërínë edhe gegët Mjeshtri i njihte me rrënj'e me themel ! Prandaj jo pa qëllim, nga moría e personaliteteve shqiptare si edhe të huaja që janë shprehur me vlerësime dhe respekt sipëror ndaj Personit si edhe veprës Patër Gjergjit, radhita vetëm pozicionimin e figurave të shquara nga Toskëria të kombit tonë !
Mbas kësaj analize dhe ballafaqimi faktesh historike, vërtet e ndjej veten dishka të lehtësuar, por prap me kokë ulur dhe i dëshpëruar i mbyll këto radhë dhe shtroj pyetjen : përse duhet kërcënuar se po u mundua njeri të kritikojë shkrimtarë tanë të shquar që shkëlqimin e morën me veprat e tyre gjatë periudhës Realizmit Socialist, me vrap do t'u kundërvihen e t'a kritikojnë viganin Fishtë? Pse, frika e nxjerrjes në dritë të hijeve të kollosit Fishtë duhet t'ua evidentojë dritën, që eventualisht kanë, ata shkrimtarë e t'ua fshehë hijet e tyre? Jo zotërinj. E vërteta historike kërkon që drita dhe hijet e secilit jo vetëm të nxirren në shesh por edhe të krahasohen. Ky i vetmi kriter simbas të cilit do të shquhet kush është titan e kush pigmé.

LAHUTA E MALËSISË ...
(Dëshmorëve)
O ata t'lumtë, q* dhanë jetën,
o ata t'lumtë, q* shkrinë vehten,
q* për Mbret e vend të Parëve,
q* për erz e nderë t'Shqiptarëve
derdhën gjakun tue luftue,
porsi t'Parët u pa'n punue!
Lehtë u kjoftë mbi vorr ledina,
but u kjofshin moti e stina,
ak'lli, bora e serotina:
e der' t' këndojë n'mal ndo' i Zanë,
e der' t' ketë n' detë ujë e ranë,
der' sa t'shndërisin diellë e hanë,
ata kurr mos u harrojshin,
n'kangë e n'valle por u këndojshin.
E njaj gjak, q* kanë dikue,
ban, o Zot, q* t'jesë tue velue
për m'ia xe zemrën Shqiptarit,
për kah vendi e gjuha e t'Parit!
LAHUTA E MALËSISË ...
(Çohi të dekun)
E n'kjoftë se lypet prej s'hyjnueshmes Mni,
q* flije t'bahet ndo'i shqyptar m'therore,
Qe, mue tek m'kini, merrni e m'bani fli
Për shqyptari, me shue çdo mni mizore. -
Oh! edhe pa mue Shqypnija kjoftë e rroftë,
E nami i sajë përjetë u trashigoftë!
Po: rrnoftë Shqypnija! E porsi krypa n'Dri
E porsi krandja e that n'nji flakada,
U shoftë me arë, me farë me mal e vrri
Kushdo shqyptar, q* s'brohoritë me za,
Kushdo shqyptar, q* s'brohoritë me uzdajë:
Oh! Rrnoftë Shqypnija! Rrnoftë Flamuri i sajë!

LAHUTA E MALËSISË ...
(Fragment)

****************************
N'mos i paça mendt mbi hatull,
Mali i Zi e ka i vorr n'shpatull.
Venu shej ti fjalve t'mija,
Pse do t'vijë po lum zotnija,
Koha n't'cilën Shqyptarija,
Zojë n'vetvehte ka me dalë,
Por m'fal faj'n ti për këtë fjalë:
Mal i Zi ma s'ka me pasë,
Serbi vëlla do ta humbasë,
Pa kqyre t'drejtë paa kryre arsye,
Serbin shqype ke mbi krye.
Ka me t'lanë ky i ditë pa sy,
Thellë n'rrashte, po t'ue t'i gërrye,
Se kshtu ecte në shekull lodra,
Ulu maje e çohu kodra...
LAHUTA E MALËSISË ...
(Kënga 12, MARASH UCI)
Amanet un'jam t'u lanë
Me ruejtë gjanë, me kqyrun sta'n,
Armët e mbushme mos me i dhanë,
Me shokë tuej kurr mos m'u xanë,
Mos m'u xanë, as mos m'u nga
Pse n'ditë t'gushtë këta u gjinden vlla
Si me pushkë ashtu me uha.
T'huejn me fjalë mos ta poshtroni;
Bukën para, por t'ia shtroni
N'Shqiptari si a kenë zakoni:
Me i besue, mos i besoni!
Edhe n'mend kinje nji fjalë:
Zemrës s'frytë me i lanun dalë;
Fjalët për pajë kurr mos me i dalë,
Ujit turbull mos me i ra,
Mos me dalun n'va t'pa va;
Me iu ruejtun shakës turbueme,
Me iu ruejtë, po, grues së lshueme;
Vendin tuaj m'e dashtë përore,
Me ruejtë besë, mos me çartë ndore

LAHUTA E MALËSISË ...

(Fragment, Shqipnia e lirë)

***************************
Do t'valvitet m'Kaçanik
M'Kaçanik, po, do t'valvitet
Kuq e zi Flamuri i shqyptarëvet,
Përse toka, shqyp ku flitet,
Ajo vetë asht, q* prej t'Parvet
Trashigim na e kemi pasë:
Mbrendë i huej, jo, ma s'do t'shklasë,
Posë atëherë, kur vjen për mik.
Jo, po: na sod ktu sundojm;
Ktu s'hecë fjala e tjetër kuej;
Gjall Lirin' na nuk e lshojm,
S'njohim mbret as krajl të huej.
Zoti n'qiell e na mbi tokë:
Me gjithkënd vllazën e shokë,
Por se i cilli m'cak të vet.
Prande i huej, n'andërr m'e pa
Se vjen kurr e shklet ndër ne,
Drue se keq kishte me i ra;
Pse shqyptarët kanë ba nji bč
Bč të madhe ata kanë ba:
Për Shqypni në luftë me rra,
Me rra n'luftë me krajl e mbret,
E kur bjen në luftë shqyptari
Lidhë me besë ai ndërmjet veti,
E din hasmi se aty pari
Shungullon toka e gjimon deti:
Se bijn krenat fushës s'mejdanit

MRIZI I ZANAVE ...
< p>

*************************
Qitë dhambët përjashta, por si lata t'prehta
Zgavërr kërrçikët e plasarit shtanguem,
Kosën pështetun përmbi kocka t'ngrehta
T'cepit t'shpulpuem,
Atje n'moje t'mjerueme t'rruzullit,
Zymtë e me i hije t'trishtueme, t'përmnershme
Lshue krahëve' i havër t'zezë, si re thellimit,
Rrin Deka e tmerrshme.
Prej avisit t'humnerëve t'zgavrueme
Kthellët në rrashtë të thatë, plot mizori,
Të hapët tërthoren e natyrës s'krijueme
Kundron në mni,
E idhtë asa' i kërcënohet. Nji t'përqethët
Acar, at botë, natyrës i shkon, n'për tejza,
Amull të cilët mbrendë ia ngurron të njethët
E jetës ndër fejza.
Me u zbe nisë rrezja shi n'krue t'vet shkëlqyeshëm
Bres dryshku njeshet, n'atë shauret mbi rrota
Së moknes s'rrokullis e boshtit rryeshëm
I vjen rreth bota.
Felgruemun njerzit nën tjara struken;
Për nën kunora pshtimin ato lypin!
Depërtojnë retë e nalt kah qiella zhduken;
N'andrra t'dheut zdrypin.
Por kot. Mizore ajo kosë t'vet ka sjellë,
Shungllon thellimi për nën kupë t'Empirit;
Gjarpër rrufeja lvitet nëpër qiell
E nën kambë të nierit.
Kthellë shpërthe gjini i tokës. Tue bulurue
Gugson vullkani zhari, flakë e shkndija;
Tallaz m'tallaz nis deti me gjimue,
Ulëron stuhia.
E para dekës, atë herë, bijnë rob e mbreta;
Shkrehen mbretni, qytet kulm rroposen;
Shuhen krenija, po, dhe shkimet jeta
Ka' ajo sjell kosën.
T'poshtrat me t'eprat vise pshtiellen n'vaj,
E mnert kah kosa cepit t'dekës të shkulet;
Kah m'kërdhokla londit kërçiku i saj
Shekulli përlulet.
Vetëm s'përkulet para Dekës njai trimi,
N'zemër t'cilit nuk randojnë punë t'liga,
E që s'e ndalë ku atë ta lypë perlimi (detyra)
As paja as friga.
Për nën mburojë t'ndërgjegjes s'vet t'kullueme;
Atje n'kufi t'Atdheut ase n'truell
T'elterit shenjtë, pa u tutë, ai dekës s'shëmtueme
I rrin kundruell.
Përpara tijë shkon moti t'uj u endun:
Vjen fati i nierit tu u terrnue pa da;
Tash mreten n'burg, tash shkartha n'fron t'përmendun
Kanë për t'u pa.
Por, ngulë ai synin n'ideal t'naltueshëm,
Si' i kep, q* vala smundet n'det m'e e lkundun,
Sido qit t'dajë ndeshtrasha e dheut t'mjerueshëm,
Ngelë n'vend pa u tundun.
Jo po: as n'flakë t'armëve nuk veton ai sye,
As buzës humnerës nuk i dridhet themra:
Sheklli, po, mbarë me pasë për t'u shpërthye
S'i ban lak zemra.
Rekton mbarë jeta për nën fyell t'kërçik'e
Të dekës s'shëmtueme, s'përmnerëshme mizore:
Vetëm BURRNIJA - një BURRNI çelike
Asaj i rrshet dore

GOMARI I BABATASIT (Fragment, METAMORFOZA)

**************************
Ju rrugaca sallahana
vagabonda shakllabana
rricna t'ndyet, mikrobe të kqi
q* të mjerës moj Shqipni
kthelltë hi i keni në mushkni
pa dhimbë gjakun tuj ia pi,
por der kur, bre batakçi!
Bre coftina, kalbe mbi dhč
der kur ju, tu tallë npër ne,
do t'na qelbi fis e atdhč?
Ah! Bre ju..nuk dij shka u kjoftë,
se tash ma jemi tue u njoftë,
se kush jini e shka jini
se kah shkoni e se kah vini
plang e shpi se kah i kini
e sa pare u ban gjaku:
se për ju, po, duhet laku,
për me u vjerrë o kund m'do i shpat!
Deri dje, pa kmishë mbi shtat,
me 'i gjysmë setre t'pa astar,
lshuemum krahve kalavar
e me 'i komçë t'njtitme nën grykë:
pantallonat me "gjyslykë"
kto edhe lidhun me nji spagë:
shtatit rreshke e ba saragë,
t'tanë gordec e berbalec
pa ndo 'i msim, pa ndonji dije,
me 'i fillore a nji iptadije,
erz e shpirt qitun nën themër:
turq a sllave a grek me zemër,
falun barkut veç Shqipnisë,
si ajo marrja e t'gjith njerzisë...
tuj u shite ju për gjithë treg,
sod na mbahi "Skandërbeg",
e ngërdhucë, goditë, limue,
rrue, qethë, pipirique,
tash n'"smoking", tash në "bon-jour"
ju, q* dje s'kishit as ushkuer
me lidhë brekët me nder me thanë
m'sahan t'huej gjithmonë me ngranë,
rrugën krejt na e keni zanë,
ke na shkoni pash e m'pash,
edhe besa me "gulash"
me "afishe" e me "sultjash",
me "kjumshtuer" e me "ashurč",
"kosha gjelash" si kubure,
"tarator", "pilaf me kos",
"mish me qepe" e "majdanos"
"shish qebap", "brizholla viçi",
"kunguj t'mbushum", "kuzuici",
"kabuni"- e "mualebi".
Barku sod ju rri ju kodër,
kargatisë e bamun lodër:
der sa ata burrat e dheut,
q* për jetë e nderë t'Atdheut
kane ra n'luftë si shqipe t'leta,
kanë shkri gja e shpija t'veta,
kanë tuj dekë rrugave unit,
me iu dhimbë gurit e drunit.
Përse, po, kta matrahulla,
kta shqiptarë, shqiptarë kah ksula,
n'vend q* ju me u vu n'konop,
a se brinjt m'jau zbru me shkop,
a, mos tjetër, me u ngushtue
me xjerrë zhuri kund m'ndo 'i prrue
për me shtrue ndo 'i rrugë të shtetit
a me dlirë ndo 'i skelë detit,
lavjerre buzësh, harru si viça
kqyrin m'ju si t'ishi ogiça,
për me u pri udhës s'qytetnisë
e me i sjellë t'marën Shqipnisë.
Ani kush, pra, me i pri kombit:
ju, do pyka bijtë prej llomit
q* "shqiptarë" vedit i thoni,
jo pse ju Shqipninë e doni,
jo pse ju ndo 'i send kuptoni
shka asht Atdheu e shka asht Liria,
shka asht Vllaznija a Parasija,
Përparimi e Qytetnia,
por veç pse ende der më sot
nji tyran s'po e gjeni dot,
nën kambë t'cillit ju me u shtrue,
se un ma tash ma jam regjë me jue,
e jau njof shpirtin der m'palc,
pleh i ndytë me u bartun n'shalce me u qitë jashta Shqipnije

SHQIPNIA E LIRË

Po, por nesër, me ndihmë t’Zotit,
Do ta bajmë prap Shqipni t’lirë
Prej Prevezet m’Leqe t’Hotit,
Prej Tivari në Manastir,
Edhe Flamuri Shqipnisë
Si flakë mnijet e Perëndisë
Do t’valvitet në Kaçanik.

