Mesjeta shqiptare dhe periudha e pushtimit osman

4. MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE TË SHQIPËRISË
NË KOHËN E GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT




Marrëdhëniet e Skënderbeut me vendet e Evropës Juglindore



Shtetet e Evropës Juglindore, të prekur nga i njëjti agresor, kishin detyrë të përbashkët përballimin e rrezikut osman. Lufta kundër të njëjtit armik i afroi ato dhe i bëri aleatë të natyrshëm. Si rrjedhim, me kohë u vendosën lidhjet ndërmjet shteteve, principatave e zotërimeve të tjera të kësaj pjese të Evropës.

Krijimi nga Skënderbeu i një fronti lufte të organizuar e të fuqishme, e nxori vendin tonë në ballë të forcave antiosmane. Shqipëria gjithnjë e më tepër shikohej nga bashkëkohësit si një fuqi e rëndësishme, e dorës së parë, që ushqente shpresa për dëbimin e osmanëve nga viset e pushtuara të Evropës. Prandaj me kohë u krijuan lidhje ndërmjet vendeve të kërcënuara nga i njëjti rrezik, pushtimi osman.

Në këtë kuadër dallohen marrëdhëniet e shqiptarëve me Hungarinë. Deri më 1456, kur vdiq Janosh Huniadi, Hungaria luftoi me vendosmëri kundër pushtuesve osmanë dhe ishte kështu aleati më i rëndësishëm i shqiptarëve. Të dyja palët, duke goditur të njëjtin armik, secila në sektorin e vet, lehtësonin barrën e njëra-tjetrës. Bashkëpunimin ndërmjet tyre Skënderbeu dhe Huniadi u përpoqën ta shtrinin deri në organizimin e fushatave ushtarake të përbashkëta, me gjithë vështirësitë që rridhnin nga largësia e madhe që ishte midis vendeve të tyre.

Kështu ndodhi më 1448, me ekspeditën ushtarake të Huniadit në Fushë-Dardani dhe më 1456 me atë të Beogradit. Burimet historike të kohës tregojnë se Skënderbeu ndërmori masa energjike për të marrë pjesë në ato dy beteja përkrah Huniadit, respektivisht me 20 mijë dhe 30 mijë luftëtarë. Por vështirësitë që vinin nga largësia e madhe ndërmjet vendeve të tyre dhe nga qëndrimi i sundimtarëve fqinjë, vasalë të sulltanit, që nuk e lejuan ushtrinë e Skënderbeut të kalonte nëpër rrugët e zotërimeve të tyre, penguan realizimin e këtyre projekteve. Pas vdekjes së Huniadit, Hungaria përkohësisht u tërhoq nga veprimtaria aktive ushtarake dhe rrjedhimisht u dobësuan lidhjet e saj me Shqipërinë. Ato u rigjallëruan në mesin e viteve 60, kur trupat hungareze arritën të çlironin Bosnjën Veriore.

Marrëdhëniet e Skënderbeut me sundimtarët sllavë të shteteve fqinjë qenë më të kufizuara se me Hungarinë. Një bashkëpunim pati me ta kryesisht gjatë luftës kundër Venedikut në vitin 1448, kur krahas shqiptarëve vepruan edhe reparte ushtarake të mbretit të Bosnjës, Stefan Tomasheviqit. Kundër rrezikut kryesor, pushtuesve osmanë, nuk u arrit ndonjë bashkëpunim i shqiptarëve me ta, sepse synonin të ruanin vasalitetin e tyre me sulltanët osmanë. Despoti serb, Gjergj Brankoviçi, pengoi kalimin nëpër zotërimet e tij të luftëtarëve të Skënderbeut që të bashkoheshin me forcat hungareze. Pas betejës që trupat hungareze zhvilluan më 18 tetor 1448 në Fushë-Dardani, despoti serb përndoqi ushtrinë e shpartalluar hungareze dhe arrestoi Huniadin. Kurse mbreti i Bosnjës, Stefan Tomasheviqi, bashkoi trupat e veta me ushtrinë osmane, që në prill të vitit 1456 u dërgua kundër Skënderbeut. Nuk do të vononte që vetë ata, më parë se të tjerët, t'i ndienin pasojat negative të vasalitetit nënshtrues të tyre.

Megjithëkëtë duke vlerësuar rrjedhimet negative që sillte zgjerimi i pushtimit osman, Skënderbeu i ndihmoi ata në çastet më të vështira. Me rënien e plotë të Despotatit të Rashës në duart e osmanëve, despoti i saj, Stefani, djalë i Gjergj Brankoviçit, erdhi në vitin 1459 në Shqipëri dhe u strehua disa vjet pranë Skënderbeut, me të cilin u bë edhe baxhanak, duke u martuar me vajzën e Gjergj Arianitit, Angjelinën. Vendosja e tij në Krujë dhe lidhjet martesore që krijoi me drejtuesin kryesor të qëndresës shqiptare dëshmojnë më së miri se lufta e shqiptarëve i mbante të gjalla shpresat e ballkanasve për dëbimin e osmanëve nga viset e tyre. Në pranverë të vitit 1463, kur ushtritë osmane filluan pushtimin e Bosnjës, Skënderbeu u tregua i gatshëm ta ndihmonte atë. Por ndërsa pritej miratimi i Republikës së Venedikut për të lejuar kalimin e luftëtarëve shqiptarë nëpër rrugët e zotërimet e saj, ushtritë osmane e pushtuan Bosnjën.

Me qytetin e Raguzës, që kishte lidhje të ngushta me Hungarinë dhe, për të ruajtur paprekshmërinë e qytetit prej osmanëve, e cila u paguante një tribut të madh vjetor sulltanëve, shqiptarët kishin lidhje tradicionale e të vazhdueshme. Si qytet-shtet tregtar kryesor i brigjeve lindore të detit Adriatik, Raguza kishte një veprimtari të gjallë tregtare në viset e Ballkanit Perëndimor, në Kosovë etj. Tregtarët raguzanë vinin në bregdetin shqiptar për të shitur mallrat e tyre dhe për të marrë prodhime të ndryshme bujqësore e blegtorale, metale, lëndë ndërtimi, kripë etj. Shqiptarët blinin në Raguzë kryesisht armë dhe mjete të tjera luftarake. Me pozitën gjeografike dhe qëndrimin politik të saj, Raguza ishte një pikë shumë e rëndësishme ndërlidhjeje ndërmjet shqiptarëve dhe vendeve të tjera të Evropës. Prandaj ajo mbante një qëndrim të pavendosur ndaj pushtuesve osmanë dhe në ndonjë rast, të pafavorshëm për forcat antiosmane. Skënderbeu gjeti në Raguzë një mbështetje të gjerë morale për luftën e popullit të vet, si dhe një përkrahje të vogël ekonomiko-financiare.

Dhe, për më tej, për të mos zemëruar osmanët, në çastet më të vështira për shqiptarët, Senati i Raguzës nuk pranoi kërkesën e Skënderbeut për të zbritur në këtë qytet, në nëntor të vitit 1466 dhe në prill të vitit pasues, gjatë nisjes e kthimit të tij nga Italia.
Pa dyshim edhe me shtete e zotërime të tjera të Gadishullit Ballkanik, Skënderbeu ka patur marrëdhënie, por për shkak të mungesës së dokumenteve ato kanë mbetur të panjohura.

Lidhjet e Shqipërisë me shtetet italiane


Lufta e popujve të Evropës Juglindore, në ballë të së cilës qëndronin shqiptarët, pengoi vërshimin osman në drejtim të Evropës Qendrore e Perëndimore dhe mbrojti kështu zhvillimin ekonomik, shoqëror, politik e kulturor të këtyre vendeve. Për këtë rol të luftës së shqiptarëve, si pengesë e fuqishme për kalimin e osmanëve në Evropën Perëndimore, ishte plotësisht i ndërgjegjshëm edhe vetë Skënderbeu. Më 1460 ai i shkruante një princi italian: "në qoftë se unë do të thyhesha, me siguri Italia do ta ndiente dhe si rrjedhim, ai zotërim që ju thoni se është juaji do të ishte i turqve".
I nisur nga kuptimi realist se rreziku ishte i përbashkët, si për vendet e Evropës Juglindore, të kërcënuara drejtpërdrejt nga pushtimi osman, ashtu edhe nga vendet e tjera evropiane, dhe duke vlerësuar drejt rëndësinë e bashkëpunimit ndërkombëtar, Skënderbeu u kushtoi vëmendje marrëdhënieve me vendet që ende nuk ishin rrezikuar drejtpërdrejt nga osmanët. Vëmendje të veçantë u kushtoi Skënderbeu marrëdhënieve të tij me Venedikun, Papatin, Napolin etj., si për afërsinë e këtyre shteteve me tokat shqiptare, ashtu dhe për interesat e synimet që këto vende kishin në drejtim të Ballkanit.