HIMNI I FLAMURIT KOMBËTAR

Porsi fleta e Ejllit të Zotit
Po rreh Flamuri i Shqipnisë
E thrret t’bijtë e Kastriotit
Me u mbledhë tòk ndër çetë t’ushtrisë.
Bini Toskë, ju bini Gegë,
Si dy rrfé, që shkojnë tue djegë!
A ngadhnjyes a t’gjithë Dëshmorë,
Trima mbrendë! Me dorë, me dorë!....

NJË GJAMË DESPRIMI

Me parzmet tona n’ata t’hershmit mota,
Mburojë iu bamë Evropës, pa dijtë shka asht tuta
Atbotë kur pallën Skanderbeg Kastriota
Sillte si rrfeja, e përmbi shtroje te buta
Dridhej një Sulltan, që aso here
Bante m’u dridhë botën mbarë prej mnere.
Po, na tue dredhun si dragoj çelikun,
Shtegun me kurma shqiptarësh ia zumë
Tartarit, e prej Evrope larg rrezikun
Për disa kohë e mbajtëm, e poshtnuem,
Por kurrë Evropa në ndihmë një ushtar s’na nisi,
Kurr punët mbas fjalëve që na dha s’ujdisi.


........


E mallkue kjoftë Evropa! Atë e vraftë Zoti,
E shoftë me fise, popuj e qytete
Edhe premtoftë që dersa t’endet moti,
Kurrë lufta mos iu daftë për tokë e dete.
Selitë e saj grimë me grimë u thejshin,
Me gjak t’popujve t’vet sunduest iu ushqejshin!
Pse krahët pa dhimbë Shqipnisë me ia thye
E prej Lirie me ia ndalun hovin?
Gopsia e kujt n’Malsi ka mujtë m’ushqye?
Po a Hoti e Gruda mund ta mbajnë Moskovin?
Nuk duhet jo, që të mëkambet Shqiptaria,
Qé pse po i lshohet Malit t’Zi Malsia.

Kataklizmi i rruzullit

At ditë disi tu’ u matë u çueka dielli;
E as dritë ai nuk po bate. Njato rreze,
T’cillat motit t’shkelxyeshme e t’xeta ngrohshin
Gjit e plleshem t’natyrës, e gjallë mbi shekull
Mbajshin flakën e jetës, ato të zbeta
E t’marrta dheut po i bijshin: thue se gurra
E dritës isht’shterrë. Por pesha e rruzullimit
Ajo ’dhe atë ditë e ngathët e disi rryetas
Asaj ravës s’hershme (neper eter t’cillen
Gishti ia çili Perëndis’ s’Amshuem),
Po i bite, e, shtekut, n’kavaljete t’shkueme
Rrahun me hap t’sigurtë, zattette prore:
Si ajo mokna, q*, veglash grisë prej kohe,
Ngurrueshëm lshon e ngelë pa da nder dhambza
E as n’punë ajo, ma s’hin. T’thjermët e Empirit
— Ata t’bredhun të dritës s’lumnis s’Parrizit —
Krejt isht’irnue. N’mjedis t’terthores s’qiellit
Hana pergjakun ndryshe ajo nuk date,
Veç si varra n’krahnuer t’nji djali t’vetëm
Kmishën e dekës ka’atij ia veshë e ama.
Hyjt’ dhe ata, vjetrue e shterrun dritet,
M’qiellë xhixhllojshin si flaka e nji kandili,
q* m’tryezë skamnore vjen t’u shue n’vedvedi,
Ke voj nuk ka m’u ushqye, e n’terr n’gjysë t’bukës,
T’vorfnin e ngratë e len; aq sa njat lode,
q* prej sysh i kjason mbi koje t’mykuna
Ma as bulku i voters s’mund t’ia shohë . . . Mbarsë ajri
Me miazma morijet, mbi gja t’gjalla
E m’njerz randote porsi plumb, e t’liga
T’pranshme e t’vshtira përftote; e u shuete nieri
E u shuete gjaja e gjallë, si shuhet bari
Për nen kosë t’bulkut. S’t’shihte syni tjetër,
Veç se vorre e stervina. Pse edh’ as toka
Ushqim ajo ma s’epte, e m’shekull uja
Bate kerdi. Jo n’popuj ma, jo n’fise
Mbledhë gjindja u shihshin tok, por kokrra kokrra:
Si njata shpendt shtektarë, q* atje kah vjeshta
T’dam çetet t’shokvet, duken tue flutrue
Aty-ktu n’për pullaze, mjesa dimni
Jetën mos t’ua shkurtojë. — Me gjithçka mnija
E zemra e keqe prap sundonte m’shekull;
E mbërthye m’shoqishojn, prap njerzt u grijshin
E u coptojshin ndër lufta e ndër degame,
Si kjen coptue gjithmonë, q’prej se pik’ s’parit
Zemrën e nierit kuprracija e flligji.
Kur qe, si atë ditë (sado q* zhargas) dielli
U kap, mje m’cak, për gjysë ku dahet dita
E buka n’arë prej shpijet i shkon bulkut,
Ati i Pushtetshëm nalt prej fronit t’qiellvet,
Neveritun mbi t’fyeme t’randa t’shekullit,
Porsi dy t’rrebta e t’zjarrta rrfe mizore
Ngerthen Ai vetllat m’rruzullim t’shemtuem,
Edhe vranët e kundron. Per nen shkreptima
T’asaj mëni s’hyjnueshme; q* prej syve
Idhtë i vetote, hana, hyjt e dielli
E toka u pin, e ngelen n’vend pa luejtun,
Pezull fatin e mbramë tue pritun. Toka,
Pingul të cillën rrezja e syut t’hyjnueshëm
Flakë e zhgjetote, u dridh e fill prej angrash
Ma s’permbrendshme bulroi me ’i gjamë t’trishtueshme
E u trand shimje m’themel. N’atë gjamë ushtueme
Gollet e rruzullimit Himalaja,
Si gur gëlqerje n’ujë, krejt u turshi;
E u shem Italja, kthelltë e cilla n’gjire
T’tallazevet t’perpishme t’detit humbi;
N’det edhe ’Albjona u shue; e u derdh Stambolla
N’Bosfor. Pellas ma n’shekull s’mbet, flligshtija
Ku t’mujte ajo me u picakue e pandershme
E shpirt e trup prap me ia kalbun nierit
Veç po, syni i t’Amshuemit m’atë gjamë t’botës
Ai nuk vetoi, as nuk u zbut; por tjera
Sharte ma t’randa m’rruzullim skjyrtote,
Kah, ndezun zhari prej zemrimit t’mnershëm,
I shkrepshin shkndijat si n’për grykë t’Vulkanit;
Aq sa friget u kput vallja e Parrizit,
E shkrehën valle e shuejtën lyra t’ambla,
E vetë banorët e qiellvet nëpër lugje
E n’për lulishta gjith herë t’njoma u strukën,
E qiella u hesht.
Po; m’krena t’Kerubijvet.
Rregji i madhnis’ felgruese ndejë peshtetun
E ftyret vra, si nji thellim i kobshëm:
Mbasi atë cak sheklli kapërcei me t’fyeme,
T’cillin Mishira ia pat vu e pamatne
Kurr mos me e kcye, e n’Dije t’vet i Lumi
Dau me rroposë rruzllimin: Ai kah dielli
U prir e n’rribë t’tufanit t’mnis s’hyjnueshme
Prej fronit t’vet i fryni. E flaka e diellit
U fik. E kobshme nji terrinë atë hera
Mbi rruzullim u shtri: e njerzt mbi shekull
N’për terr ravgojshin, porsi mijt ndër vorre,
Kah mnis’ shemtuese e’Perëndis t’idhnuem
Dojshin me i hikë. Por nuk i hiket Zotit!
Njatë dorë t’pushtetshme mbasandej, me t’cillen
Për sa e sa qinda kavaljetesh mbajti
Peshën e rruzullit, Perëndija e struku
E natyrën e lshoi pa zot. Trishtueshëm
Krisen thithat e shekllit: e rrmores
S’humnerës s’rrmbyeshme t’t’kthellët avisit
Kulihum shtielli i rruzullimit brishti
E u shem, termagshëm tue rapllue nper kaos.
Nji gjamë, nji krisme, atë botë, e nji rropamë
Elementash u ndie, kah vlojshin, ziejshin,
E nder gomna shunglluese t’njanitjetrit
U shkapërdredhshin me duhi thellimit,
Tue bumbullue n’për shekull. Hyjt e qiellit
Ata, edhe, dalun jashta rrethit t’hershëm,
Me zhumhur t’tmerrshëm n’pakthellim u rrposshin
Ka u ndeshin, ka’ u përpiqshin, e u turrshijshin
E flauri kah nëpër kaos u derdhshin.
N’per tym, mandej, n’per pluhën e re t’murrta,
q* shekllin kand e kand kishin mberthye
Shkrepte pa da rrufeja, porsi shkrepin
Shkndijat n’per tym t’dullijavet. Prej duhmet
E prej tërmetit, tue bulritë frigueshëm,
Toka edhe trandej, e, si gogel dushkut
M’ujë shkundullitej n’rrymë t’atij thellimi.
Kur qe, ’i kometë n’mes t’kataklizmit t’mnershëm,
Shkrepun prej seprit, kulihum n’teposhte
Me zhaurrimë t’perfrigueshme goromiset
E m’Oqean Atlantik pingul plandoset.
Trandet toka m’atë t’ndeshun: ujët e detit
Jashtë lugut s’hershëm del, e dynden sklafat
E kernalles n’përpjetë si bjeshkë, si male,
Të cillt mandejna, me furi përpise
Shkul kah Europa e n’Amerikë dikohen
E shkapërderdhen përmbi Afrikë t’zharritne:
Merr dhen’ boena. Felgrueshëm tue gurgullue
Tallazi male kapërcen e kodra,
E m’rrymë t’gjirevet t’veta rrmben qytete,
Mbretni përpin, e shkim gja t’gjallë e nieri,
E gjithshka dora kavatoi njerzore.
Por, po; t’gjith ujët e Oqeanit s’mujt me i shlye
Njollet e gjakut t’njerit, t’cillat vritshin
Ene kah qiella e gjyq prej s’Drejtës s’hyjnueshme
Lypshin me za t’mjeruem. Prandaj i Amshuemi,
Syni i të cillit nuk mund t’shohë pegame
E gja s’i rrshket Atij per pa u ndëshkue,
Premtoi q* flakë m’atë hyll nji zjarm t’u kallte
— M’atë hyll, q* tokën nën peshë t’vet e ndrydhte —
E mbarë dhen’ ta përlante e ta shkrumote.
E qe, xen hylli rebtë m’u shkundullitun.
Xen rebtë m’u trandë, e, tue shpërthye me krisme
Nji det zjarmit flakron mbi tokë t’shëmtueme.
Por edhe zhari, n’gji q* ngrohte bota,
Nen t’rrebtën frymë t’s’hyjnueshmes mni s’t’Amshuemit
Ndezet ai flakë e ma ’i furi trishtuese
Shpërthen n’për zgorka t’dheut nën valë t’Oqeanit.
Ujët e zjarmi m’atëbotë u kapërthyene.
E, anmiq tue kenun, me uturim u ndeshen
E u përlan’. Ulurote deti e dyndte
Mje m’re tallazet. Flaka tue krepatue
E tue fishkllue, mbi det pa da ngërthehej
E me vapa të veta e frushkullote.
N’zhaurrimë t’mnertë t’asaj lufte titanike
Kobshëm gjimojshin viset e rruzullimit
E shungullote kupa e naltë e Empirit.
N’e mbramët m’u lodhë xu deti, e, para zjarmit
N’avull t’u çue, krejt shterri. Zjarmi atëhera,
Lshue pa zangall, iu vesh tërthores s’shekullit,
Edhe krejt e zharriti. Shkrini malet
E kodrat, e kunorat; e dogj fronet
Me shpata e me gjithshka, q* dikur m’shekull
Krenin’ e mbajti m’kambë; e kur s’pat tjeter
Shka me shkrumue, n’hi t’vet u shkim prej vedit,
E toka mbet veç hi e kthhiell: si votra
N’nji shpi të dalne faret, mbasi zjarmi
T’i shuhet e me ferrë dera t’i mbyllet
E kshtu u rrpos sheklli e sosi puna e nierit.