Duke shfrytëzuar gjendjen e vështirë të krijuar në vendet që ishin në luftë me osmanët, Republika e Venedikut shtiu në dorë një sërë qytetesh e krahinash në Ballkan, nga të cilat siguronte të ardhura të rëndësishme dhe kushte të favorshme për zhvillimin e tregtisë në tërë pellgun e Mesdheut e më gjerë. Ajo përdori rrugë e mjete të ndryshme për ruajtjen dhe për forcimin e pozitave të veta në këto rajone, prandaj herë pas here nënshkruante traktate paqeje me sulltanët osmanë (si më 1419, 1430, 1446, 1451, 1454), duke u dhënë atyre tribut të përvitshëm, për të siguruar paprekshmërinë e zotërimeve të veta në Ballkan, duke përfshirë edhe ato që kishte në tokat shqiptare. Më vonë, sidomos gjatë viteve 60, kur u dëmtuan rëndë zotërimet e interesat tregtarë të Republikës së Venedikut nga pushtimet osmane në Peloponez, qe vendosur një afrim e bashkëpunim më i madh ndërmjet Skënderbeut dhe Venedikut.

Shprehje e këtij afrimi është edhe dhënia e titullit "fisnik venecian", më 1463, prej dukës Kristofor More, djalit të Skënderbeut, Gjonit, i cili ende ishte fëmijë.
Papati u përpoq aktivisht të ruante pozitat e besimit kristian në Ballkan që po dëmtoheshin rëndë prej pushtuesve osmanë, bartës të një besimi fetar tjetër. Veprimtarinë shpirtërore e politike të Papatit në drejtim të Ballkanit e lehtësoi Koncili XVII ekumenik, i mbajtur në fund të viteve 30 të shek. XV, në Ferrarë, ku u vendos bashkimi i të dy kishave kristiane nën drejtimin e Papës.

Në Shqipëri mungonte një kishë kombëtare, që predikimi të bëhej në gjuhën shqipe. Në Shqipërinë e Epërme dhe Qendrore ushtronin veprimtarinë e tyre kishat katolike, ku meshohej latinisht, dhe kishat ortodokse të ritit sllav dhe, në një hapësirë më të kufizuar, ato bizantine. Kurse në Shqipërinë e Poshtme ushtronin veprimtarinë e tyre kishat bizantine, në të cilat meshohej greqisht. Gjuha që përdorej në kishat e Shqipërisë ishte e pakuptueshme për banorët vendas, prandaj në përgjithësi pozitat e besimit fetar ishin të dobëta dhe për këtë Barleci, që vetë ishte prift katolik, shkruante se "shqiptarët janë më tepër luftëtarë sesa fetarë". Mungesa e shërbimit fetar ishte aq e theksuar në Shqipëri sa që në Krujë, vihej në dukje më 1453, nuk kishte "as prift dhe as diakon katolik". Në këto rrethana një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të Skënderbeut, peshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, shkroi në gjuhën shqipe më 8 nëntor të vitit 1462 formulën e pagëzimit, që prindërit t'i pagëzonin vetë fëmijët e tyre.

Në kushte të tilla të pafavorshme të veprimtarisë fetare në Shqipëri, bashkimi politik i shqiptarëve nga Skënderbeu vlerësohej pozitivisht prej Papatit, si një proces që fuqizonte frontin e luftës antiosmane dhe lehtësonte shërbimin fetar e përhapjen e katolicizmit. Papët e vlerësuan shumë luftën antiosmane të shqiptarëve, e mbështetën moralisht, e propaganduan gjerësisht atë, i dhanë Skënderbeut titujt Mbrojtës i krishterimit dhe Kapiten i përgjithshëm i Selisë së Shenjtë. Papët kërcënuan me shkishërim çdo prirje separatiste e afrimi me osmanët, që u shfaq te disa fisnikë shqiptarë, si te Dukagjinët në vitin 1452 etj. Nuk mungoi përkrahja financiare e Papatit për luftën shqiptare, sidomos në vitet 60, por gjithsesi ajo qe larg kërkesave të mëdha për mbajtjen në këmbë të qëndresës së shqiptarëve. Vend qendror dhe rol të veçantë i dhanë papët rolit të ushtrisë së Skënderbeut në projektet e tyre për organizimin e një lufte të përbashkët në shkallë evropiane për shkatërrimin e Perandorisë Osmane, që ata e propagandonin si një kryqëzatë fetare.

Skënderbeu u përpoq që vendet e tjera të merrnin pjesë aktive në luftën antiosmane, të siguronte përkrahje e ndihmë ushtarake e materiale për luftën e popullit të tij. Për këtë qëllim ai i kërkoi Republikës së Venedikut më 1451 të vendoste në Krujë një garnizon ushtarak për ta përfshirë atë në luftën antiosmane. Kjo kërkesë në atë kohë ishte në kundërshtim me politikën veneciane, prandaj Senati e hodhi poshtë atë.

Në këtë drejtim disa përfundime pozitive arriti Skënderbeu në marrëdhëniet e tij me mbretin e Napolit, Alfonsin V. Ky mendonte se duke u dhënë shqiptarëve e ballkanasve të tjerë një përkrahje të vogël ushtarake e materiale, do të dëboheshin osmanët nga Ballkani dhe nën kurorën e tij mund të krijohej një shtet i madh mesdhetar. Për këtë qëllim, në fillim të viteve 50 Alfonsi V lidhi një numër traktatesh me përfaqësuesit e disa zotërve shqiptarë dhe të viseve të tjera të Ballkanit. Në bazë të këtyre ai zotohej se do të dërgonte ushtarë që të luftonin për çlirimin e viseve të Ballkanit, me kusht që, pas çlirimit të tyre, si kryezot të njihej Alfonsi V, kurse fisnikët vendas do të qeverisnin në to si vasalë të tij.

Në zbatim të traktateve të nënshkruara gjatë vitit 1451, Alfonsi V dërgoi në Krujë një garnizon të vogël ushtarak dhe në vitin 1455 disa qindra ushtarë për çlirimin e viseve shqiptare që ishin nën pushtimin osman. Trupat napolitane u vunë nën urdhrat e Skënderbeut, i cili ishte komandant i përgjithshëm i tyre dhe zot i qytetit të Krujës. Pas betejës së Beratit të vitit 1455, i informuar mirë për vështirësitë e mëdha që kishte zhvillimi i luftës kundër ushtrive osmane, Alfonsi V hoqi dorë nga synimet e tij në drejtim të Lindjes dhe tërhoqi nga Shqipëria ushtarët dhe përfaqësuesit e vet. Meqenëse me ndihmën e trupave napolitane nuk u çlirua asnjë zonë e Shqipërisë, Skënderbeu nuk bëri ndonjë homazh ndaj tij, siç e parashikonte traktati i vitit 1451. Skënderbeu dhe Alfonsi V qëndruan deri në fund aleatë. Pas vdekjes së Alfonsit V, në vitin 1458, i biri, Ferranti I, hoqi dorë plotësisht nga ideja për t'u shtrirë në drejtim të Ballkanit dhe për rrjedhim marrëdhëniet e Mbretërisë së Napolit me Shqipërinë përkohësisht u dobësuan.



Ndihma ushtarake e Skënderbeut për Mbretërinë e Napolit



Për të gjallëruar marrëdhëniet me Mbretërinë e Napolit Skënderbeu e gjykoi të nevojshme t`i jepte ndihmë ushtarake mbretit Ferdinand në luftën që kishte shpërthyer midis tij dhe kundërshtarëve të vet politikë, që ishin baronët e Italisë së Jugut. Këta ishin bashkuar me princin francez Rene të Anzhuinëve, i cili pretendonte fronin e Mbretërisë së Napolit.

Me këtë hap Skënderbeu shihte mundësinë për të siguruar më pas ndihmë për qëndresën e shqiptarëve prej mbretit Ferdinand dhe aleatëve të tij, papa Piu II dhe dukës së Milanos, Françesk Sforcës, të cilët formonin bllokun politik më të fuqishëm në Itali. Këta ishin propaganduesit kryesorë të idesë për organizimin e një fushate ushtarake antiosmane me pjesëmarrjen e shumë shteteve, duke përfshirë edhe vendet e tyre.

Në shtator të vitit 1460, pasi bëri armëpushim me osmanët, Skënderbeu dërgoi në Itali grupin e parë të luftëtarëve të drejtuar nga i nipi, Koiko Stres Balsha. Zbarkimi i trupave shqiptare në Itali shkaktoi tronditje të thellë në radhët e kundërshtarëve të mbretit Ferdinand. Një nga kundërshtarët kryesorë të mbretit, princi i Tarantit, Xhovan Antonio de Orsini, i kërkoi Skënderbeut të hiqte dorë nga përkrahja për mbretin Ferdinand, duke i shkruar me një farë ironie se lufta në Itali do të ishte për të e pasuksesshme. Në përgjigjen e tij të 31 tetorit 1460, me kulturë të gjerë prej humanisti, duke evokuar historinë e lavdishme të popullit të vet, Skënderbeu i ka shkruar princit të Tarantit se "në qoftë se kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë. Duhet ta dini se në kohë të tjera, paraardhësit tanë kaluan në vendin që ju mbani sot dhe patën bërë luftime të mëdha me romakët dhe, nga sa dimë, në të shumtën e herës u ndanë me nder sesa me turp".