Cubat

Ndihmò, Zot, si m’kè ndihmue!
Pesëqind vjet kishin kalue
Çëse të buk'rën ketë Shqypni
Turku e mbate në robnì,
krejt tu' e là t' mjerën në gjak, 5
frymën tue ia xanun njak,
e as tu' e lanë, jo, dritë me pà:
kurr të keqen pa ia dà:
rrihe e mos e lèn me kjà:
me iu dhimbtë, po, minit n' murë, 10
me iu dhimbtë gjarpnit nën gurë!
Veç si 'i dèm, vu n' lavër spari,
qi, ka' e vret zgjedha e kulari
kah nuk bàn m'e thekë strumb'llari,
s'ndigjon me tërhjekun m'pluer: 15
e tue dhanë kryq e terthuer,
tu' i dhanë bulkut shum mërzì,
me u vu s' ryset për hullì
e as me shoq ai pendë me shkue:
kështu Shqiptarët, të cilt mësue 20
s'i'n me ndejë rob nën zgjedhë t'huej,
pagë e t'dheta me i là kujë:
por të lirë me shkue ata motin,
veç mbi vedi tue njohtë Zotin,
e as kurrkujë n' këto troje t' veta 25
mos me i bà kurr tungjatjeta,
n'braz me Turk kurr nuk kanë rà
e as kurr pushkën s' ia kanë dà;
por t'janë grì me tè e t'janë vrà,
si me kenë tu' u vrà me Shkjà 30
E prandej si pat fillue
Turkut Ora m' iu ligështue,
e nisë pat m' iu thy' atij hovi,
m' qafë përditë tu' i mbetë Moskovi:
e ato fiset e Ballkanit, 35
zunë me i dalë dore Sulltanit,
nisë Shqiptarët kanë me u mendue,
si Shqipninë me e skapullue
zgjedhet t' Turkut : qi si motit
n' ato kohët e Gjergj Kastriotit, 40
krejtë e lirë kjo t'ishte, e askujë
n'daç t'jetë Krajl a Mbret i huej,
me i bà kurr mà tungjatjeta,
kurr me i là mà pagë e t'dheta:
edhe Flamuri i Shqipnisë, 45
si fletë Engj'lli t'Perendisë,
si ajo flaka e rr'fesë zhgjetare,
me u suvalë prap n'tokë shqiptare.
Kur qe ai Knjazi i Malit t'Zi,
Knjaz Nikolla, 'i gërxhelì: 50
gërxhelì, por belaçì:
na dyndë top, na dyndë ushtrì
edhe del e bjen n'Shqipnì,
për me shtrue këto bjeshkë e vërrì,
shka merr Drinin për s'të gjatit 55
der' n' Kalà të Rozafatit,
ku ai me ngulë do' «trobojnicën»,
do' m' ia vu Shkodrës «kapicën»:
me bà Shkodrën Karadak,
mbasi 'i herë ta kisht' là n'gjak! 60
Ka ndejë Turku e këqyrë haru,
pika-pika lotët tu'i shkue,
kah s'ka Shkjaut si me i qindrue;
se Moskovi e ka rrethue:
ka Stambollën muhasere! 65
Bàjnë shtatë Krajlat muzhavere
Shoq me shoq, tue shartue zì
-si ata e zeza m'i pastë mb'lue!-
për të buk'rën këtë Shqipnì,
si m'ia lëshue n'dorë Malit t'Zì. 70
M'kambë Shqiptarët atëherë t'janë çue.
Sa mirë n'armë na janë shtërngue!
T'fortë kanë lidhë nji besë të Zotit,
si të Parët ua lidhshin motit
n'ato kohë t'Gjergj Kastriotit: 75
me 'i kambë mbathë e tjetrën zdathë,
gjanë e gjallë pa grazhd mbyllë n'vathë,
diku ngranë, diku pa ngranë,
harrue grue, motër e nanë,
sy'n agzot, zemrën barot, 80
e si ai plajmi me furì,
t'kanë rrà ndesh Malit të Zì,
për t'gjatë t'Cemit n'atë kufì,
ku edhe trimat t'janë përlà:
t'janë përlà Shqiptarë e Shkjà, 85
ballë për ballë ata tu'u vrà,
fyt-a-fyt, ofshè! tu' u prè:
tue mbetë shakull përmbi dhè,
mish për shpez e kaçubeta,
gjithku kje ajo pika e djalit, 90
gjithku kjenë sokola malit,
pa kjà m'ta as nanat e shkreta.
Veç se, po, me parzme t'veta
Aty Shkjaut sulmin kanë thye.
Mbasi Shkjaut sulmin kanë thye, 95
bàjnë kuvend Shqiptarët n'mjet vetit
e 'i fjalë t'madhe çuekan Mbretit:
se jo veç qi Knjaz Nikollës
nuk i lajnë kurr pagë e t'dheta,
porsè as Mbretit të Stambollës 100
s'duen me i bà mà tungjatjeta,
e se dore duen me i dalë:
se Shqipninë nuk po e kisht' falë
Perendia për çerkez,
Turq, manovë, likurazez; 105
por për do sokola mali,
qi «Shqiptarë» bota po i quete,
për ta gëzue këta djalë mbas djali,
der' qi jeta mos t'u shuete.
Turku fjalën e ka ndì': 110
se ç'asht mbushë ai me mënì!
Se edhe lëshue ç'ka mbi Shqipnì,
gjallë Shqiptarët ai me i përpì!
Por Shqiptari gjallë s'përpihej,
e as me u shkelë, besà, s'po lihej, 115
kur po i mbushej mendja e vet,
për Shqipnì me bà gajret,
n' dashtë ta mësyjnë Krajl edhe Mbret.
Edhe kështu t'janë kapërthye
grykë për grykë Turq e Shqiptarë, 120
pa dhimbë krenash tue u thye
si me thye kunguj npër arë.
T'iu dha zjarm atëherë Ballkanit,
Shkjau: kah drote se Shqipnia
Nji herë shkëputë dore s' Sulltanit, 125
mà s'do t'bite n'kthetra t'tija,
si atij hangër ia kisht' palla:
merr e mësynë m'Turk fulikare,
e si derrat me çakalla
t'janë mbërthye, t'janë kapërthye: 130
haju, ngaju, çaju, vraju,
m' pushkë e m'top gjueju batare,
gjaku rrëmbè npër rrahe e qare,
e npër fusha e npër gajusha,
der'qi s'mbramit, n'p'r' atë zhumhùr, 135
zgjedhe s' Turkut pështoi Shqipnia
e duel m'veti si dikùr:
si premtue kisht'Perendija;
por si dashtë, besà, lum vëllau,
s'do t'kisht' pasë as Turku, as Shkjau. 140
Se s'ka dashtë Turku lirì,
ma merr mendja; veç un s'dij
Knjaz Nikollës kah gjith kjo zemër
ardhë i paska, qi nën themër
rob Shqiptarët po don me i shtrue, 145
edhe atë tokë ai me pushtue,
për të cilën vetoi motit
shpata rr'fè e 'i Gjergj Kastriotit?
E qi s'paska dert aspak,
se Shqipnì dhe Karadak 150
krejt me atë punë po i làte n'gjak?
Zemra i ardhka prej Moskovit!
N'Petrograd Cari i Moskovit
Nji bè t'madhe po e kisht' bà:
m' e ndie plak e kalamà: 155
se ai natë t'madhe s'do t'kremtote,
se ai kumbarë as krushk s'do t'shkote:
gostë as darsëm nuk do t'ngrifte,
s'do t'u late as s'do t'u krifte,
as s'do t'dilte n'log t'kuvendit, 160
për pa i hi Stambollës përmbrendit,
për pa këcye mbi post të Mbretit,
me u bà zot i tokës e i detit;
edhe Europës tregun m'ia prè,
mos m'e lanë me shitë, me blè, 165
mos m'e lanë me çilë kund punë;
por me bà qi ajo përdhunë,
për me çue 'i grimë bukë te shpija,
rob të ngelte n'kthetrat t'tija,
n'ato kthetra me gjak zhye, 170
mësue gjithmonë n'gjà t'huej me gërrye!
Por, pse ishte 'i skile e vjetër,
si për fjalë ashtu për letër,
mos m'iu gjetë kund nji shoq tjetër,
ai po e dite mirë e hollë, 175
se isht' do punë me hi n'Stambollë:
se isht'do punë Turkun me e thye,
pa sharrue vetë mbrendë me krye.
Prandej xèn ai me trillue,
m'shpinë Shkjeninë Turkut m'ia lëshue: 180
m'ia lëshue m' shpinë Shkjetë e Ballkanit,
qi me i qitë këta punë Sulltanit;
me i qitë punë këta 'i herë mà para
me trazime e punë t'pambara,
e mandej vetë prej Rusiet, 185
si harusha prej pusiet,
me i rà Turkut fulikare,
m'zhbì n'vend, m' e qitun fare;
për pa bà me mend pleqnì,
se me atë punë botën unjì 190
mujte ndoshta, m' e pështjellë n'zì
Kur ketë punë e ka pleqnue,
ka marrë trimi e n'odë ka shkue,
ka ndejë n'tryezë e asht vu ma shkrue,
me u shkrue miqve kah Serbia, 195
kah Zagrebi e kah Sofia
me lidhë besën shkaf asht Shkjà,
mbi Budin, m'çanak-kalà,
edhe tok këta ndërmjet vetit
mos m'ia dà të keqen Mbretit; 200
por m'e nxitë, por m'e mërzitë,
m'iu vardisë si 'i ditë për ditë,
herë për shtek, herë për kufì,
tash me peng tash me pleqnì,
por gjithmonë, po, pa kanu, 205
veç si t'mujnë n'teposhtë m'e vu.
Mbasandej, ky zogu i Shkinës,
merr e i shkruen Knjazit t'Cetinës,
merr e 'i letër, ia angllatisë,
me dredhì tue ia qindisë: 210
Ti, qi jè qaj Knjaz Nikolla,
falmëshëndet Cari i Rusisë,
se zà t'madh për ty kam ndie
qi jè trim e gërxhelì,
qi jè burrë e kuvendtàr, 215
me ta drashtë hijen anmiku,
por, me gjasë, kjo fjalë s'isht' gjà;
pse qe ti m'atë rrasë Cetine
më kè ndejë me 'i gjysmë opinge,
e jè bà, po, gazi i dheut, 220
tue mërzitë miq e kumbarë,
veç e për bukë thatë në gojë.
Mje sa Turku, përbri tejet,
dredhun çallmën m'vetull t'synit,
derdhë shallvarët ai pola-pola, 225
rrin e ban kokrrën e pallës,
e as m'e pà ti s'mund ta shofish
përmbas kodrës së pilafit
Po a thue, t'la ty kamba e dora,
ase ngjitë jè ndoshta n'rrogë, 230
jo se hi kè bulk n' e huejën,
qi s'po ndihesh kund për s'gjalli?
Mo', bre burrë, se nuk ka hije
Urtë me ndejë Cubi i Cetinës,
edhe n'shpì me e shkuem ai motin, 235
tue u ndeshë npër furka t'gravet!..
Po a s'ta mbushë synin Shqipnia,
me ato male të madhnueshme,
me ato fusha të blerueshme,
qi kurrkund s'jè kah orvate, 240
me ia shkye 'i skundillë për veti?..
M' tè, krah-thatë, e mos rri fjetun!
Pse pa luejtë ti kambë e dorë,
s't' ndihmon Zot as i Shën Nikollë:
Por ti luej, nafaka luej, 245
ka pasë thanë ai burri i huej;
sa për bukë e për fyshekë,
piqu n'mue, se t'i qes vetë;
edhe kësulën vène n'sy,
se të nget Mbreti i Stambollës: 250
nuk ta là me t'prekë me pupël.-
Letrën kështu Cari e ka shkrue,
edhe mirë e ka palue,
e e ka mbyllë me dyllë të zi;
ia ka dhanë kasnecit t'rì, 255
me ia çue Knjazit n'Mal t'Zì.
Letrën n'gjì ka qitë kasneci,
ka thekë kambët ai sa mund heci:
ka lanë mbrapa fushë e zalle
kapërcye ka bjeshkë e male, 260
edhe dalë ka lum e shè:
ka shtegtue për ujë e dhè,
der'qi'i ditë, tue marrun dielli,
në Cetinë ka behë ai filli:
shtjerrë opangat, grisun setrën; 265

vazhdon

Knjazit n'dorë ku ka dhanë letrën,
me dyllë Cari si e kisht' mbshilë.
Ka marrë Knjazi edh' e ka çilë,
e ka çilë edh' e ka këndue,
tri herë rresht ai e ka këndue, 270
tri dit rresht edh' e àsht mendue;
mbasandej ai fjalë ka çue
njatij Vulo Radoviqit,
kerkserdarit t'Vasoviqit,
qi me dalë me rà n'Cetinë, 275
pa këqyrë shteg, pa këqyrun stinë:
me flut'rue si gjeraqinë,
për me u pjekë me «Gospodarin».
Njeky Vuloja Serdari
Kisht' pasë kenë nji trim i çartun: 280
m'e pasë randë toka m'e bartun.
Pa tè prè kund s'ishte marrë,
pa fjalë t'tij ngarkue s'ishte marrë,
pague s'ishte varrë as gjak,
s'kishte vu nuse duvak, 285
as s'isht' dà gjyqë a pleqnì.
Pse edhe Turku i Malit t'Zì
po e kisht' pasë shqipe mbi kry',
mos m'e lanë me pà me sy.
-Se edhe 'i punë, ky zogu i Shkinës, 290
po e kisht' bà m'atë udhë t'Cetinës.
Paska marrë e shi në rrugë
Për tërthuer shtrika nji stugë,
edhe i çueka fjalë tërthores,
qi shka àsht Turk i Cernagores, 295
mos me mujtë m'e shkapërcye,
për pa là 'i dukat për krye.-
Bre! kish' kenë edhe 'i farë burri,
larg e larg me i dajtun turri.
Fëtyra e tij porsi duhia, 300
syni i tij, tanë zjarm e shkëndia;
vet'llat trashë ngèrthye kulàr,
porsi lesh derrit bugàr;
vesh e m'vesh dega e mustakut,
si dy korba lidhë për lakut; 305
edhe i mbrrijte kryet në trà:
burrë i atillë me sy me u pà.
Veshë e mbathë e m'armë shtërngue,
kishe thanë se àsht lè drangue.
Se këtè Knjazi fort e dote, 310
fort e dote edhe e ndigjote;
pse edhe i urtë ai kishte ndodhë,
me ia prè mendja fort hollë.
Prandej Knjazi i çueka fjalë
Në Cetinë për ngut me dalë. 315
Edhe Vulja bjen n'Cetinë,
pa këqyrë shteg, pa këqyrun stinë,
tue flut'rue si gjeraçinë.
N'atë Cetinë kur Vulja zbriti,
atè Knjazi mirë e priti, 320
mirë e priti e n'odë e qiti,
i qiti duhan e kafe,
edhe nisi kështu t'bajë llafe:-
Ku jè, Vulo, eh kopilane!
Se ti ujk, po, né na u banè, 325
ke s'po duke kah Cetina,
ku kè miq e probatina,
qi s'të ndërrojnë me sy të ballit?
Po, a kè mujtë? a kè farë hallit?
Si po t'shkon n'Vasoviq moti?- 330
Për jetë tande ! si do' Zoti,
merr e i thotë Vulo Serdari;
pse sivjet, lum «Gospodari»,
nuk ka pasë toka valigë,
e ka ardhë nji kohë e ligë, 335
sa nuk dij si ka m'iu bà,
për me pështue do rob e gjà,
pse edhe buka asht tue na lànë.
Hajt, eh qè'! Knjazi i ka thanë…
Se s'po gjenë cubi me ngranë… 340
Se s'po gjenë skyfteri mish…
Se ti e nxjerrë korën dy fish!…
Mjaft t'i biesh ndo'i vendit prè,
se po e ban me lopë e qè,
sa me mbajtë njerztë e kujrisë, 345
jo se mà gjindën e shpisë…
A din shka, Vulo Serdari,
ndiej shka t'thotë ty «Gospodari»:
pështilli bashkë nja disa cuba:
t' idhtë si gjarpni ndër kaçuba, 350
t'lehtë e t'shpejtë si gjeraçina:
edhe lëshoj ti kah Vranina,
për me vrà ata e për me prè,
për me djegun gur e dhè,
mbrendë tue vjedhë e tue plaçkitë, 355
tue grabitë e tue robitë,
n'daç me natë e n'daç me ditë;
se un prandej të kam çue fjalë,
der' n'Cetinë nji herë me dalë,
pse dishka mue tash m'ka këcye, 360
prap me Turk me u kapërthye:
prap me Turk, po, na me u vrà.
Pse edhe as hije, thom, nuk kà,
urtë ma ndejun Turk e Shkjà.
E kështu, tue ligjërue, 365
krye më krye tue bisedue,
hollë e gjatë e ka qortue,
si me u sjellë e si me u mprue,
për m'e là Vraninën n'gjak.
E si vesht janë marrë me fjalë, 370
Knjazi n'bukë atè e ka ndalë,
edhe falë i ka do pare;
e i ka falë nji «xheverdare»,
krejt n'argjand kondakun ngrì,
mos m'e gjetë shoqja n'Mal t'Zi: 375
m'e drashtë vjerrun në sërgjì,
jo mà n'krah të nji luftarit,
jo mà n'krah t'Vulo Serdarit,
qi isht' me brè hekur me dhambë!
Atëherë Vulja àsht çue në kambë: 380
ka bà Knjazit «tungjatjeta»,
edh' àsht nisë malit përpjeta,
udhës me mend ai tue përblue,
si Vraninën me shkretnue,
Knjazi ashtu si e kisht' qortue. 385