Në fund të gushtit të vitit 1461, në krye të 2-3 mijë luftëtarëve, Skënderbeu u nis vetë për në Itali dhe zbarkoi në Barletë, ku gjendej i rrethuar mbreti Ferdinand, bashkë me një pjesë të ushtrisë së vet. Luftëtarët shqiptarë, me Skënderbeun në krye, me të zbritur në tokën italiane, filluan sulmet energjike e shumë të shpejta, duke shkaktuar panik në radhët e forcave kundërshtare. Këta hoqën dorë nga rrethimi i Barletës, filluan tërheqjen drejt jugut, arritën në Andria dhe, pasi lanë pas Barin, u vendosën në Akuaviva.

Skënderbeu organizoi sulme të njëpasnjëshme për të shtënë në dorë qendrat e fortifikuara, që mbaheshin nga kundërshtarët e mbretit Ferdinand. Pasi la në roje të Barletës një pjesë e trupave, me të tjerët Skënderbeu marshoi në veri të saj, çliroi Sant Anxhelon dhe San Xhovani Rotondon dhe u rikthye në Barletë. Pas kësaj, të përforcuar edhe me reparte italiane dhe duke ndjekur forcat kundërshtare, luftëtarët shqiptarë zbritën deri në jugperëndim të Barit, në Altamurë, dhe u futën në zotërimet e princit të Tarantit. Përballë gjendjes shumë të vështirë ushtarake, Xhovan Antonio de Orsini hyri në bisedime me Skënderbeun dhe kërkoi që ky të ndërmjetësonte për të lidhur paqe me mbretin Ferdinand. Ndërkohë udhëheqësi shqiptar organizoi arrestimin e komandantit të qytetit të Tranit, i cili nuk pranoi të bashkohej me mbretin Ferdinand, dhe, pas kësaj, i gjithë garnizoni i atij qyteti iu dorëzua Skënderbeut.

Luftëtarët shqiptarë i dhanë një ndihmë të vyer ushtarake mbretit Ferdinand për të shpartalluar kundërshtarët e vet dhe ajo ndikoi në gjallërimin e marrëdhënieve të Skënderbeut me Mbretërinë e Napolit dhe aleatët e saj. Duke vlerësuar ato ditë rëndësinë e kësaj ndihme, duka i Milanos, Françesk Sforca, i ka shkruar Skënderbeut në fund të shtatorit të vitit 1461 se "ne kemi po atë detyrim ndaj madhërisë suaj, siç e ka edhe ajo madhëri (Ferdinandi) ... dhe që tani e përgjithmonë po afrohemi për të gjitha kënaqësitë, nevojat dhe nderet e të sipërthënit zotërisë suaj, si një vëlla i mirë e i përzemërt". Në shenjë mirënjohjeje për këtë ndihmë, mbreti i Napolit i dhuroi Skënderbeut feudet e Monte Sant Anxhelos e të San Xhovani Rotondos, si dhe një pension vjetor prej 1 200 dukatesh. Për të kryer formalitetet e nevojshme feudale për pronat që iu dhuruan dhe për të nxitur interesimin e shteteve italiane për fillimin e një lufte të përbashkët antiosmane, gjatë muajve mars e prill të vitit 1464 Skënderbeu shkoi vetë në Napoli.

Skënderbeu krijoi lidhje edhe me shtete të tjera italiane, si me Dukatin e Milanos, Mantovën, Sienën etj., madje edhe me vende të largëta evropiane si me dukatin e Burgonjës, por ato nuk ishin aq intensive si me Napolin, Venedikun e Papatin. Marrëdhëniet me Milanon e me Burgonjën lidheshin kryesisht me projektet për organizimin e një fushate të përbashkët antiosmane, pjesëmarrës të së cilës parashikohej se do të ishin edhe ato. Me Spanjën dhe me vendet e Evropës Qendrore, si me Poloninë etj., lidhjet ishin rrjedhim i sundimit në to i po atyre dinastive që ishin përkatësisht edhe në Napoli dhe në Hungari.

Marrëdhëniet e Shqipërisë me vendet e Evropës i forcuan edhe vizitorët e vullnetarët e huaj që erdhën nga vende të ndryshme, deri nga Franca e nga Anglia, dhe luftuan në ushtrinë e Skënderbeut. Ndër ta përmendet më 1457 anglezi Xhon Njupor.
Lidhje krijoi Skënderbeu edhe me vende përtej kufijve të Evropës. Dokumentet e kohës përmendin p.sh. marrëdhëniet e tij me emirin Ibrahim të Karamanisë në Azinë e Vogël. Ibrahimi në një projekt të tij për luftë të përbashkët kundër Perandorisë Osmane një vend qendror i dha aksionit të shqiptarëve.

Vendi i shqiptarëve në projektet e fushatave ushtarake evropiane



Politika pushtuese e sulltanëve osmanë gjatë shek. XV shkaktoi në Evropë një shqetësim gjithnjë në rritje. Përballë këtij rreziku forcat largpamëse të kohës kërkuan organizimin në shkallë evropiane të një lufte të përbashkët për të ndalur vërshimin e mëtejshëm të ushtrive osmane dhe për t'i dëbuar ato nga viset e pushtuara të Ballkanit. Këto kërkesa u përhapën sidomos pas pushtimit më 29 maj 1453 prej sulltan Mehmetit II të kryeqytetit të Perandorisë Bizantine, Konstandinopojës, të cilën e bëri kryeqytet të Perandorisë Osmane dhe i vuri emrin Istanbul (Stamboll). Tani frika ndaj rrezikut të pushtimit osman u bë më e përgjithshme dhe përfshiu edhe sundimtarët e disa vendeve evropiane. Në këto rrethana filluan të hartoheshin projekte për shkatërrimin e Perandorisë Osmane, nëpërmjet një lufte të përbashkët, me pjesëmarrjen e shumë vendeve. Papët e propaganduan këtë ide gjithnjë e më shumë, duke i dhënë një veshje fetare si një "kryqëzatë kundër të pafeve". Por në këtë periudhë kushtet për një veprim të tillë nuk ishin të favorshme, sepse shtetet e Evropës dhe sidomos ato italiane ishin të përçara e në grindje me njëra-tjetrën. Në projektet që hartoheshin barra kryesore për realizimin e tyre u lihej popujve që luftonin dhe kryesisht shqiptarëve dhe hungarezëve.

Në planet strategjike të mbretit të Napolit, Alfonsit V, parashtruar papa Nikollës V me rastin e konferencës së shteteve italiane, që u zhvillua nga vjeshta e vitit 1453 deri në pranverën e vitit 1454, si dhe në projektet e mëvonshme, luftëtarëve të Skënderbeut u caktohej një rol i rëndësishëm në fushatën e përbashkët kundër osmanëve. Po kështu u vlerësua qëndresa e shqiptarëve edhe në dietat perandorake të shteteve gjermane të mbajtura në Ratisbonë, Frankfurt dhe Viner-Noishtad, si dhe në dietat hungareze, të mbledhura gjatë viteve 1454-1455.

Edhe emiri i Karamanisë, Ibrahimi, në projektin e tij për luftë të përbashkët kundër sulltan Mehmetit II, drejtuar në mesin e viteve 50 papës dhe mbretit të Napolit, u jepte një vend qendror shqiptarëve, të udhëhequr nga Skënderbeu. Ai kishte projektuar një ofensivë të madhe, që do të shpërthente njëkohësisht në tokë dhe në det, si në Azi ashtu edhe në Evropë. Kundër ushtrive osmane, sipas projektit të tij, do të angazhoheshin me forca tokësore në Evropë shqiptarët dhe hungarezët, në Azi vetë Ibrahimi, kurse në det do të vepronte një flotë e fuqishme evropiane. Ibrahimi i jepte veçanërisht rëndësi bashkërendimit të operacioneve që do të zhvilloheshin në frontin shqiptar dhe në atë danubian prej hungarezëve për t'i vënë forcat osmane, që gjendeshin në Ballkan, ndërmjet dy zjarreve.

Idesë për organizimin e një "kryqëzate kundër të pafeve" në shkallë evropiane iu dha një vend i gjerë në propagandën e Papatit pas vitit 1455, kur u bë papë Kaliksi III dhe sidomos në kohën e pasardhësit të tij, Piut II. Me nxitjen e këtij të fundit, në vitin 1459, u organizua në Mantovë të Italisë një kongres ndërkombëtar. Në të morën pjesë një numër i konsiderueshëm sundimtarësh evropianë dhe u vendos që të fillonin përgatitjet për fillimin e një luftë të përbashkët kundër pushtuesve osmanë. Por ndryshe nga deklaratat e premtimet, pjesëmarrësit nuk u angazhuan seriozisht në organizimin e kësaj fushate dhe rrjedhimisht ajo u shty nga viti në vit.

Në projektin e papa Piut II, që u parashtrua me atë rast, ushtria e përbashkët evropiane parashikohej të kishte 40 mijë veta. Gjysma e tyre, 20 mijë ushtarë, do të grumbulloheshin në Itali e në vende të tjera evropiane dhe me papën e dukën e Burgonjës në krye do të zbarkonin në Raguzë për t'u bashkuar me forcat shqiptare. Kurse pjesa tjetër prej 20 mijë vetash do të përbëhej nga luftëtarët e Skënderbeut. Të gjitha këto trupa prej 40 mijë vetash do të formonin frontin qendror. Si komandant i përgjithshëm i ushtrisë së përbashkët shqiptaro-europianoperëndimore papa shpalli Skënderbeun, të cilit me këtë rast do t'i jepte skeptrin mbretëror si dhe zotërimin e Maqedonisë, pasi ajo të çlirohej. Në projektin e papës parashikohej që në frontin e Danubit të vepronin hungarezët, kurse në Greqi dhe në det flota ushtarake e shteteve italiane.

Vendimet e Kongresit të Mantovës Skënderbeu i pa me interes të veçantë. Por shpresat për realizimin e projektit të papa Piut II nuk vazhduan gjatë, sepse pjesëmarrësit kryesorë të Kongresit të Mantovës kishin mosmarrëveshje dhe nuk u angazhuan seriozisht për të. Shumë prej tyre e propaganduan fushatën e përbashkët antiosmane, me qëllim që të nxirrnin sa më shumë përfitime materiale për vete. Për këtë, një vëzhgues i këtyre ngjarjeve Gerard de Kolis, në mesin e viteve 60, shkruante se "zotërinjtë kanë nxjerrë të holla nga popujt e tyre me pretekstin e kësaj ndërmarrjeje dhe pastaj i kanë futur në xhep për dobinë e tyre". Në këto rrethana, kur nuk po bëhej asnjë përgatitje për organizimin e luftës së përbashkët në shkallë evropiane, Skënderbeu pranoi propozimin e sulltan Mehmetit II dhe në pranverë të vitit 1463 lidhi me të një paqe me afat 10-vjeçar, e cila nuk vazhdoi gjatë. Menjëherë pas saj, vetë sulltan Mehmeti II u vu në krye të trupave osmane për pushtimin e rajoneve të Shqipërisë së Epërme e të Ballkanit.

Në fund të vitit 1463 Skënderbeu veproi energjikisht për të nxitur përgatitjet për fillimin e fushatës së përbashkët antiosmane. Për këtë qëllim, në pranverë të vitit 1464 ai shkoi vetë në Napoli dhe dërgoi ambasadorë në Romë dhe te duka i Milanos, i cili kishte deklaruar se për të filluar luftën do të dërgonte në Shqipëri 2 mijë kalorës dhe 1 mijë këmbësorë. Skënderbeu kthehet në Shqipëri me përshtypjen se më në fund lufta e përbashkët do të shpërthente. Në gusht të vitit 1464 ai u nis në Raguzë për të pritur ushtritë evropiane që do të vinin nga Ankona. Por në Ankonë u grumbulluan pak forca dhe me vdekjen aty të papa Piut II, më 14 gusht të vitit 1464, dështoi përfundimisht organizimi i fushatës ushtarake të përbashkët në shkallë evropiane kundër pushtuesve osmanë.
Në këto rrethana po bëhej gjithnjë e më i përgjithshëm mendimi se me luftën e tyre shqiptarët mbronin jo vetëm vendin e tyre, por edhe lirinë e vendeve të tjera, sepse, siç është shprehur në vitin 1464 mbreti i Hungarisë, Matia Korvini, sulltani ndërmjet Shqipërisë donte të kalonte "si nëpër një urë" për të pushtuar vendet e tjera. Personalitete të shquara e largpamëse të kohës kërkuan fuqizimin e qëndresës së shqiptarëve, duke i ndihmuar ata nga ana financiare. Humanisti i shquar italian Françesk Filelfo, në shtator të vitit 1464, i shkruante papës se Skënderbeu dhe mbreti i Hungarisë duheshin ndihmuar me të holla, që ata të përgatisnin ushtri të fuqishme tokësore për shkatërrimin e Perandorisë Osmane. Por këto kërkesa largpamëse nuk u realizuan.

Në fund të vitit 1464 papa Pali II hartoi një projekt financiar në "përkrahje" të luftës antiosmane. Papa nëpërmjet tij kërkonte që vendet e ndryshme, sipas premtimeve që i kishin bërë në Kongresin e Mantovës paraardhësit të tij, papa Piut II, të derdhin mjetet financiare. Për të nxitur realizimin e projektit financiar të tij, papa Pali II deklaroi me këtë rast se po vinte 100 mijë dukate në përkrahje të atyre që luftonin.

Pas dështimit të përpjekjeve për organizimin e fushatës së përbashkët evropiane, Skënderbeu u përpoq që të fuqizonte mbrojtjen e vendit dhe të vinte nën drejtimin e tij, një front sa më të gjerë antiosman. Ai iu drejtua vendeve që rrezikoheshin drejtpërdrejt prej sulmeve osmane po të mposhtej qëndresa shqiptare. Skënderbeu i kërkoi Republikës së Venedikut të vinte nën komandën e tij forcat ushtarake që ajo kishte në zotërimet e saj në Shqipëri. Qysh nga fillimi i viteve 60, Venediku ishte angazhuar në luftë me osmanët, prandaj tani u kushtonte vëmendje të veçantë përpjekjeve të Skënderbeut për forcimin dhe mbrojtjen e vendit, duke përfshirë edhe zotërimet veneciane. Republika pranoi që Skënderbeu të ishte komandant i përgjithshëm edhe për trupat e saj në Shqipëri. Në përforcim të garnizonit shqiptar të kështjellës së Krujës, Skënderbeu vendosi aty një numër të kufizuar ushtarësh venecianë si dhe ushtarë napolitanë, të cilët mbreti Ferdinand i dërgoi në ndihmë të tij.

Përpjekje bëri Skënderbeu që të merrte një pjesë nga 100 mijë dukatët që papa Pali II i kishte deklaruar se i kishte vënë në dispozicion të luftës antiosmane. Gjatë viteve 1465-1467, që ishin vite kulmore e më të vështirat e luftës së shqiptarëve, papa Pali II i dha Skënderbeut rreth 6 650 dukate, që realisht ishte një shumë e vogël parash në krahasim me nevojat e mëdha të luftës së shqiptarëve. Kurse nga shtetet e tjera evropiane kjo ndihmë qe edhe më e paktë.

5. BETEJAT E MËDHA SHQIPTARO-OSMANE TË VITEVE 60.
QËNDRESA E SHQIPTARËVE TË MORESË



Fitoret e ushtrisë shqiptare në vitet 1462-1465



Pas humbjes së rëndë që pësuan në betejën e Ujëbardhës të vitit 1457, ushtritë osmane i ndërprenë për disa vjet sulmet e tyre mbi viset e lira shqiptare. Në vitin 1460, para se Skënderbeu të dërgonte grupin e parë të luftëtarëve të tij në ndihmë të mbretërisë së Napolit, ndërmjet tij dhe oborrit osman u nënshkrua një armëpushim që vazhdoi dy vjet. Pas kthimit të Skënderbeut më 1462 nga ekspedita ushtarake e Italisë, luftimet me ushtritë osmane rifilluan me intensitet.
Ndërkohë sulltan Mehmeti ndërmori veprime intensive për zgjerimin e pushtimeve osmane në Ballkan dhe gjatë vitit 1463 i udhëhoqi vetë trupat për nënshtrimin e Bosnjës dhe të Moresë (Peloponezit). Madje, për rivendosjen e zgjerimin e pushtimeve në Fushë-Dardani, Rrafshin e Dukagjinit, Jeliçe (sanxhak) etj., qysh gjatë viteve 1458-1462 ushtritë osmane u futën në Rrafshin e Dukagjinit dhe, ndoshta përkohësisht, morën Prizrenin (1458), Pejën (1463) dhe qendra të tjera të rëndësishme. Sipas dokumenteve autentike, kur ushtritë osmane pushtuan Bosnjën më 1463, po këtë vit në kështjellat e Fushë-Dardanisë, Rrafshit të Dukagjinit dhe të Jeliçes (sanxhaku), si mbrojtës të tyre u caktuan persona të tjerë, sepse nuk ekzistonte më asnjë nga mbrojtësit që ishin vendosur në vitin 1455. Ato rajone kishin qëndruar të lira. Edhe pas vitit 1463 pushteti osman mbeti formal dhe i pakonsoliduar në rajonet e Shqipërisë së Epërme.

Gjatë viteve 60 sulltan Mehmeti II angazhoi në luftime kundër shqiptarëve komandantët e zonave kufitare, duke i përforcuar ato edhe me trupa të tjera.
Gjatë vitit 1462, sipas M. Barlecit, shqiptarët shpartalluan njëra pas tjetrës tri ushtri osmane. Së pari ato u ndeshën në të njëjtën kohë me dy ushtri osmane. Ushtria e parë e komanduar nga Sinan Beu, pasi hyri në Mokër, u sulmua befasishëm në të gjitha drejtimet, prej ushtrisë së Skënderbeut dhe u shpartallua. Pa humbur kohë, shqiptarët iu drejtuan ushtrisë së dytë, të komanduar nga Hasan Beu, që ishte vendosur në afërsi të qytetit të Ohrit, e goditën atë në befasi dhe e thyen, duke zënë rob edhe komandantin e saj. Kur luftëtarët shqiptarë po merrnin rrugën e kthimit për në Krujë, ata u njoftuan se një ushtri e tretë e komanduar prej Isuf Beut po marshonte nga Shkupi në drejtim të Shqipërisë. Skënderbeu vendosi të hynte menjëherë në betejë dhe ta sulmonte ushtrinë osmane atje ku ajo nuk e priste. Me shpejtësi luftëtarët shqiptarë largohen nga rajoni i Ohrit, i drejtohen Kërçovës dhe vijojnë rrugën që kalonte përgjatë lumit Treska për të arritur në afërsi të Shkupit, ku e sulmojnë befasishëm ushtrinë osmane dhe e shpartallojnë atë.