OSO KUKA


Zot, c' ka thane njaj Avdi Pasha;
Paska mbet Shqypnia m' vasha,
Qysh se s' leka mbrende nji djale,
N' at Vranine mue sod me m' dale,
N' at Vranine, m' at t'zeze terthore,
Ku mbe'n shkret sa arme mizore,
Ku mbe'n djerr sa toke gratcore,
Ku mbe' n vithnat pa bagti,
Vec prej cubash t' Malit t' Zi,
Qi po vrasin djelmt e ri,
Qi po marrin lopet me vica,
Qi po presin dhent me ogica,
E po djegin kulla e stane,
E po thajn kaq zemra nane!
Eh! po,knjazi ke Cetina
Ka lshue cubat kah Vranina,
Per me vra ata e per me pre,
Per me djegun gur e dhe,
Vec si t, nise degame me ne,
Pse dushmani asht tue ndersy,
Toket e Mbretit per me i msy,
Per me i msy e me i rrembye.
Nji djale m' voter t' m' ishte lla,
Pac m' i a lane t' amen me fsha,
Pace m' i a lane motren me kja:
T' mjeren moter, ehu! pa vlla,
E n' Vranine un kjece tue e qitun,
Cubat knjazit per m' i a pritun.
Por mue djale nuk m' ka qillue;
E n' Shqypni nji djale drangue,
T' cillit mos t' i dhimet jeta
Per Daulet e troje t' veta,
Fort kerkova e s' mund e gjeta.--
Kshtu ankoi Pasha turceli.
Oso kuka paska ndi:
Paska ndi,po,e kenka idhnue:
M' sylah doren paska cue:
Me qite m' Pashen ka mendue.
Por i urti kurr nuk ngutet,
Prej burrnis e jo prej tutet,
Prandaj Osja ndali doren,
E as m' e xjerre s' e xuer mizoren,
N' flete t' sylahit catallue;
Vec pa fole s' mujt me u durue:
Avdi Pashe, tha, ma kadale!
Mos e thuaj dy here at fjale,
Se, per Di'n e per Ima'n,
T'baj qi t' kjaje e zeza nana!
T' baj qi t'kjaje pa <<exhel>>ty nana;
Pse n' Shqypni ka djelm si Zana,
Qi per Mbret e troje t' veta
Nuk u dhimet gjaja as jeta:
E ku i lype besa e burrnija,
Ku i lype Mbreti e i lype Shqypnija,
Kta ma t' paret jane n' fushe t' mejdanit,
Kta ma te rrebet jane n'ball t'dushmanit:
Jane celik per tef t' taganit.
Marre vedit kurr s' i lame!
Pa ksule m' krye pa opinge ne kambe,
Na per Mbret e per Atdhe
Per kanu, per bese e Fe,
S' druem me ra nder pre te thyeshme,
S' druem me msy kalat e rrmyeshme:
E kahdo qi t' bjere Shqyptari,
Shkon rrufeja tue e ndeze zhari,
Pushke e bese pse na la i Pari.
E ti tash vjen ktu e na thue:
Se n' Shqypni nji djale drangue,
Qi per mbret e troje t' veta
Nuk i dhimbet gjaja as jeta,
Fort kerkova e s' mund e gjeta...
Por s'ke faj; pse zani i zi
Aj ka dale, po, per Shqypni,
qysh se erdh Pasha turceli,
Qse edhe t ' hujve sod Shqyptari
Qiri m' kambe do t' rrije qyqari,
Si punue ne s, na ka i Pari...
Por po i lam tash na kto fjale.
Ne Vranine, qe , un jam tue t' dale,
Cubat Knjazit me t'i a ndale.
Vec t'i lypi un dyzet veta,
Dyzet veta, po, djelm te lete,
Qi te desin ku t' zatesin:
Si mund t'lejn vec e n'Shqypni
E po t' ap besen e Zotit,
Se, pa u djege un n' flake t' barotit,
S' ka me u lshue per t' gjall Vranina.
Avdi Pasha kenka cue,
Osos doren ka shterngue:
Aferim, bre,ti Oso Kuka!
Se ty t' thote fjala edhe duka
Qi ke le nji sokol malit.
Zgidh ku t' jete, po, pika e djalit,
Edhe del ti n' at rranxe boke:
N' at Vranine, ku t'zezat loke,
Qi kan mlue, ehu! djelmt e ri,
Qi kan kthy rejat n' gjini,
Jane tuj t' prite si drita diellin.
Foli Pasha. Buzes s' Cukalit,
N'krye t'javes, dielli kur u cua,
Per me shndrite mbi kobe te shekullit,
Ku e perbuzne shuen e drejta,
Qafes s'Kalas, qe, ceta e Osos
Po merr rrugen kah Vranina.
Cete e vogel, por kreshnike:
Dyzet veta ma s' jan me t' njehun:
Djelm te zgiedhun n'mal e n' vrri,
Jo per duke e per pashi,
Por per zemer e trimni:
Oso kuka na u ka pri.
Oso Kuka, 'i rrfe prej qiellit,
Shoq nuk ka kah vran e kthiellet.
A she' i here, ka' i bje sokakut,
Se c'' m'i bajn t' gjith tungjatjeta!
Se c' permnershem xheverdarja
M' i flakon mbi sup te krahit,
Si ajo rrfeja n' nate thellimit!
N' flet t' sylahit--- fole bollash
Catallue i ka dy kuburet:
T' mnershemet motra t' t'idhte taganit,
Qi ndermjet u rri kercnue.
Vesh e mbathe e n'arme shtrengue,
Shtatin div, e sy' n si zhgjeta,
Oso Kuka n' jelek arit,
Pash e m' pash po i bjen pazarit.
Njite mbas tij vjen shpata e dekes,
Soko Tona i Gurit t' Lekes;
Soko Tona, si Valbona,
Larg permende m' kto male t' ona,
Si per buke n' shpi t' tij te ngranme,
Si per pushke e bese te dhanme.
Thone se i ka nja tri nishana,
Tri nishane, me fermane
Per sherbim qi i baka Mbretit
Ktej e andej valen e detit.
Mbrapa i shkonin qa' i biri i t' mirit,
Taro Pllumi i Jegumirit.
Mandej vine dy re mizore,
Dy djelmoca prej Zagore:
Kacel Doda prej Zagore:
Kacel Doda e Kerrni Gila,
Rritun moce si karajfila.
Ehu! bre Oso, Oso-rrfeja,
C' kan me t'name dy vasha t' reja:
C' kan me t' nam dy bija nane
N' ato mrize e n' ato stane,
Kur, kercunat, kan me ndi,
Se ke zgiedhe dy dhandrra t' ri,
Me i perpjek me Mal te Zi.
Po a thue e njef njat kime-zi,
Qi e ka ballin si sini,
Qi e ka synin si duhi,
Qi i ka shpatllat si nji ari?
Aj asht Coku i Mar Kole Dinit
Prej Kabashit t' Dukagjinit:
Trim i cartun, trim si Zane,
I pa tate edhe i pa nane,
Dy gur njite, thone, s' i ka lane.
Per mbas ktij vjen ceta tjeter,
Do ma t' ri, do prap ma t' vjeter,
Por t' gjith moce me trimni:
Me trimni e me bujari:
Vec, per duke e per pashi
Dan ma n' shej njaj Jup Qehaja,
Galo Keqi e Sinanaja,
Vuksan Gjeli e Met Zeneli;
E nder t'gjith-- porsi hyll drite,
Preng Markola prej Mirdite:
Lype per pushke ky e per pleqni
Q' merr prej Shkodre e n'Peshkopi.
Veshe e mbathe e m' arme shtrengue:
Thue se krushq po duen me shkue:
Nja mbas nja'i po i bien Pazarit,
Si ajo re qi prej Tivarit
Njitet zi terthoreve t'ona,
Per me shkrepe ndokahe t, e vona:
Edhe kapen m' at breg Buene,
Ku n' nji lunder u rreshtuene.
Vend n' at lunder t' gjith kur zune,
Rrqase asht lundra e veli u nde,
Edhe nise asht porsi re,
Tuj ca valen nper liqe:
Tuj ca valen kah Vranina,
Ku po bate nam Cetina

P R E J A
Pjesa par

Vall, kush din mue me m' kallzue,
Pse kjo qyqja ,zog i true,
Si mos kurr asht tue vajtue
N ' at Vranine, n' at t'zeze krahine,
M ' breg t ' Liqenit n 'at kodrine?
A mos kjan hallet e veta,
Perse zi i shkon moti e jeta,
Bir as bi pa rrite e shkreta?
Qyqja vehten s' asht tue kja,
Bir as bi pse e mjera s, ka;
Por po kjan ajo nji moter,
Qi ka mbete sod qyqe n' voter,
Sod qi kpute i asht kulmi i shpis:
Kjan qat motren e ati Avdis!
Jo,po,asht vra thon Avdi Hisa,
Mriz kah bate nen dy lisa,
Nen dy lisa n' mal t' Vranines:
E vrau Vulja, i biri i shkines!
Njiky Vulja, 'i trim drangue,
N' at Vranine fort asht rendue:
Nuk len kal, jo, me shtektue,
Nuk len cike,jo, me u fejue,
Ke po i vret aj djelmt e ri,
Ke po i kthen nuset n' gjini,
Ke po i vishte nanat ne zi.
Edhe u cueka,zogu i shkines,
Me trembdhete cuba t' Cetines,
Me msy mrizet e Vranines:
Po i isht' kane kandun mishi i dhis:
Edhe u ndeshka m' mriz t' Avdis.
Qaj Avdija vrik piskati:
ndalo, Vulo, mustak-giati:
Ndalo,Vulo,me caruqe,
Pse s' t i leshoj, dhit e kuqe,
Per pa e la mrizin me gjak:
S ' ruej dhi per Karadak!
Edh' e drodh t' zezen <<breshane>>,
Qi e kisht' pase moter e nane,
Kinse, i mjeri, zjarm me i dhane;
Perse i shkrepi n' dore <<breshana>>,
Shi kur dashte s' do t' i a kisht' nana.
Po, por Vuloja i terbue,
Qi per pushke ishte i gatue,
M' <<karajfile>> i u shterngue:
Dekun m' toke e la pushue.
Edhe u turr m' te i patenzoni,
(Shka as atij s' i a epte zakoni),
E i zdeshi xhamada'n
E i a xuer dhe taga' n,
E i a muer pushken e giate,
Si nder burra s' asht zanat;
Mandej dhit i ven perpara,
Edhe u grafe neper rrege e ara.
Fort po nget capi i Vranines,
Fort po ndjeke Cubi i cetines,
Fort po kjan nji e bija e Turkines:
Fort po kjan e fort po fshan,
Dekun m' vig kah e shef te vllan:
--- Kur ka dale qaj hylli i drites,
O vllau i em o vlla!
Mbi ato suka t' Podgorices,
O vllau i em o vlla!
Ti m' i a vune pushken krahit,
O vllau i em, o vlla!
Edhe m' dole m'dere te vathit,
O vllau i em, o vlla!
E m'i a lshove zanin skjapit,
O vllau i em, o vlla!
Me i lshue podit e livadhit,
O vllau i em, o vlla!
Me i lshue m' uje-- m' at uje t' Moraces
O vllau i em, o vlla!
Me i mrizue ke aj lisi i rrashit.
O vllau i em, o vlla!
Qyqja motra tue t' kundue,
O vllau i em, o vlla!
Porsi lis me dege prarue,
O vllau i em, o vlla!
Lis me maje te lulzue,
O vllau i em, o vlla!
Rrite e mjera tue u mendue,
O vllau i em, o vlla!
Se me c' vashe ty me t' fejue;
O vllau i em,o vlla!
Por qe Vuloja, i' drangue,
O vllau i em, o vlla!
Me toke t' zeze ty t' ka martue,
O vllau i em, o vlla!
Arme e petka tue t' shkretue,
O vllau i em, o vlla!
Nane e moter tue t' zezue,
O vllau i em, o vlla!
T' zezat qyqe tash kendojn,
O vllau i em, o vlla!
Nane e moter t' u ndihmojn,
O vllau i em, o vlla!
Pse ma udhe per ty s' kundrojn.
O vllau i em, o vlla!
Tash kendon nji zog i zi,
O vllau i em, o vlla!
Kah t' fluturoj neper Shqypni:
O vllau i em, o vlla!
Kurr ket pune un s' e kam ndi,
O vllau i em, o vlla!
Se ka mbete kund gjak pa u kthye,
O vllau i em, o vlla!
A me pare a se me krye,
O vllau i em, o vlla!
Vec ka mbete njaj gjaku i Avdis,
O vllau i em, o vlla!
Qyqja motra, vaj, e Avdis!-----
Kshtu vajton te vllan Turkina:
E ndien lqeni edhe Vranina,
Edhe e ndieka aj Oso Kuka;
Vaj'n e ndieka e m' kambe u cueka:
--- Hani djelm! e ju vraft buka!
Eh ju vrafte buka e Dauletit;
Eh ju dhaca ujet e detit,
Po s'u muer sod gjaku i Avdis,
Po s' i u kthye ndera Shqypnis.
Cou bre, Soko, e mund t' i xame!
T' mos t' i majm cubat me vjame,
T' mos t' i lame cikat me name.
Proh! ti o Zot, kur na jane cue,
Mbathe e zbathe-- si kan qillue
E i kan rrokun armet Shqyptare,
Njato <<ltina>> e << xhevardare>>,
Njato t" bardhat n' za <<breshana>>
E i kan njite njata tagana,
E i kan vu njato calina,
Se c' ushtimeka marre Vranina!
Porsi, kur ndokush t' i nguce,
Dalin grethat jashte biruce,
Njashtu turr per dere t' kaushes
Djelmt e Osos rrajn drejt fushes
Ku kisht' krise e zeze potera,
Motra e Avdis ku kjate e mjera.
Shoqi shoqin nuk po e pritka,
Por secilli vrap po ngitka,
Thue se t' parit qi do t' veka,
Petku cohet do t'i u preka
'E jo ma se po i pret deka!
S'asht tue e drshte, jo, kush rrezikun,
kah per gjurme po ndjeke anmikun;
Vec se i lngon setcillit zemra,
ana!