Në të dalë të vjeshtës së vitit 1462, një ushtri e katërt e komanduar nga Karaxha Beu u nis kundër viseve të lira shqiptare dhe e vendosi fushimin e vet në fushën e Livadhit, pranë qytetit të Ohrit. Skënderbeu e sulmoi atë në çastin kur gjendej e papërgatitur për luftë, por moti me shi bëri që të ndërpritej zhvillimi i betejës. Kjo u dha mundësi trupave osmane të tërhiqeshin pa pësuar humbje të rënda.

Pas disfatave të njëpasnjëshme gjatë vitit 1462, sulltan Mehmeti II i propozoi paqe Skënderbeut, në një kohë kur ky i kishte humbur shpresat për organizimin e një lufte të përbashkët antiosmane në shkallë evropiane. Prandaj, në pranverë të vitit 1463, ndërmjet tyre u nënshkrua në Shkup traktati i paqes me afat 10-vjeçar. Por paqja nuk pati jetë të gjatë, sepse sulltani gjatë vitit 1463 u përpoq të rivendoste pushtetin e tij në rajonet e Rrafshit të Dukagjinit, të Sanxhakut, si dhe arriti të pushtonte Bosnjën dhe Morenë. Skënderbeu nuk mund të pajtohej me veprime të tilla që rrezikonin të ardhmen e tij si sundimtar i pavarur, gjë që është pasqyruar edhe në dokumente të vitit 1463 që flasin për gatishmërinë e tij për të ndihmuar Bosnjën.

Luftimet rifilluan në gusht të vitit 1464, kur një ushtri e komanduar nga Sheremeti u vendos pranë qytetit të Ohrit. Luftëtarët shqiptarë iu drejtuan Ohrit dhe kur arritën në afërsi të tij, Skënderbeu dërgoi 500 kalorës në drejtim të ushtrisë osmane për ta mashtruar që t'i ndiqte nga pas, deri në vendin ku qëndronin të fshehur luftëtarët shqiptarë. Sipas parashikimit të Skënderbeut, ushtria osmane u vu në ndjekje të kalorësve shqiptarë dhe kur arriti në pritën, që shqiptarët e kishin ngritur mjeshtërisht, ajo pësoi një katastrofë të plotë, duke humbur shumicën e ushtarëve. Në fillim të muajit shtator të vitit 1464, ndërkohë që ushtria hungareze kishte çliruar rajone të tëra të Bosnjës Veriore, Skënderbeu i nisi trupat e veta të drejtim të viseve të ish-Despotatit serb të Rashës dhe, në rajonet pranë Sjenicës, u ndesh më 11 shtator me një ushtri osmane, të cilën e shpartalloi.

Pas këtyre disfatave sulltan Mehmeti II, sipas M. Barlecit, ngarkoi Ballaban Beun që të drejtonte ushtritë osmane për mposhtjen e qëndresës shqiptare. Nisur nga posti real ushtarak i tij, Ballaban Beu duhet të ketë qenë shoqëruesi kryesor dhe krahu i djathtë i komandantëve të ushtrive osmane, sepse si vendas ai njihte mjaft mirë rrugëkalimet nëpër viset shqiptare dhe mjedisin shqiptar.
Ballaban Beu, i njohur sipas rrëfimit të M. Barlecit, me titullin pashë (Ballaban Pasha), ishte shqiptar dhe kishte një karrierë ushtarake të gjatë në shërbim të Perandorisë Osmane. Në regjistrin kadastral osman të Sanxhakut Shqiptar të vitit 835 h. (1431-1432) ai përmendet si timarli i katër fshatrave të vilajetit të Krujës, kurse dy vjet më pas emërohet dizdar i saj dhe gjatë viteve 1437-1439 do të ishte vartës i Skënderbeut kur ky u emërua si subash i Krujës. Ballabani përmendet aty si "gulam-i mir" dhe me cilësimin "i vogël" (Ballaban-i kyçyk), që është në përshtatje me përshkrimin që M. Barleci i bën fizikut të tij: "nga shtati ishte i shkurtër dhe i pakët". Pas çlirimit të Shqipërisë në vitin 1443 Ballaban Beu emigroi familjarisht. Në mesin e viteve 60 dy djem të tij, Hamzai dhe Hiziri, përmenden si timarlinj në Maqedoninë Lindore (në lindje të Serezit). Ballabani përmendet ndërkohë si "ish-dizdar i Krujës", gjë që tregon se sulltani, kur e ngarkoi me detyrën që të shkatërronte forcat e Skënderbeut, i kishte premtuar së paku edhe postin që kishte pasur në vitet 30. Më pas, në tetor të vitit 1466, Ballabani përmendet si zotërues i një timari të madh në rajonin e Tetovës. Para se të vendosej këtu, Ballaban Beu duhet të ketë pasur në zotërim prona diku në rajonet që shtriheshin në lindje të Ohrit, sepse në afërsi të këtij qyteti ai do të zhvillonte luftimet me forcat e Skënderbeut.

Ballaban Beu ishte njohës shumë i mirë i terrenit, prandaj atij iu besua shoqërimi, ndoshta për raste të veçanta edhe drejtimi i forcave osmane për shkatërrimin e Skënderbeut, ish-epror i dikurshëm i tij. Ai u përforcua vazhdimisht me trupa të freskëta dhe në luftimet e pandërprera përdori gjerësisht sulme të befasishme dhe dredhi të shumta. Si detyrë kryesore ai duhet të ketë pasur pushtimin e qytetit të Ohrit.

Ndeshjen e parë me trupat e Ballabanit, sipas M. Barlecit, shqiptarët e zhvilluan në fushën e Falkalit (Valkalit) pranë malit Bigë (Furkë) në afërsi të Ohrit në vitin 1464. Plani i tij fillestar, që t'i sulmonte natën e në befasi shqiptarët, dështoi. Me gjithë dëmet e rënda që pësuan forcat e tij, nëpërmjet pritave që kishte ngritur Ballabani, arriti të dëmtonte komandën e ushtrisë shqiptare. Në kundërshtim me porositë e Skënderbeut, komandantët e reparteve shqiptare, duke ndjekur ushtrinë e shpartalluar osmane, u shkëputën shumë nga bashkëluftëtarët e tyre dhe ranë në pritën e armikut. Tetë komandantë të shquar, duke përfshirë edhe Mosi Golemin (Arianitin) u kapën prej ushtarëve osmanë. Skënderbeu bëri përpjekje të mëdha për lirimin e tyre duke i propozuar sulltanit shuma të mëdha të hollash dhe lirim të robërve osmanë. Por ai nuk pranoi dhe urdhëroi që, komandantët shqiptarë, pas torturave të tmerrshme, të ekzekutoheshin duke i rrjepur të gjallë. Pak më parë, në fillim të vitit 1461, kishte vdekur edhe Gjergj Arianiti që, pas Skënderbeut, kishte qenë personazhi më i rëndësishëm i luftës antiosmane të shqiptarëve.

Edhe pas humbjes së këtyre personaliteteve të jetës politike e ushtarake të vendit, shqiptarët e vazhduan me vendosmëri luftën kundër trupave osmanë. Në Oronik të Dibrës së Sipërme, pa u parë nga rojet shqiptare, Ballabani e afroi ushtrinë e vet pranë luftëtarëve shqiptarë për t'i gjetur në befasi. Në sajë të vigjilencës së Skënderbeut, i cili i zbuloi vetë forcat armike, luftëtarët shqiptarë u hodhën menjëherë në luftë dhe e fituan betejën. Pas kësaj, në krye të një ushtrie të re, Ballabani u përpoq gjatë tre muajve t'i zinte në befasi shqiptarët, por kur u bind se një sulm i tillë ishte i pamundur, u ndesh me ta në fushën e Falkalit (Valkalit) pranë malit Bigë të Ohrit dhe trupat e tij u thyen keqas.
Pas këtyre luftimeve, Ballabani u përpoq t'i shkatërronte forcat shqiptare, duke i goditur ata njëkohësisht nga dy drejtime të kundërta.

Prandaj në verë të vitit 1465 u nisën në të njëjtën kohë kundër Shqipërisë dy ushtri, njëra në drejtim të Ohrit dhe tjetra kundër Krujës. Duke u informuar me kohë për lëvizjen e tyre, luftëtarët shqiptarë marshuan me shpejtësi, së pari në drejtim të ushtrisë që komandohej nga vetë Ballaban Beu dhe e shpartalluan krejtësisht atë po në fushën e Falkalit (Valkalit). Pas kësaj shqiptarët u kthyen në drejtim të viseve perëndimore për t'u ndeshur me ushtrinë e dytë, të komanduar nga Jakupi, një tjetër shqiptar ky, që e njihte mirë vendin. Për të mos u diktuar nga trupat e Skënderbeut, gjithnjë sipas rrëfimit të M. Barlecit, ushtria e Jakupit mori rrugët e Shqipërisë së Poshtme, që ishte e pushtuar, kaloi nëpër Berat dhe vijoi marshimin në drejtim të Krujës, e cila veç rojeve të kështjellës, nuk kishte luftëtarë të tjerë shqiptarë që të ndesheshin më ushtrinë e Jakupit. Skënderbeu, pasi shpartalloi më parë forcat e Ballabanit i drejtoi luftëtarët e tij kundër ushtrisë së Jakupit, që ishte vendosur në fushën e Tiranës. Në luftimet që u zhvilluan në rajonin e Kasharit, forcat osmane pësuan një disfatë të rëndë, duke mbetur i vrarë edhe komandanti i tyre.

Pas pesë betejave të ashpra, që luftëtarët e Skënderbeut zhvilluan gjatë një viti me ushtritë osmane të drejtuara nga Ballaban Beu, edhe pse shqiptarët kishin dalë fitimtarë, sulltan Mehmeti II mendoi se tashmë ata ishin të lodhur e të dobësuar në një masë të tillë, sa që nuk do të mund të përballonin një goditje vendimtare të të gjitha forcave ushtarake të Perandorisë Osmane.

Mbrojtja e Krujës gjatë Rrethimit II (1466).


Kërkesat e Skënderbeut ndaj shteteve italiane


Në gjysmën e parë të viteve 60 kufijtë e Perandorisë Osmane në Gadishullin Ballkanik u zgjeruan. Brenda saj u përfshinë Bosnja Jugore dhe Peloponezi. I ndodhur në kushte të favorshme si asnjëherë tjetër, sulltan Mehmeti II, i mbiquajtur "Pushtuesi" (Fatihu), kërkoi të mposhtej me çdo kusht qëndresa heroike shqiptare dhe të dilte në detin Adriatik. Ai parashikoi ta bënte atë nëpërmjet një fushate ushtarake të tillë, që do të ishte më e fuqishmja nga të gjitha ato që ishin organizuar deri atëherë kundër shqiptarëve.

Me kohë erdhën në Shqipëri njoftimet për përgatitjen që po bënte oborri osman për organizimin e një fushate ushtarake shumë të fuqishme kundër Shqipërisë. Ndërkohë shqiptarët ndërmorën masa energjike për fuqizimin e mbrojtjes së vendit, përforcuan kështjellat, fortesat etj. Kujdes të veçantë ata i kushtuan mbrojtjes së qytetit të Krujës. Garnizoni i kështjellës u vu nën komandën e Tanush Topisë dhe u pajis me mjete të shumta luftarake dhe me ushqimet e nevojshme për të përballuar një rrethim sa më të gjatë. Popullsia e paaftë për luftë, bagëtitë, pasuritë e ndryshme u vendosën nëpër malësi e vende të sigurta.
Në pranverë të vitit 1466, në krye të të gjitha forcave ushtarake të Perandorisë Osmane, sulltan Mehmeti II mori rrugët në drejtim të Krujës. Pasi arriti në fillim të muajit maj në Manastir, iu drejtua viseve të lira shqiptare, duke marshuar nëpër Rrugën Mbretërore (Egnacia). Kur ushtria osmane hyri në viset e lira u gjend nën sulmet e pandërprera të çetave të shumta shqiptare, të cilat kishin zënë grykat dhe shtigjet. Me vështirësi të mëdha e me humbje të ndjeshme, ajo arriti të vendosej në fushën pranë Krujës.

Përballë taktikës së Skënderbeut, sulltani e ndau ushtrinë e vet në dy pjesë. Njëra e pajisur me të gjitha mjetet luftarake të kohës, duke përfshirë edhe topa, rrethoi Krujën. Tjetra mori urdhër të ndiqte e të asgjësonte ushtrinë shqiptare që vepronte jashtë kështjellës nën komandën e Skënderbeut, si dhe çetat e shumta që sulmonin karvanet e furnizimit.

Sulltan Mehmeti II u kërkoi mbrojtësve të kështjellës së Krujës dorëzimin e menjëhershëm dhe, pas kundërshtimit të tyre, ai urdhëroi marrjen e saj me luftë. Sulmet e furishme që ndërmorën trupat osmane, mbrojtësit e Krujës i përballuan me sukses. Detyrën atyre ua lehtësonin goditjet e furishme dhe shpartalluese të luftëtarëve që vepronin jashtë kështjellës nën komandën e Skënderbeut. Ata i bashkërendonin veprimet e tyre me kundërsulmet e mbrojtësve të Krujës. Duke përshkruar këto luftime, M. Barleci shkruante se "Skënderbeu me forca e ushtri të fuqishme e sulmonte çdo ditë fushimin e Mehmetit II dhe nuk i linte për asnjë çast të qetë... lëshohej pa pushim mbi të dhe, si një përrua që zbret nga malet pas shirave të mëdha mbyt dhe rrëmben çdo gjë me vete, po ashtu edhe Skënderbeu lëshohej pa pushim mbi fushimin turk, herë nga njëra anë, herë nga ana tjetër, e trondiste atë kudo, i shkaktonte armikut vrasje, dëme dhe humbje shumë të mëdha".

Kudo që vepronin luftëtarët shqiptarë, si sulmues nën drejtimin e Skënderbeut, nëpër çetat, apo si mbrojtës të kështjellave, treguan trimëri të papërshkruar, që la gjurmë të pashlyeshme edhe te armiqtë dhe u përjetësua në veprat e historianëve të vjetër osmanë. Njëri prej këtyre, Idriz Bitlisiu vinte në dukje me këtë rast se shqiptarët "janë nga natyra trima e guximtarë sa nuk ka ku të vejë më. Në sulm e në qëndresë janë shumë të rrëmbyeshëm e të patundshëm. Shigjetat e shiut të vuajtjeve e të fatkeqësive ata i presin me kraharorët e tyre të hapur dhe nuk vënë kurrë para armikut mburojën e dobësisë e të përuljes". Kurse Qemal pasha Zade ka shkruar për këto ngjarje se edhe "luftëtari më i dobët i arbërve është nga më trimat e fushës së luftës, tamam sikur të ishte kalorës i hipur mbi kalin legjendar. Ai nuk ka as kalë, as mjete lufte, por ka në vend të kuajve shtiza që fluturojnë si vetëtima, ka ushta maja e të cilave është plot helm si thumbi i grerëzave, ka edhe një hark prej druri e bashkë me të disa shigjeta, por megjithatë ai është më i fortë se hekuri".

Pas më se dy muaj luftimesh të ashpra, sulltan Mehmeti II u bind edhe këtë herë se Kruja nuk mund të pushtohej me forcën e armëve. Prandaj ai mendoi nënshtrimin e saj nëpërmjet një rrethimi të vazhdueshëm derisa uria t'i detyronte mbrojtësit e Krujës të dorëzoheshin. Këtë detyrë ia ngarkoi Ballaban Beut, duke i lënë nën komandë një pjesë të ushtrisë. Krahas rrethimit të kështjellës së Krujës, ata do të ushtronin një presion të pandërprerë mbi të gjitha viset e lira shqiptare. Për të mbështetur veprimtarinë luftarake të trupave të Ballabanit, furnizimin e tyre me mjete lufte dhe me ushqime, si dhe për të shkëputur nga trungu i shtetit shqiptar një pjesë të tij, Mehmeti II vendosi që të rindërtohej plotësisht e të fuqizohej fortesa e lashtë e Valmit në luginën e lumit Shkumbin. Punimet u bënë në prani të sulltanit dhe vazhduan me vrull një muaj të tërë. Ato përfunduan në korrik të vitit 1466. Për të shprehur rëndësinë e veçantë që kishte kjo fortesë për zhvillimin e mëtejshëm të luftës, sulltani i vuri emrin Ilbasan (Elbasan) d.m.th. "vend që sundon".

Në korrik të vitit 1466 sulltan Mehmeti II bashkë me pjesën më të madhe të ushtrisë mori rrugën e largimit nga Shqipëria. Në fund të korrikut ata ishin në Manastir dhe vijuan rrugën në drejtim të Përlepit, Shtipit e Plovdivit për të arritur në Stamboll. Pas largimit nga Elbasani ushtria osmane pushtoi përfundimisht qytetin e Ohrit. Banorët e tij luftuan për mbrojtjen e qytetit të tyre, prandaj sulltan Mehmeti II arrestoi dhe i internoi në Stamboll kryepeshkopin e Ohrit, Dorotheun, bashkë me shumë fisnikë e klerikë të tjerë të qytetit. Me premtimin se nuk do t'i trazonte, sulltan Mehmeti II arriti të shtinte në dorë me mijëra e mijëra njerëz që ishin strehuar në një rajon malor të quajtur Kidna. Gjithnjë sipas rrëfimit të M. Barlecit, si hakmarrje për disfatën e pësuar, sulltani masakroi barbarisht afro 8 mijë veta të strehuar në atë rajon malor. Por edhe masakra të tilla nuk i ligështuan shqiptarët. Këta i vazhduan luftimet edhe pas largimit të sulltanit, duke mbrojtur Krujën dhe u përpoqën të shtinin në dorë kështjellën e Elbasanit, e cila bashkë me Ohrin u krijoi mundësi osmanëve të kontrollonin lëvizjet nëpër Rrugën Mbretërore (Egnacia). Gjendja ekonomike e vendit ishte përkeqësuar dhe uria po i kërcënonte shqiptarët. Duheshin siguruar ndihma në ushqime, në armë etj.