PREJA

Pjesa dyt

Ka ma e lete s'i ndolli themra.
Syt u qesin flak e shkendija
Kah t' frigueshem, si duhija,
Qi kalon me t' rrebte zhumhuer,
Fushes i bjen kryq e terthuer,
N'dore tuj mbajtun pushket arbnore,
Qi u flakojne neper terthore
Porsi rrfeja n' nate mizore.
Si i' langue, qi, dale me gjue
Endet malit pa pushue,
Der sa t' jete <<per ere>>pa u vu:
Djelmt e Osos njashtu ngasin,
Vec me cuba si mund t' Hasin.
S' kerset, jo nji pylle ma teper,
Kur merr zjarre ndoj majes s' eper,
Si kerset Vranina e shkrete,
Sod qi bien Shqyptaret e lete,
Vrap tuj nga poshte e perpjete:
Thue se kambve u kan vu flete.
Kur,qe, krisi i' <<xheverdare>>
M' breg te Moraces nder do zhvare:
M' breg t' Moraces drejt Bjelopoles,
Krisi pushka e Preng Markoles.
Preng Markola pre Mirditet,
Nder shoke t' vet porsi hyll dritet,
I pau cubat aj ma i pari,
Ke po majshin kah Ponari.
Ah! kadale, bre zogu i shkines,
Se s' i a marr ti gjan Vranines,
Me kane vet Knjazi i Cetines!
Prenga Mirkos i vikati,
M' <<xhaverdare>>, edhe i ndei gati.
Krisi pushka, ateher, batare.
Krisi <<ltine e xhaverdare>>,
Edhe ushtoi duhma e breshanes
Me u dridhe fmija n' zemer t' nanes.
E pse trimi m' trim si t' hase,
E n' log Zanash si t' kersase,
Si t' kersase pushka, or vlla,
Rralle pa gjak se mujn me u da,
Pavloviqi ktu edhe u vra:
Pavloviqi u vra n' pushke t' para,
Ka' u grahe dhive neper ara.
Kur pau Vuloja se shoku
I kje vra, e se pataloku
Per te s' isht nji vend bejlegut,
I lshoj dhit edhe u nis bregut.
Me dore, burra!--- sa i mujt zani,
Brit Osja atbote si luani,
Edhe m' shpine aj zhgjete i u lshue
Me djelm t' vet, porsi i' Terbue.
A ke pa ndo' i here per seri
Se si, kur t' u bjere skyfteri,
Hikin pulat neper kacuba?
Njashtu atbot, hikne ata cuba.
Hikne cubat porsi zhgjeta,
Kush n' tposhte, kush kah perpjeta,
Vec se Vulja, cue dollamen,
Aj aq shpejt s' e ndrronte kamben:
Kisht' kane trim, eh i basha gjamen!
Por shka? sod s' i heci e mara,
Pse edhe 'i shoq i a fiku Tara.
Tara pllumi i Jegumirit
I ra kres shi njaje ma t' mirit,
Njaje djalocit prej Zacirit,
Tue e lshue dekun m' do gjeth firit.
Deh! moj Zane, m' a thuej nji fjale:
Ku e ka Osja edhe nji djal?
Ku e ka Osja at Kerrni Gilen,
Qi s' i a daj kund <<karajfilen>>?
A thue ti, pse ndolli i ri,
E pse e di per te n' shpi
Rreh nji zemer plo dashtni,
Ndoshta sod po i dhimbet jeta
E rrin mshefet nder shkorre e mbreta?
Nuk asht mshefe, jo, Kerrn Zagorja,
Kerrn Zagorja---re mizorja;
por asht ndeshe aj me Jovanin,
M' breg t' Moraces tue da mejdanin.
Desht ky Jovja i' her me hikun,
Por per vrap s' kisht pase kerrcikun;
Prandaj shoket e lane mbrapa,
T' cillt po hikshin me t' mdhaj hapa.
<<Urra!>> m' shpine, atbote, si bisha
I u lshue Kerrni neper plisha,
Neper plisha e bregut t' uj'' t,
M'<<karajfile>> m' nja tue e gjujte,
M' nja tue e gjuejte, por vec per ane:
Gjalle me dore dote m' e xane.
Por me dor nuk xehej djali,
Pse kisht' kene nji sokol mali:
Kisht' kene Shkjau, po, me tri zemra!
Tek e ndiu Kerrnin te themra,
E hodh pushken m' nji ferrmane,
Edhe xuer aj t' idhte taga'n,
Qi kisht' fike ma se nji nane;
E t' u dredhe ka' i Zagorjani:
Kshtu po merr e i thote Jovani:
Mos trreje mendja, or trim i ri,
Se e koris Malin e Zi,
Tuj t' ra n' dor si nji baxhi;
Por, n'je i armve e n' je Shqyptar,
E per n' je ndopak bujar,
Xir taga'n, e n' kjoft gjykue,
N' bejleg kryet shkurtoma mue,
Vrik qaj Kerrni na i ndei gati,
Na i ndei gati edhe i piskati:
Si tagan, si pushke te giate,
Jam Shqyptar, e i kam zanat;
Edhe cubi i Malit t'Zi
S' ka per t' m ' msue bese e burrni...
Por, merzite mbasi t'asht jeta
Me cubni e me pune te shkreta,
A ti ktu ke me marue;
Kerrni Gila pse m' thone mue,
Edhe xuer taga'n prej millit:
C' ka flakrue m'at rreze diellit!
E si pushken m' toke e uli,
Ball per ball Jovos i duli.
--Or Shqyptar, qi tash n' e vona,
Tuj perbuzun Fe e zakona,
Vec mbas shpine msyn anmikun,
Hec e shifsi dredhe celikun
Kerrni Gila e njaj Jovani:
Shif si dahet, bre, mejdani!
N' ball t'shoshojt ata si u gjeten,
Kryq taganit i zateten:
E si t' ishin flake e agzot,
Lum e lum per t'Madhin Zot!
Se c' filluene me vringllue,
Si dy rrfe, ehu! tue flakrue.
Shkrepshin shkendija ndaj perpjete
Porsi m' kullme prej hekrit t' xete,
N'ajr taganat ka' u perpiqshin,
Kryet shoshojt ata ka' i ndiqshin.
Djerse e gjak xu me u Kullue;
Por s'xu asnjani me u ligshtue,
Mu ma fort erdh t'u terbue.
Kur varrohet n' mal nji ari
A me pushke a m'hekur t' zi,
Jo vec se prej dhimes s'topitet,
Por ma teper vjen e nzitet,
Edhe msyn, n' furi t'terbueme,
Me gjak t' vet armen t' ritueme:
Njashtu atbote ata dy trima
T' shpejt kah dora si vetma,
T' rrebte ka' e sjellmja porsi rrfeja,
Merrshin turr me fuqi t' reja,
Tue terflluem e tue kercnuem,
Shume e gjak, prej gojes tu' u shkuem.
Kur i behe, qe, n' at fushore
Oso Kuka rrfe mizore,
Kah po kthete asajta n' shpi
Me dy rob edhe me dhi,
Qi kisht' marre prej Malit t' Zi.
Oson Kerrni tuj e pa
Disi marre atbote i ra
Ke nene s' kisht' pre anmikun;
Prandaj con te preht celikun
Edhe e siell me kaq furi,
Qi t'kish ndeshe n' cub t' Malit t' Zi
Fill per gjyse, tham, kje tu'e pre.
Por jete-giate cubi kisht' le;
Pse ndermjet taga'n i a qiti
Me te deken edhe e priti.
Kur taganat jane zatete,
Fort shunglloi Vranina e shkrete.
Edhe u kpu' n t' dy per mjedisit,
Si t' ki' n kene dy krande lisit.
<<Jam ndermjet!>> atbote Vikati
Oso Kuka edhe u ndei gati.
U ndei gati me i shkatrrue,
Pse me dore kjene t, u pushtue.
<<Trima,mjaft pask' ni luftue:
Diku vec nuk ka kene shkrue.>>
Zuni Osja ateher me u thane,
<<Diku shkrue vec nuk ka kane
Njani tjetrin deke me e lane...
Pra, ti cubi i Malit t' Zi,
Prehi kambet e dredho n' shpi,
E thuej nanes e nuses s' re
(Per n' i pac ti kund n' at dhe),
Se per s' dytit sod ke le.
Jem' tue t'fale, po, n' ket dite t' sodit
Pse, me giase, qi kenke rodit.
Por ket fjale shokve m' u a thuaj:
T' mos u rreje njaj Cari i juej
Se sundon mbi ne kurr Nika,
Per pa mbete Shqypnija m' cika.
Ndoshta t' dam na jem ' nder veti;
Por ku ne t' na lype Mbreti,
Por ku shkjau t'na ngase n' vend t' t' Parve,
Per ket bese, fara e Shqyptarve
Turk e i kshtene-- merr vesht, or djale--
Kan me u gjetun krejt me 'i fjale...
Kshtu tha Osja. Atbote Jovani
Nja as dy ma nuk i a bani,
Por, si i a lidhen varret e shtatit,
Rroku pushken e u nis shpatit:
Lum! e lum! po, kopilani
Pse i u kput n' at dite tagani...
U nis shpatit per Cetine
E Oso kuka per Vranine,
Per Vranine ku kendonte Zana:
Ke bje dielli e ke merr hana
Oso Kuka nuk ban ma nana
As n' Begllere as n' Kapid