Luftimet e vitit 1466 në Shqipëri, ishin të përmasave të mëdha dhe të një rëndësie të veçantë edhe për fatin e Italisë e të vendeve të tjera evropiane. Prandaj ato tërhoqën vëmendjen e tyre, sepse, siç thuhej ato ditë, trupat osmane "ishin në dyert e Italisë" dhe po të binte qëndresa shqiptare, ajo do të ishte viktimë e tyre.

Në këto rrethana, në fund të majit 1466 u mblodhën në Romë ambasadorët e shumë shteteve italiane. Me këtë rast Papa u kërkoi që të bashkoheshin jo vetëm forcat e shteteve italiane, por edhe të vendeve të tjera evropiane, për të përballuar sulmin e mundshëm të ushtrisë osmane mbi Italinë. Kjo situatë e rrezikshme për shtetet evropiane duhej t'i nxiste ato që t'u dërgonin shqiptarëve ndihma ekonomike dhe ushtarake.
Për të përballuar gjendjen shumë të rëndë të vendit të vet, Skënderbeu iu drejtua për ndihmë shteteve italiane. Ai dërgoi në Venedik të birin, Gjonin, ndërsa në nëntor të vitit 1466 u nis vetë për në Napoli e në Romë. Ai qëndroi në Itali deri në fund të marsit të vitit 1467, ndërkohë që trupat osmane mbanin të rrethuar Krujën.

Misioni i djalit të Skënderbeut në Venedik nuk dha përfundimet që priteshin, sepse ndihmat për shqiptarët shiheshin atje si shpenzime të shumta e të paleverdisshme. Megjithëkëtë, për të ndihmuar Skënderbeun Republika e Shën Markut kishte dërguar pranë tij një numër ushtarësh, ndërkohë përpiqej të rifillonte bisedimet për paqe me osmanët.

Komandanti i trupave osmane në Shqipëri, Ballaban Beu, ndoqi me vëmendje veprimtarinë diplomatike të Skënderbeut në Itali dhe u përpoq që ky të dështonte në misionin e vet. Osmanët i kërcënuan vendet e tjera dhe e detyruan Senatin e Raguzës të ndalonte ardhjen e Skënderbeut në këtë qytet gjatë udhëtimit për në Itali. Ndërkohë përfaqësues të Ballaban Beut shkuan në oborrin napolitan për të penguar ndihmat për shqiptarët. Me sa duket Ballabani deri diku ia arriti këtij qëllimi, sepse gjatë muajve nëntor-dhjetor 1466, kur Skënderbeu ishte në Napoli, nuk siguroi ndonjë ndihmë të rëndësishme prej oborrit napolitan.
Pas Napolit, i shoqëruar me pak kalorës, Skënderbeu shkoi në Romë. Banorët e saj i rezervuan atij një pritje aq masive, madhështore e triumfale, saqë nuk ishte parë ndonjëherë në atë qytet. Kjo pritje ishte shprehja më e qartë dhe e sinqertë e ndjenjave të vërteta të popullit italian për luftën e popullit shqiptar dhe udhëheqësin e tij.

Papa organizoi për Skënderbeun ceremoni zyrtare, por ndihma materiale e tij qe e vogël për nevojat e ngutshme të shqiptarëve, gjë që e bëri të pakënaqur komandantin shqiptar. Në çastet e largimit të tij nga Roma, shkruanin ato ditë bashkëkohësit, Skënderbeu u shpreh plot sarkazëm se "më parë do të donte të bënte luftë me kishën sesa me turkun", dhe "nuk besonte se mund të gjendej shpirtvogëlsi më e madhe në botë sesa te këta priftërinj". Pas një qëndrimi dymujor Skënderbeu u largua nga Roma dhe u kthye sërish në Napoli, ku qëndroi gjatë, por nuk siguroi ndonjë ndihmë efektive. Edhe mbreti Ferdinand i Napolit, ashtu si Venediku, përpiqej të shmangte rrezikun osman mbi shtetin e tij, jo aq me veprime efektive ushtarake sesa me anën e bisedimeve sekrete për paqe me sulltan Mehmetin II.

Rrethimi III i Krujës (1467).


Vdekja e Skënderbeut (17 janar 1468)



Në mars të vitit 1467, kur Skënderbeu gjendej në Itali, nëpunësit osmanë kryen regjistrimin e popullsisë e të tokave në një rajon të kufizuar të viseve të shkelura prej tyre për të vendosur në to sistemin feudal ushtarak të timareve. Ky regjistrim dëshmon mirë për pjesëmarrjen masive të shqiptarëve në luftë. Sipas tij, dhjetëra fshatra ishin shkatërruar dhe braktisur nga popullsia, kurse shumica e fshatrave të tjera kishin mbetur me pak banorë dhe kishin nga një familje deri në dhjetë. Kjo pamje e shkretuar e vendit ishte shkaktuar nga rrënimet e luftës dhe masakrat e pushtuesve. Ajo lidhej edhe me largimin e popullsisë shqiptare, të paaftë për luftë, në vende të sigurta e të paarritshme për armiqtë, ndërkohë që të tjerë gjendeshin në radhët e njësive luftarake të Skënderbeut. Për më tej dhuna e pushtuesit dhe uria detyroi të emigronin nga Shqipëria në vendet e tjera, kryesisht në Itali, me mijëra e mijëra shqiptarë.

Regjistri tregon se osmanët kishin arritur përkohësisht të shtinin në dorë një numër kështjellash të Skënderbeut, që kontrollonin rrugët e komunikimit të Krujës me viset që shtriheshin në lindje të saj, si Stelushin, Gurin e Bardhë, Koxhaxhikun e Rahovnikun (Dibrën). Gjithashtu ai dëshmon se, në atë kohë, ndërmjet shqiptarëve dhe osmanëve ishin zhvilluar luftime të ashpra në tri rajone kryesore: në atë të Krujës, të Koxhaxhikut (në luginën e Drinit të Zi dhe në juglindje të Dibrës) dhe të Rekës (në verilindje të Dibrës). Në këto rajone shumë fshatra ishin braktisur tërësisht nga banorët për shkak të luftimeve të ashpra që ishin zhvilluar pranë tyre. Ndërkohë osmanët u përpoqën të vinin nën kontrollin e plotë të tyre edhe rajone të tjera, prandaj vijuan riregjistrimin kadastral të tyre, në rajonet e Tetovës, të Kërçovës etj. Krahas premtimit për postin e dizdarit të Krujës, në tetor të vitit 1466 sulltani i kishte dhënë në zotërim Ballaban Beut një timar të madh në rajonin e Tetovës, me qëllim që të luftonte sa më energjikisht për nënshtrimin e atyre viseve.

Në ditët e para të prillit të vitit 1467, Skënderbeu u kthye në atdhe nga Italia. Në gjirin e popullit të vet, si gjithnjë, ai gjeti besimin e patundur, dashurinë e pakufishme dhe gatishmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur lirinë e vendit të tyre.
Skënderbeu organizoi menjëherë një ushtri të fuqishme prej 16 mijë luftëtarësh. Rradhët e saj vazhdimisht shtoheshin, sepse, siç tregonte një raguzan, “arbërit vërshonin drejt Skënderbeut”.

Me këto forca, më 19 prill 1467, Skënderbeu sulmoi papritur dhe shpartalloi krejtësisht një ushtri që shkonte në përforcim të trupave osmane që mbanin të rrethuar Krujën. Komandanti i saj, i cili ishte vëllai i Ballabanit, Jonima, bashkë me të birin, ranë rob në duart e shqiptarëve. Pas katër ditësh, më 23 prill, luftëtarët e Skënderbeut marshuan me shpejtësi në drejtim të Krujës. Këta, duke bashkërenduar veprimet e tyre me kundërsulmet e garnizonit të kështjellës, e futën ushtrinë osmane ndërmjet dy zjarreve dhe e shpartalluan keqas. Gjatë betejës Ballaban Beu u vra nga një mbrojtës krutan i kështjellës, Gjergj Aleksi. Ai u varros në Petrelë.

Trupat osmane u tërhoqën të shpartalluara dhe shqiptarët çliruan kështjellat që u pushtuan gjatë rrethimit të dytë të Krujës. Skënderbeu rrethoi edhe kështjellën e Elbasanit, por, duke mos pasur artileri, nuk e mori dot.
Me këto fitore shqiptarët i dhanë fund rrethimit të dytë të Krujës, duke u shkaktuar humbje të rënda forcave ushtarake të Perandorisë Osmane. Megjithëkëtë sulltan Mehmeti II nuk hoqi dorë nga synimi i tij për ta mposhtur sa më shpejt qëndresën shqiptare.