V R A N I N A

Vojti fjala ka cetina:
Vall c' po ban mbi Shkije, Vranina!
Vall c' po ban Vranina m' Shkije,
Rob tue zane e gjind tue pre:
Tue pre gjind, tue zane hajduka,
Qysh se duel njaj Oso Kuka!
Oso Kuka, i' burre Shkodrane,
Shoq ne Shkoder, thone, s' ka lane
Per kah besa e kah trimnija,
Qi zanat i ka Shqypnija.
Kalashan e sy-pergjakun,
Mje m' sylah e ka mustakun;
Ushton mali, thone, kur t' flase,
Dridhet fusha kah t' vikase;
E kah t'dredhe te rrebte taga'n,
thue se rrfeja shkrepe per ane:
Kaq vringllim aj shkon tu' i dhane!
Edhe e ka nji xheverdare,
Xheverdare pushke vrastare,
Qi, ke t'laje syni i njerit,
Me te sy'n i a zier skyferit.
Burre kaprroc e trim si Zana,
Thon me kmishe e bani nana;
Edhe, thone, ka le drangue,
Pse tri zemra i kan qillue,
E pse i ka tri pupla t' arta
Per nen krah te armve t' larta.
Prandaj plumja m' te nuk ngulet,
M' te tagani edhe perkulet:
Top me i ra shpierti s' i shkulet.
Ky n'Vranine edhe ka zane
Me njiqind e nji breshane
Ku nji fjale e paska thane:
Se per t' gjall rodi i Shqyptarit
S'i bjen n' dor kurr Gospodarit.
Fjala knjazit n' vesh i ka shkue:
Edhe Knjazi na asht idhnue,
Na asht idhnue kur e ka ndi.
Thirrka Krenet e Malit t' Zi:
Njani ari, tjetri duhi,
Te gjith le sokola malit:
E m'ledine n''kuvend rreshtue,
Ngerthye vetllat m' shtek te ballit,
Fole u paska si tue ulurue:
Ka dale fjala nper Cetine,
Se 'i Shkodrane ka ra n'Vranine,
N'at Vranine, po n'at rranze suket
Thone ka ra 'i fare Oso Kuket.
Kaleshan e Kime-zi,
Gjak e zjarm a aj syni i ti;
Edhe i ka nji pare mustaqe
Kacarrel e leqe-leqe,
Qi me i mrrijte mje m'flete t' sylahit,
T' zez e t' trashe sa llana e krahit.
Ky edhe, thone, ka le drangue,
Pushke as top mos m'e shinue,
As tagan mos m'e varrue;
E po thone se ka zatete
N'at Vranine me dyqind vete,
Me dyqind fatosa t' ri
Djelm te zgjedhun n'mal e n' vrri
Jo per dok e hijeshi,
Por per zemer e trimni,
Qi e kan pushken tat e nane.
Ky edhe 'i fjale e paska thane:
Se per t'gjalle rodi i Shqyptarit
S'i bjen n'dor kurr Gospodarit...
Prap po thone se ky Oso Kuka
Paska zanun do hajduka:
Do i ka zane e do i ka pre:
S' len me ra ma Shkja n'at dhe.
Cubat vet i pacendersy,
T' zez Vraninen per me msy,
Vrase e pre mos me i a ndale,
Vec me Turk si t'nisi fjale;
Pse Moskovi e ka pleqnue
Shqyptarin ne me na lshue
M' Rozafat e m' Kishe Decane,
Ku do t'mrrije megja serbijane,
Per me u gjetun Cernagora
Me Serbi bashke dora-dora.
Kujtoj keq s'na kishte re.
Shqypnin tjeter kan me e da
Bulgarija e ajo Greqija.
Pse, mbasi Shkijet e Ballkanit
T' kane pushtue toket e Sulltanit,
E marre t'kene do skele detit
Te kane lidhe bese ndermjet vetit,
Ka m' i dhane Shkjenis e mbara,
Ka m'u shtrue ura perpara
Det e m'det m'u kape Moskovi;
Ka m'i thye Krajlnive hovi.
Por, qe tash, mbasi ka zane
N'at Vranine ky burre Shkodrane,
Nuk po dij se kah t'i a maje:
Drue s'ka mete per sod uzdaje
Se i pushtoj toket e Shqyptarit,
Si e kam pase fjalen e Carit!
Kshtu tha Knjazi i Malit t' Zi.
Krenet po rrijshin tue e ndi,
Tue e ndi e tue mendue
Se shka Knjazi ish' tue ligjrue
Per Shqypni e per Shqyptare.
Kur qe Mirkja, Krenesh se pare,
Po i thote Knjazit: Gospodar,
Fjala e Carit n'udhe s'do lane,
Pse ka dale nji burre Shkodrane
N'at Vranine, n'at t'zeze krahine,
N'breg t'Liqenit n'at kodrine.
Pse, po kje se ky Oso Kuka,
Po asht nji nieri qi e man buka,

N'mos e marret pushka e kurrkuej,
(Mjaft qi, mjeri, mund t'a gjuej!)
Ka m'e marre nji pushke vrastore:
Pushka e babes ltin mizore,
Qi der m'sod mue s'm'ka koritun,
Pse edhe m'turk ajo asht vaditun...
Vec po e zam se ket Shkodrane
Gjalle as deke s'po mujm m'e zane,
Me gjithkta nuk do me thane,
Se na s'e pushtojm Shqypnin.
Malazezt te gjith e din
Se n'Shqypni ka djelm si Zana,
Qi ma t, forte s,po t'i ban nana.
Me arme n'dore, si thome na, le,
Ane e kand permende mbi dhe
Per trimni, per bese e Fe:
E prandaj p'r i' dite Shqypnija
S't'bjen n'dore, besa, lum Zotnija.
Por me kohe e me dredhi,
Me u kape mundet Mali i Zi
M' Teqe t' Krus e m'Kishe Decane,
Ku do t'mrrije megja serbijane.
Pse tue kene se kan fillue
N' Shqyptari sod m' kambe me u vu
Muhaxhir e Anadolli,
Gjind t'pa plang edhe t'pa shpi,
Qi nuk din se shka u kje i pari,
Zot e Mbret per t'cillt asht ari,
E u lane m'anesh dyert bujare,
Dyert bujare t 'tokes Shqyptare:
Njata krena e kapitana,
Bajraktare, trima si Zana;
T'msuem per Mbret me dhanun jeten,
T'msuem per vend me shkri ata veten,
Per ket bese, kallxou kuleten,
Se Shqypnin ke m'e pushtue
Para se t'a keshe mendue.
Prandej zan tash, Gospodar,
Me qite fitme nder Shqyptare;
Pse me kohe e dhelpni.
Ke m' u ba Krajl mbi Shqypni.
Edhe ndoshta mbi Serbi...
Por na as tash haru spo t'rrim:
Sa ma shpejt n'Vranin po t' bim,
Me u perpjeke ma at Turk Shkodrane.
Un po t'bie me Cetinjane,
Cetinjane nja shtatqind vete,
Qi per gja s' e bajn ket jete:
Si me deke ashtu me mete.
Mandej t'bjere Gjukovic Pera
Me nja katerqind pushke tjera,
Katerqind Bijoca t'ri,
Qi jane Ora e Malit t'Zi.
Kam uzdaje se me kto ceta
N'suke t'Vranines un porsa t' veta,
Kam me ngule m'ta Trobojnicen,
Kam m'i a vu Osos kapicen,
N'kjofte se kryet s'i a pret tagani,
Si n'Cetine ka dalun zani...
Pse perndryshej, kam m'i a pru
Kret n'Cetine, t'ngulun m'nji hu...
Kshtu tha Mirkja, Kapitani.
Ver me goje kush ma nuk bani.
Ateher Knjazi i Malit t'Zi
Merr e u thote: Sokola t'mi,
Bini pra, n'Vranine me ushtri,
Me sa t'dueni ushtare te ri;
Por Vraninen m'a pushtoni,
Osos kryet por m'i a shkurtoni.
Sa per fitme e per ngatrresa
M' leni mue, perse, qe besa,
Me pak pare e tuj gerga,
At e bir un kam me da:
Jo se ma bajraqe e fise,
Qi, q'se mora mend e shise,
Un t'bashkuem mend nuk i maje...
Oh! po tash mund t'kem' uzdaje,
Se serbija e Crnagora
Kan me u gjetun dora-dora
Me Greqi e me Bullgari,
Si n'Moskov a ba pleqni.
Por Vraninen m'a pushtoni!
Osos kryet por m'i a shkurtoni!
Foli Knjazi, e Krenet u ndane,
E n' Vranine, mbi xhebehane
Zu me krroke nji sorre kob-zane.
Deh! moj Zane, pash njato kroje,
Pash currilat neper prroje,
Pash bylbylat e Prandveres
E pash t'amlin fllad te eres
E p'r at voes, qi bje prej qielli
E pash lulet drandofille,
Deh! m'kallxo a po t'vjen keq,
Se e dau Knjazi sod nder Pleq
Trup nji ushtri n' Vranine me cue,
Osos kryet per m'i a shkurtue?
Mue m'u kputshin fletet e krah'e
Mue m'u bashin prozhmet rrahe,
Mue m'u shuejshin kange e valle,
Kange e valle edhe zavalle
Mbi njato rudina t' buta:
Per mjedis mue m'plaset lahuta,
N'paca dhime a kurrnji grime,
Pse po i pritet Osos kryet,
Pse po i erren te dy syt:
Krye n'Shqypni mos metet pa u pre,
N'kjofte se n'shekull aj ka le,
Per me u vu mbi te kapica
Me njat shkrole qi e shkroi Nikica!
Por m'lingon mue shpirti e zemra,
Shtati m'dridhet mje ke themra,
Ke po ndiej un kob te ri:
Qi i ka mete sod Malit t'zi,
Per me da t'mjeren Shqypni,
Ku kan le e ku jane perkundun,
Prej kah shk'' llin e kan tundun
Burri, Leka e Kastrijota,
Para t'cillve shueta bota:
E Shqyptaret porsi t'hutue,
Me duer m'i rrin tue shikjue,
Thue se 'i mend qiella e ka da,
Rob me ndejun kta nen Shkja:
M'i u shtrue knjazit dheu i Shqyptarve,
Shtrejt fitue me gjak te t'Parve!...
Ehu! mallkue kjofte njaj n'Shqypni,
Kjofte mallkue, po, a plak a i ri,
Qi per Mbret e per liri,
S'cohet sod me arme mizore,
S'lidhet sod me bese arbnore,
Per ma dhane ma para jeten,
Per me shkri ma para veten,
Se me ra fisi i Shqyptarit
N'thoj t'pangishem t'Gospodarit.
Shka? a thue n'kange se ka me u vu,
Se pa pushke e ndaje haru
I ra Knjazit n'dore Shqypnija,
N'za kah besa e trimenija?
Jo, per Zotin! Para toka
E perpifte me male e boka
E me lume e fusha t'gjana:
Per te dielli u errte e hana!...
O zotnit e Shqyptaris,
O ju krenat edhe t'Malcis,
Pashi at Zot e at emnin t'uej,
Mos lakmoni pares s'huej:
Sado vone me pase per t'shkue
Mbi djelm t'uej ka me gjikue!
E ju t'cillve i Bukuri i qillve
U ka zgiedhun me i pri nirit
Raves s'amshueme t' t' nalte Empirit,
Qi a e liris e e s'Drejtes pasqyra,
Kinie n'mend: per ju detyra
S'asht me mjele vec delet t'ueja,
S'asht me mkambe vec gjuhet e hueja,
Por me at Fe, qi kem' prej qillit,
Por me t' bardhen drite t'Unjillit,
Mrende dashtnin mú a ndeze Shqyptarve
Per kah giuha e vendi i t' Parve:
Qi Shqypnija t"jete e vetit,
Qi Shqyptaret t'sherbejn nja'i Mbretit:
Qi per Mbret e troje t'veta
Mos tu dhimbet gjaja as jeta,
Por te desin, si Oso Kuka
Qi asht tue deke, ehu! n'ato suka!

DEKA

Pjesa par

Kish t, a diej, c'ka aj Oso Kuka,
Qi tue shkue s'asht sande buka.
S'po i shkon buka as mishi i dashit:
Kot nget tryezes a ndaje per rrashit,
Tue perdredh njato mustaqe!
Thone, ka pa nji anderr t, keqe.
Anderr t'keqe, thone, ka pa
Mbrame, qi shkoi, porsa ka ra.
Ka pa n' anderr se prej Rjeket
Kenka nise nji hije deket
Ndezun flake, si flake lugatit,
Qi, tue hecun e shpatit
E nper kneta e neper zallina,
Fill po vite kah Vranina.
Kur n' Vranine ajo ka mrri,
N' Xhebehane, paska hi,
Edhe i dhanka zjarr barotit.
Kur ka dhanun zjarre barotit,
Ka plase kulla e ka marre gjame,
Asht dridhe toka per nen kame,
Ka ushtue Lqeni, mali e lumi,
Edhe Osos po i del gjumi.
Pa ket anderr Oso Kuka,
E prandej nuk po i shkon buka,
S' po i shkon buka as mishi i dashit,
Kot nget tryezes a ndeje per rrashit.
Po, s'han buke, vec sa me thane;
I lan duert e del m'njane ane,
Per ure voters pshtete m'nja'n bri,
Tue mendue, duhan tue pi.
Sa rrin osja tue mendue,
Buke djelmnija kan marue;
Cuene tryezat e i pshteten,
Rrokull odes mandej zateten,
Kush tue dhene, kush tue kuvende,
Kush tue luejte cic-mic hane,
Kush tue lye ndo'i cark breshane:
Nji taga'n m' unuer e mrefe,
Fusheket tjetri m' vezme i njefe.
Kur zen Osja atje ma vona:
Kqyre at shpatull, Soko Tona,
E na thuej a difton gja,
Pse dishka nakel m' asht ba...
Jo, po, shpatlla keq diftote:
Lufte kah maja ajo kallxote,
E ka prenda disa vorre,
Tym e gjak neper oborre.
Prandaj Soko erdh e u vra
Kah po e kqyrte m' drite pa za.
Ndoshta shpatlla,tha, s'a gja
Pse per ndryshej fort ka giase
Se na lufte kemi me pase;
Se shum nieri ka me u vra;
Shum do vorre jam tue i pa...
Por prej luftes Shqyptaret nuk tuten.
Merr,Kacel, njiher lahuten
E na thuej nji kange Shqyptare;
S'majm na zi pa na qite fare!
Muer lahuten n'dore Kaceli,
M'te magjarin n' vend e ngeli
E, mbasi per za ate ujdisi,
Keshtu kenges atebote i a nisi:
Kish' dale nji Harap prej deti,
Trim i zi e belagji
Edhe qitka 'i porez t'rande:
Ka tri buke pagace per shpi,
Shtate mase vene per dite me i pi,
Ka 'i taroc per mish te zi,
Ka nji dash n' mjesdite m'i a pjekun,
Ka nji skjap per darke m'i a repun.
Njiqind vete n' mejdan ka pre,
Njiqind vithna qiti faret,
Njiqind shpija edhe ka djegun.
Kur vojt rendi n' Shqyptari,
Njati Gjergj Elez Alis,
Leter t' vrashte i paska cue:
Ndiej, ti or Gjergj Elez Ali,
Mbas dy javesh si t' bjere kjo leter,
Ti n' mejdan mue ke me m' dalun;
Pse ty kullat do t' i djegi,
Mal e vrri pse do t' i shkeli,
Dhen e dhi pse do t' i mjeli,
Pse edhe gruen rob do t' a marr!
Letra Gjergjit n' dore ka ra;
Edhe Gjergji fort a vra,
Fort a vra kur e ka kndue.
Dy jave vehten e ka majtun,
Buke prej djerrit aj tue hanger,
Mish tarocit aj tue ngranun,
Vene tri vjece edhe tue pi:
Edhe atin e ka majtun
Tagji urizit n' strajce tue i qitun,
Vene me pi per uje tue i dhanun.
Krye dy javesh, mushun dy jave,
Vehten Gjergji e ka provue:
Nji lis t' madh kish'pase n' oborr;
Me dy duert Gjergji e ka kapun,
Me gjith toke edhe e ka shkulun,
Opet n' vend edhe e ka ngulun.
Kenka mbathe e kenka veshun:
Paska veshun petkat arit,
Paska njeshe shpaten florinit;
Zgithka gjokun pullali,
I a ven frenin treqind pullash,
I a merthen me shtate kollana,
Edhe nanes aj po i ban za:
Hallall, nane, ti me m' a ba
Mire e keq, shka kemi folun!
N' kjofte gjikue me m' pre Harapi
Lot per mue ti mos me derdhun!
---<<Hajt, mor bir, Zoti te ruejtet,
Se s' t' korite, jo, lokja e jote.
E ka marre topuzin n' dore,
E ka hapun mbi shpine t' atit,
Edhe a nisun per t' giate shpatit,
Tue zbardhe drita prej sabahit
I ka vojtun n' dere Harapit.
<<Nadja e mire, Harap i zi!
Nuk ke ngae me ndeje sod n' hi,
Por cou e del n' at fushe t' mejdanit,
Sod dy jave si m' ke cue fjalen;
Sod ty kryet due me t' a pre!
Kur ka pa Harapi i detit
N' dere njat Gjergj Elez Alin,
Shif shka bani atehere Harapi:
Lkura buejsh per at ka lidhun.
Asht tute ati i Gjergj Elezit,
E kah Gjergji paska shkue.
Mos u tut, bre zogu i atit:
Gjaja e cofte kurrgja s'mund t'baje.
I asht turre Harapi i zi
E m'topuz m' ta edhe ka shti.
Gjergji kryet por e ka ulun:
Permbi krye topuzi i rrshiti.
T'i u drodh Gjergj Elez Alija:
Dale-kadale, Harapi i zi!
Se m'thone Gjergj Elez Ali.
E m'topuz m'ta edhe ka shti.
M' lug t' dy krahve i a ka njitun,
Tre pash para m' dhe e ka ngulun.
Dekun m' toke ra atbote Harapi.
Ka marre djali edhe ka zdrypun,
I a ka pre ata krye te zi.
Hukubet Zoti e kisht' falun:
Tri pllame buzen kishte pasun;
Kisht' pas veshin sa 'i zhgun burrit:
Sa dy vete me ta me u mlue.
Kur ka ndie Mbret Sylejmani,
Paska shkrue m'at dere Stambolle:
Trima ka e trima s'ka,
Por si katrima n' Shqypni
S'i ka Krajli as s'i ka Mbreti,
S' i ka toka as s' i ka deti.
Kshtu Kaceli po kendonte;
Rrokull oda po e vezhgote,
Po e vezhgote tue kendue,
Vec se Osja, trim drangue,
Veshin kanges s' i a kishte vu:
Kenga at nate s' isht'tue i pelqye;
Prandaj kanga kur u krye,
Zemra t' kendofte! s'i tha Kacelit,
Vec se thote, po, Met Zenelit:
Merr Vuksanin e Sinanin ,
Edhe merr Kerrn Zagorjanin
Edhe dilni sogje n' va;
Pse mjesnate tash a tuj ra,
E thone Shkjau se bese nuk ka...
Kshtu tha Osja, e sogjet duelen,
Osja e djelmt me fjete u ulen.
Ra me fjete, njaj Oso Kuka,
Por s' po flen jo, Zeliq Gjuka,
Nuk po flen as nuk po kotet:
Nja'i punes s' forte, me giase, po i zotet;
Pse ka here dikah a nise,
Me nji struge per krye mertise,
Vall, moj Zane, a din me m' thane
Se ku Gjuka don me zane,
Qi nper terr ka dale ne va
Thektueshem udhes tue i ra?
Zeliq Gjuka, nji zog shkinet,
Nji zog shkinet prej Vraninet,
Kah Prevlaka kambet po i theke,
Me qat Mirkon per m'u pjeke;
Pse qaj Mirkja i Malit t' Zi
Paska dynde nji t' madhe ushtri
Edhe dashtka, n'nete t, pa hane,
Mrende n' Vranine sande me zane:
Prandej Gjukos fjal i cueka
Me i pri ushtris nder ato suka.
Edhe fjales i ndejka Gjuka',
Pse, pa kndue gjelat e pare,
Aj ne a pjeke m' Mirkon Serdar,
Na asht pjeke, po, m' te trathtari,
Shtrejt pague pse e ka Serdari.
Por nuk di a a mendue mire,
Se n' ushtri jane krenat lire...
Mbasi shejzet pa'n prendue,
M'kambe ushtrija atbote u cue,
Per me u nisun kah Vranina.
Shtatqind pushke qi coi Cetina
E qi Mirkja u kishte pri,
Tokes u nisen vi e vi
Bregut t' Rjekes s' Cernojeviqit,
Tuj shkue vister mbas Zeliqit;
E ato katerqind pushket tjera,
Qi u kish'pri Gjukoviq Pera
Rjekes u nisen mbi lundrica
Tuj vozit kahe Cakavica,
Per m' e msy t' zezezn Vranine
N'ball t' Lesenders- n'at krahine.
--Ehu! moj Zane, pash te dy syt,
Shkomi Osos tash te kryet,
Edhe m'vesh atij m' i thuej,
Si nper toke e si nper uje
Ka cue Knjazi m' e rrethue,
Kryet atij per m'i a shkurtue!
Por, n'dac ndal; pse Osja fjete
Nuk a, jo, me kater vete
Qi i ka qite aj sogje n' va.
Vet Moskovi aty me zane,
Pa i a zjerre gjumin s' e lane;
Pse ku ndolli Met Zeneli
Met Zeneli---e Vuksan Gjeli,
E aj Sinani --- e aj Zagorjani,
Aty fusha ka marre gjame
Aty toka a dridhe nen kame!--
Hylli i Drites atbote tue le
Per me i pru dheut shpnese te re,
Per me i pru s' mjeres Shqypni,
Ofshe, vaj, nji kob te ri,
Kur qe Mirkja ndolli n' va,
Po, a thue, sogja s' e ka pa?...
E ka pa, s'ka ndeje tue fjetun;
Por ndr prita ka zatetun,
Pushken Shkjaut per m'i a fillue,
Per shej t' pushkes si t' jete afrue.
N'uje t'Moraces tek behe ushtrija,
U zdath Gjuka,--ate e vrafte buka!
E vrafte buka si a tue e vra!
Edhe vaut desht aj me i ra,

DEKA
Pjesa dyt


Kish t, a diej, c'ka aj Oso Kuka,
Qi tue shkue s'asht sande buka.
S'po i shkon buka as mishi i dashit:
Kot nget tryezes a ndaje per rrashit,
Tue perdredh njato mustaqe!
Thone, ka pa nji anderr t, keqe.
Anderr t'keqe, thone, ka pa
Mbrame, qi shkoi, porsa ka ra.
Ka pa n' anderr se prej Rjeket
Kenka nise nji hije deket
Ndezun flake, si flake lugatit,
Qi, tue hecun e shpatit
E nper kneta e neper zallina,
Fill po vite kah Vranina.
Kur n' Vranine ajo ka mrri,
N' Xhebehane, paska hi,
Edhe i dhanka zjarr barotit.
Kur ka dhanun zjarre barotit,
Ka plase kulla e ka marre gjame,
Asht dridhe toka per nen kame,
Ka ushtue Lqeni, mali e lumi,
Edhe Osos po i del gjumi.
Pa ket anderr Oso Kuka,
E prandej nuk po i shkon buka,
S' po i shkon buka as mishi i dashit,
Kot nget tryezes a ndeje per rrashit.
Po, s'han buke, vec sa me thane;
I lan duert e del m'njane ane,
Per ure voters pshtete m'nja'n bri,
Tue mendue, duhan tue pi.
Sa rrin osja tue mendue,
Buke djelmnija kan marue;
Cuene tryezat e i pshteten,
Rrokull odes mandej zateten,
Kush tue dhene, kush tue kuvende,
Kush tue luejte cic-mic hane,
Kush tue lye ndo'i cark breshane:
Nji taga'n m' unuer e mrefe,
Fusheket tjetri m' vezme i njefe.
Kur zen Osja atje ma vona:
Kqyre at shpatull, Soko Tona,
E na thuej a difton gja,
Pse dishka nakel m' asht ba...
Jo, po, shpatlla keq diftote:
Lufte kah maja ajo kallxote,
E ka prenda disa vorre,
Tym e gjak neper oborre.
Prandaj Soko erdh e u vra
Kah po e kqyrte m' drite pa za.
Ndoshta shpatlla,tha, s'a gja
Pse per ndryshej fort ka giase
Se na lufte kemi me pase;
Se shum nieri ka me u vra;
Shum do vorre jam tue i pa...
Por prej luftes Shqyptaret nuk tuten.
Merr,Kacel, njiher lahuten
E na thuej nji kange Shqyptare;
S'majm na zi pa na qite fare!
Muer lahuten n'dore Kaceli,
M'te magjarin n' vend e ngeli
E, mbasi per za ate ujdisi,
Keshtu kenges atebote i a nisi:
Kish' dale nji Harap prej deti,
Trim i zi e belagji
Edhe qitka 'i porez t'rande:
Ka tri buke pagace per shpi,
Shtate mase vene per dite me i pi,
Ka 'i taroc per mish te zi,
Ka nji dash n' mjesdite m'i a pjekun,
Ka nji skjap per darke m'i a repun.
Njiqind vete n' mejdan ka pre,
Njiqind vithna qiti faret,
Njiqind shpija edhe ka djegun.
Kur vojt rendi n' Shqyptari,
Njati Gjergj Elez Alis,
Leter t' vrashte i paska cue:
Ndiej, ti or Gjergj Elez Ali,
Mbas dy javesh si t' bjere kjo leter,
Ti n' mejdan mue ke me m' dalun;
Pse ty kullat do t' i djegi,
Mal e vrri pse do t' i shkeli,
Dhen e dhi pse do t' i mjeli,
Pse edhe gruen rob do t' a marr!
Letra Gjergjit n' dore ka ra;
Edhe Gjergji fort a vra,
Fort a vra kur e ka kndue.
Dy jave vehten e ka majtun,
Buke prej djerrit aj tue hanger,
Mish tarocit aj tue ngranun,
Vene tri vjece edhe tue pi:
Edhe atin e ka majtun
Tagji urizit n' strajce tue i qitun,
Vene me pi per uje tue i dhanun.
Krye dy javesh, mushun dy jave,
Vehten Gjergji e ka provue:
Nji lis t' madh kish'pase n' oborr;
Me dy duert Gjergji e ka kapun,
Me gjith toke edhe e ka shkulun,
Opet n' vend edhe e ka ngulun.
Kenka mbathe e kenka veshun:
Paska veshun petkat arit,
Paska njeshe shpaten florinit;
Zgithka gjokun pullali,
I a ven frenin treqind pullash,
I a merthen me shtate kollana,
Edhe nanes aj po i ban za:
Hallall, nane, ti me m' a ba
Mire e keq, shka kemi folun!
N' kjofte gjikue me m' pre Harapi
Lot per mue ti mos me derdhun!
---<<Hajt, mor bir, Zoti te ruejtet,
Se s' t' korite, jo, lokja e jote.
E ka marre topuzin n' dore,
E ka hapun mbi shpine t' atit,
Edhe a nisun per t' giate shpatit,
Tue zbardhe drita prej sabahit
I ka vojtun n' dere Harapit.
<<Nadja e mire, Harap i zi!
Nuk ke ngae me ndeje sod n' hi,
Por cou e del n' at fushe t' mejdanit,
Sod dy jave si m' ke cue fjalen;
Sod ty kryet due me t' a pre!
Kur ka pa Harapi i detit
N' dere njat Gjergj Elez Alin,
Shif shka bani atehere Harapi:
Lkura buejsh per at ka lidhun.
Asht tute ati i Gjergj Elezit,
E kah Gjergji paska shkue.
Mos u tut, bre zogu i atit:
Gjaja e cofte kurrgja s'mund t'baje.
I asht turre Harapi i zi
E m'topuz m' ta edhe ka shti.
Gjergji kryet por e ka ulun:
Permbi krye topuzi i rrshiti.
T'i u drodh Gjergj Elez Alija:
Dale-kadale, Harapi i zi!
Se m'thone Gjergj Elez Ali.
E m'topuz m'ta edhe ka shti.
M' lug t' dy krahve i a ka njitun,
Tre pash para m' dhe e ka ngulun.
Dekun m' toke ra atbote Harapi.
Ka marre djali edhe ka zdrypun,
I a ka pre ata krye te zi.
Hukubet Zoti e kisht' falun:
Tri pllame buzen kishte pasun;
Kisht' pas veshin sa 'i zhgun burrit:
Sa dy vete me ta me u mlue.
Kur ka ndie Mbret Sylejmani,
Paska shkrue m'at dere Stambolle:
Trima ka e trima s'ka,
Por si katrima n' Shqypni
S'i ka Krajli as s'i ka Mbreti,
S' i ka toka as s' i ka deti.
Kshtu Kaceli po kendonte;
Rrokull oda po e vezhgote,
Po e vezhgote tue kendue,
Vec se Osja, trim drangue,
Veshin kanges s' i a kishte vu:
Kenga at nate s' isht'tue i pelqye;
Prandaj kanga kur u krye,
Zemra t' kendofte! s'i tha Kacelit,
Vec se thote, po, Met Zenelit:
Merr Vuksanin e Sinanin ,
Edhe merr Kerrn Zagorjanin
Edhe dilni sogje n' va;
Pse mjesnate tash a tuj ra,
E thone Shkjau se bese nuk ka...
Kshtu tha Osja, e sogjet duelen,
Osja e djelmt me fjete u ulen.
Ra me fjete, njaj Oso Kuka,
Por s' po flen jo, Zeliq Gjuka,
Nuk po flen as nuk po kotet:
Nja'i punes s' forte, me giase, po i zotet;
Pse ka here dikah a nise,
Me nji struge per krye mertise,
Vall, moj Zane, a din me m' thane
Se ku Gjuka don me zane,
Qi nper terr ka dale ne va
Thektueshem udhes tue i ra?
Zeliq Gjuka, nji zog shkinet,
Nji zog shkinet prej Vraninet,
Kah Prevlaka kambet po i theke,
Me qat Mirkon per m'u pjeke;
Pse qaj Mirkja i Malit t' Zi
Paska dynde nji t' madhe ushtri

DEKA
Pjesa tret

Edhe dashtka, n'nete t, pa hane,
Mrende n' Vranine sande me zane:
Prandej Gjukos fjal i cueka
Me i pri ushtris nder ato suka.
Edhe fjales i ndejka Gjuka',
Pse, pa kndue gjelat e pare,
Aj ne a pjeke m' Mirkon Serdar,
Na asht pjeke, po, m' te trathtari,
Shtrejt pague pse e ka Serdari.
Por nuk di a a mendue mire,
Se n' ushtri jane krenat lire...
Mbasi shejzet pa'n prendue,
M'kambe ushtrija atbote u cue,
Per me u nisun kah Vranina.
Shtatqind pushke qi coi Cetina
E qi Mirkja u kishte pri,
Tokes u nisen vi e vi
Bregut t' Rjekes s' Cernojeviqit,
Tuj shkue vister mbas Zeliqit;
E ato katerqind pushket tjera,
Qi u kish'pri Gjukoviq Pera
Rjekes u nisen mbi lundrica
Tuj vozit kahe Cakavica,
Per m' e msy t' zezezn Vranine
N'ball t' Lesenders- n'at krahine.
--Ehu! moj Zane, pash te dy syt,
Shkomi Osos tash te kryet,
Edhe m'vesh atij m' i thuej,
esh me u kapun m'breg t' Vranines,
Me u cile shtek djelmve t' Cetines.
Por kje rrejte i biri i shkines!
Perse aty 'i Kerrni Gile
I ndej gati m' karajfile,
Tue i a njite shi m'lule t'ballit,
Tuj e ftofe shi m'' rane te zallit.
Po, tek qiti i Zagorjani
Kuku, majko! Gjuka bani
E ra dekun pik ma i pari:
Ashtu rafte gjithmone tradhtari!
Porsi kur nji burre gjuetar
T'qese m' korba, grumbullue n' are,
E t' a vrase ndoj korb te zi,
Cohen korbat per ajri,
T' u pshtjellue e t' u perzi:
Njashtu ushtrija e Malit t'Zi
At here xuni m'u pshtjellue,
Kur pau Gjuken dekun shtrue.
Por, qe, ran prap tri breshana
Tri breshana--- si tri Zana,
N' zi tue veshunprap tri nana.
Kur njiburre t'a zbloje anmikun,
E t' a kete ne dore celikun,
E celikt t' a ket zemren,
Edhe plum t' a kete themren,
Qi te dese ku t' zatese;
Shum gerset aty potera,
Shum do nana aty i than vera!
Qe edhe Mirkja kur ka pa
Se per ball kisht'priten n' va,
<<Bini djelm-- ushtris vikati,
Pse i ka ardhe Vranines sahati,!>>
Edhe ushtrija at here ndej gati:
Krisi pushka aty batare:
Krisi ltine xhaverdare,
Krisi dilke edhe breshane,
Ushtoi L'qeni ane e m' ane.
Ah! gajret bre, Met Zeneli,
Ah! qindro, bre, Vuksan Gjeli,
Mos e lsho mori Zagore!
Ngul, Sinan, bre, re mizore!

Pse me gjase, ke dridhet suka,
Asht tuj ardhe tash Oso Kuka.
Aman ,Zot ! kur Osja mrrini
Si re breshni kres s' njaj vrrini,
Me tridhete e disa burra,
E zateti neper curra,
Se c' kje ndezun flake Vranina!
Aty qielle ma nuk u pa,
Aty pushke ma nuk u da;
Njekaq tymi erdh tue e mlue,
Njekaq gjama erdh tue ushtue!
Rrihte ltina edhe dudumja;
Porsi breshni vite plumja:
Jitshin gjindja neper kneta,
Neper kneta--- e neper mreta
Tue rektue per nana t' veta!
--Eni e shifni oj nana t' shkreta,
Eni e shifni 'i here n' at va
Djelmt e ri, qi aty u kan ra!...
Po, a dro, 'imend, mori ju shkina,
I rritet djelmt ju kah Cetina
Per me u mbetun ke Vranina?
Per me u mbete nen arme t'Shqyptarit,
Vec prej llokmes s' Gospodarit?...
Kjani, at here! s' kam dertin t' uej,
Por,ke ata kan n' mjet nji uje,
E ke n' ball kan disa curra
E nper curra-- disa burra,
Qi per Mbret e troje t' veta
Nuk u dhimbet gjaja as jeta,
Fort po drue se sod n' at va
Shum ma zi kini per t' pa...
Tue krise pushka pa i a da,
Tue korre deka krena m' Shkja,
Thue se shendritshin n' qielle dy diella
N' ane prej t' Limit u kuq qiella.
E kuqe ishte edhe moraca!
E agoi drita. Neper kllaca
Ku pau Mirkja djelmt sharrue,
Me marre fryme t' cillt ki'n harrue,
Aman, Zot, se c' u terbue!
Oren xuer aj t' Karadakut,
Xuer taga'n t' dryshkun prej gjakut,
E tue brite porsi ari:
<<Mrende, sokola t' Malit t' Zi!>>
I ra vaut porsi duhija
E mbas si te gjith ushtrija.
Ah, kadale, bre, zogu i shkines,
Krisi Osja n' curr t' Vranines,
Se ke dalun n' va t' pa va,
Se n' log Zanash je tue ra!
Edhe m' kambe atbote u cue,
Me tagan ne dore shterngue,
Fill e m' ta urysh tue shkue:
Porsi ula, qi t' shofe anmikun
Se kah stroflli i nden kercikun.
Ehu! moj Zane,po t'ishin ndeshun
Ata burra te kerleshun,
Qi ma t' forte nuk i ban shkina,
Qi ma t' rrebte s' i ban turkina,
Ndoshta zot ndrrue s' kish' Vranina:
Por n' qielle ndryshej kndote shkrola!
Pse, pa u ndeshun kta sokola,
Briti t' madhe Preng Mar' Kola:
<<Dredho, Oso, n' Xhebehane,
Se na ra Shkjau pre' asaje ane!>>
Me i ra tinzi 'i uk nder berre,
Kah t' u prije nper male e djerre,
S'dredhe ma shpejt, jo, nji bari
Kah anmiku t' ket ndi,
Si m' atbote drodh Oso Kuka,
Tuj u njite perpjete kah suka.
Kjani, kjani oj Zana, kjani
N' ato maje, ku ju hani,
N' ato kroje, ku ju pini,
N' ato hije, ku ju rrini,
N' ato valle, ku vallzoni,
Kjani e lott mos i pushoni,
Perse tash, ehu! n'ata curra
Kan me mbete ehu! njata burra,
Me aq kujdes qi i kini rritun,
N' arme e n' lufte qi i patit vaditun:
Qi edhe vete i kini msue
Me msy anmikun pa u frigue,
Pa u frigue, po, me msy anmikun,
Nja m' dhete vet me i ba me hikun,
Mos me e lujte p'r 'izet kercikun!
Por shka t'bajn sod s' jane tuj pasun:
Per gjith anesh shkjau u a rrasun.
S'kan shka? po, a thue, mund t'desin?
T' desin, pra, nuk kan shka presin;
T' desin, po, si u kan deke t'' Paret
E t' a marrin vesht Shqyptaret,
Se a ma mire nen dhe me u kja,
Se per t' gjall me ndeje nen Shkja...
Po, le t' desin - s'kan shka presin,
Pse, qe, Mirkja tash duel n' va,
Kah Lesendra edh' a tuj ra
Tinze, neper mal, Gjukoviq Pera
Me Bioca t' lete si era;
E jane cue Shkijet e Vranines
E jane ba me ushtri t'Cetines,
Per me marre sod Oso Kuken,
Qi me ta ka pase da buken,
Qi u ka rujtun mal e vrri
Qi u ka mprujtun erz e shpi:
Por, s'din Shkjau me mbajt miqsi!
Aman,Zot, kur duel Serdari,
Se c'kje ndeze Vranina zhari!
Aman Zot, kur mrrini Pera,
Se shum krisi atbote potera!
Por kur ran Shkijet e Vranines
Shum u krisi plumja shpines!
Porsi she, qi m' nji nate gjamet
Rritet turr e del prej amet
Tuj ushtue-- e tue shkumue,
Shkaperderdhet nper zallina,
ashtu u derdh Shkjau te vranina,
N ' vale Shqyptaret krejt tue i pershi.
S'lufton ndryshe e rrebte kulshetra
E me dhembe edhe me kthetra,
Zjarm e surfull tue flakrue,
Kur drangojt t' a kene rrethue;
Si i qendron sod Shkjaut Shqyptari
Per dhe t' amel, qi i la i Pari:
Kambe per kembe, tuj qite pa da,
Tue korre krena neper Shkije.
U jane ndezun flake breshanat,
U kullojn gjak n' dore taga

E u kullojn gjak edhe zemra,
Vec se vendit s' u lot themra.
Por c' dobi: dielli tue le
Isht' tue le m' at dite per Shkje!
I ran ndore Shkjaut t' terbuem
Tridhete t' vram e dhete t' shituem!...
O ata t' lumt, qi dhane jeten,
O ata t' lumt, qi shkrine veten,
Qi per Mberet e vend te t' Parve,
Qi per erz e ndere t' Shqyptarve
Derdhen gjakun tuj luftue,
Porsi t' Paret u pa' n punue!
Lete u kjofte mbi vorr ledina,
Bute u kjoshin moti e stina,
Aklli, bora e serotina:
E der t' kndoje n' mal ndo i Zane,
E der t' ket n' det uje e rane,
Der sa t' shndrisin diell e hane,
Ata kurr mos u harrojshin,
N' kange e n' valle por u kendojshin.
E njaj gjak, qi kan dikue,
Ban, o Zot, qi t' jese tue vlue
Per m' i a xe zemren Shqyptarit,
Per kah vendi e gjuha e t' parit!

DEKA
Pjesa katert

--Po vall! Osja ku do t' jete?
Oso Kuka a mos ka mbete?
N' Xhebehane ka zatete!
Ka zatete n' at kulle t' barotit,
Ku ka ba emnin e Zotit,
Se per t' gjalle nuk ka m' e lshue,
Shoket e vet per pa i pague
Tridhete t' vram e dhete t' shitue.
Kur pau Shkjau se pushka meni
Si kah vau, si kah Liqeni,
E se mbete s' kisht' Oso Kuka
Me tjere t' vram, perjasht ke suka,
M' Xhebehane u turr m' at hera,
Si, kur t' lshoje kah Prandvera,
Vrullet bleta cark njaj zgjonit,
Tue zukate si rryma e prronit.
N'brohori tue i lute jete knjazit
Njiqind vete kcyen m' kulm t'pullazit,
Ma t' permendun kah trimnija,
Njaq u njiten mbi frangia,
Tue thye muret n'gjak t' perlyeme:
--Por ka gioben shpija e thyeme!--
Krisi Osja atbote si ulani,
Mje m'Cetine i vojti zani:
<<Ah kadale,Nikolle, t' vrafte Zoti!
Pse ktu i thone Oso baroti:
Se s'ke pa Shqyptar me sy,
Se djeg vehten edhe ty!>>
Edhe zjarre i dha barotit.
Aman, fjale i kjoshim Zotit,
Kur ka dhanun zjarre barotit,
Se c' a dridhe Vranina e shkrete!
Se c'a hjedhe kulla perpjete!
Se edhe L'qeni c' ka gjimue
M' kala t' Shkoders tuj ushtue!
Qepra, tjeglla, gur e trena:
Kemb e trupen, krah e krena,
Hi e tym e flake e shkndija,
Shi mje m' Viri i hodh duhija;
I hodh duhmja shi m'breg t' Virit
Qepra, gur e gjymtyr nirit.
Eni,eni,mori Shkina,
Eni,eni te Vranina,
Mblidhni vete nper shpat e prrue
Ehu! Kortaret e djelmve t'ue;
Edhe msoni fmin mbas sotit
Mos t' lakmojn tokes s' Kastriotit,
Pse u bjen shtrejt, qe besa e Zotit!
Njasi gjakut qi Oso Kuka
Sod ka derdhun ke ato suka,
Si per Mbret, si per dhe t't' Parve
Vlon se nder dej t' Shqyptarve.
Pra, pa u djegun n' flake t' agzoit
Si Oso Kuka n' kulle t' barotit,
S' ka me ra fisi i Shqyptarit
N'thoj t'pangishem t' Gospodarit!--
---Dielli n' cila kur u cua,
N' Vranine s' parit u zhvillue
Trobojnica----kjofte mallkue!