Pa kaluar një muaj nga shpartallimi i trupave të Ballabanit, në fund të majit të vitit 1467, sulltan Mehmeti II erdhi përsëri në Shqipërinë me të gjitha forcat ushtarake të Perandorisë Osmane. Kur u futën në luginën e Shkumbinit, trupat armike u goditën prej luftëtarëve shqiptarë. Duke përshkruar zhvillimin e kësaj beteje, historiani osman Ibn Kemal shkruante se pranë Bushekut (në juglindje të Elbasanit) "arbërit e ndezën zjarrin e luftës, morën në duart e tyre ushtat, të cilat u ngjajnë gjarpërinjve helmues dhe qëndruan në grykat e shpellave. Ata luftuan deri kur erdhi koha e mbrëmjes ... Kur lufta pushoi, u grumbulluan të gjithë në një vend dhe në mëngjes dolën si një lumë nga lugina dhe u vërsulën menjëherë mbi ushtrinë e Anadollit".

Beteja ishte e ashpër. Asnjëra palë nuk mundi të sigurojë fitoren. Lidhur me këtë ngjarje kronisti bizantin Kritobuli vinte në dukje se "sulltani pasi urdhëroi ushtarët që të grabisnin e të plaçkisnin ... la maleve pjesën më të madhe dhe më luftarake të ushtrisë ... kurse ai duke qëndruar bashkë me pjesën tjetër të ushtrisë, plaçkiste vise të tjera të vendit, duke marshuar me ndalesa dhe duke ngritur fushime". Pas këtyre veprimeve, sulltani me pjesën kryesore të ushtrisë rrethoi Krujën duke menduar se mbrojtësit e saj, të lodhur nga rrethimi i mëparshëm njëvjeçar, nuk do t'u bënin dot ballë goditjeve të reja. Trupat osmane sulmuan gjithashtu Durrësin dhe qendra të tjera të fortifikuara.

Ashtu si në rrethimet e mëparshme të Krujës, Skënderbeu me pjesën kryesore të trupave shqiptare qëndroi në rrethinat e saj dhe prej andej organizoi vazhdimisht sulme mbi forcat osmane, që mbanin të rrethuar kështjellën, e cila mbrohej si edhe më parë nga garnizoni i saj nën komandën e Tanush Topisë.
Përballë vendosmërisë së patundur të shqiptarëve për të mbrojtur me çdo kusht lirinë e vendit, i bindur plotësisht se me forcën e armëve nuk mund të mposhtej qëndresa shqiptare, sulltan Mehmeti II vendosi të përdorte tani, me përmasa shumë më të gjera se më parë, mjetin më ekstrem: shfarosjen në masë të popullsisë.

Jo vetëm te kronistët bizantinë e osmanë, si bashkëkohës të këtyre ngjarjeve, por edhe në letërkëmbimin e atyre ditëve dhe në dokumente të tjera të kohës, përmenden në mënyrë të veçantë masakrat e ushtrive osmane gjatë vitit 1467 në Shqipëri. Në to vihen në dukje "mizoritë e pashembullta të sulltanit, i cili as për siguri e as për dhimbje nuk të fal dhe nuk ka mëshirë", që "po bën në Arbëri një mijë dhunime, vrasje e mizori dhe po djeg e shkatërron një popull të tërë". Këto veprime shtazarake shfarosën me mijëra e mijëra njerëz, mijëra e mijëra të tjerë u detyruan të linin trojet e tyre e të merrnin rrugët e mërgimit, por, megjithëkëtë, ai nuk arriti të thyente vullnetin dhe qëndresën e një populli të tërë, që luftonte për të mbrojtur lirinë e vendit të vet.

Në mbarim të verës, trupat osmane me sulltan "fitimtarin" në krye, të rraskapitura dhe pa asnjë shpresë fitoreje, morën rrugën e kthimit të ndjekura këmba-këmbës prej luftëtarëve shqiptarë. Si rrjedhojë e humbjeve të rënda, që pësuan trupat osmane gjatë viteve 1466-1467, sulltan Mehmeti II u detyrua të hiqte dorë për disa vjet nga plani i tij për pushtimin e Shqipërisë nëpërmjet fushatave të mëdha ushtarake.

Pas largimit të trupave osmane, si detyrë e ngutshme përpara vendit qëndronte përballimi i rrënimeve dhe vështirësive të shumta të shkaktuara nga lufta. Për masat që duheshin marrë në këtë drejtim, në janar 1468 Skënderbeu thirri në Lezhë Kuvendin e fisnikëve të vendit. Ndërkohë një ushtri osmane e ardhur nga Kosova, sulmoi viset e Shkodrës. Ushtria shqiptare u mobilizua menjëherë, u doli përpara forcave armike dhe korri fitore në betejën që u zhvillua pranë lumit të Kirit. Këtë herë shqiptarët luftuan pa komandantin e tyre, Skënderbeun, i cili në atë kohë u sëmur. Pas disa ditësh, më 17 janar 1468, në Lezhë, pushoi së rrahuri zemra e tij. Lajmi i vdekjes së Skënderbeut shkaktoi një pikëllim të rëndë e të papërshkruar në mbarë popullin shqiptar. "Me vdekjen e tij, - theksohej ato ditë në Senatin e Venedikut, - arbërit kanë rënë në një ngashërim dhe tronditje të madhe".

Gjergj Kastrioti - Skënderbeu u varros në katedralen e Shën Kollit të Lezhës, po në atë vend ku ai themeloi Besëlidhjen Shqiptare

Qëndresa antiosmane e shqiptarëve të Moresë në shek. XV



Si rezultat i emigrimeve masive, që vazhduan gjatë gjithë gjysmës së parë të shek. XV, Morea (Peleponezi) kishte në këtë kohë një popullsi shqiptare mjaft të dendur. Ngulimet shqiptare qenë të shpërndara në të gjitha hapësirat e Moresë, në Akne, Korint, Argi, Arkadi, Meseni, Bardhuni, Majnë e në Lakoni. Dokumentet veneciane dhe regjistrat osmanë të kësaj kohe japin të dhëna mjaft interesante për shpërndarjen e ngulimeve shqiptare në More, për organizimin e bashkësive shqiptare, veprimtarinë prodhuese të tyre, për marrëdhëniet e tyre me autoritetet vendase etj. Sipas tyre në mjaft zona shqiptarët përbënin popullsinë dërrmuese. Kështu, sipas një regjistri osman të gjysmës së dytë të shek. XV, del se 155 qendërbanime ndër 198 që kishin nahijet e Kallandricës, Sandamerit, Grebenesë e të Hllamucit, në Morenë veriore e të mesme, ishin të banuara nga shqiptarë. Raporte të ngjashme demografike ndeshen edhe në zona të tjera, në Korint, Arkadi, Majnë, Meseni, Lakoni etj. Mbi bazën e një pranie të tillë masive të banorëve shqiptarë, zona të tëra në More cilësohen shpesh nga burimet e kohës si vende të arbërve.

Qendërbanimet e shqiptarëve të Moresë kishin në shumicën e tyre emra karakteristikë shqiptarë që pasqyronin ose emrin e origjinës së banorëve ose emrin e familjes kryesore të bashkësisë. Ndër emrat më tipikë të këtyre qendërbanimeve përmenden të tilla si: Lëndina, Mali, Lumi, Ripësi, Balta, Buzë-Mazi, Golemi, Kryekuqi, Zoga, Lalushi, Mansi, Voriboba, Floka, Këmbëthekra, Matringa, Muzaka, Belushi etj.

Qendërbanimet shqiptare të Moresë ishin të karakterit bujqësor dhe blegtoral. Ato përbëheshin nga territori i banuar dhe nga sipërfaqja e arave, ullishteve, kullotave, pyjeve etj. Për shfrytëzimin e tyre, ashtu si banorët e tjerë, shqiptarët duhej t`u paguanin detyrimet përkatëse zotërve ligjorë të tokës, që ishin sipas rastit Perandoria Bizantine, despotët e Moresë, princët latinë të Akesë apo të Athinës, Republika e Venedikut ose, në fund, edhe sulltani osman. Gjithsesi detyrimi kryesor që shqiptarët duhej t'u ofronin sundimtarëve të vendit, ishte shërbimi ushtarak, që kryhej nga burrat e aftë për luftë, kryesisht në mbrojtjen e kështjellave në rast rreziku. Nga shek. XV fillojnë të bëhen gjithnjë më të shpeshta në More repartet e luftëtarëve profesionistë shqiptarë (stratiotët). Këto ishin njësi të kalorësisë së lehtë që ndonjëherë përfshinin disa mijëra luftëtarë. Nën komandën e një kreu stratiotët shqiptarë siguruan për një kohë të gjatë mbrojtjen e kështjellave nga sulmet osmane. Repartet e stratiotëve ngriheshin mbi bazën e përkatësisë së njëjtë etnike, por në to luanin rol edhe lidhjet familjare. Pjesëtarët e tyre ishin shpeshherë anëtarë të një ose më shumë grupeve familjare. Një gjë e tillë i bënte repartet e stratiotëve njësi vërtet të qëndrueshme dhe koherente. Moment i rëndësishëm i këtij kohezioni qe figura e komandantit të stratiotëve (capo stratioti). Ky gëzonte një autoritet të padiskutueshëm, që rridhte si nga prejardhja ashtu dhe nga virtytet dhe lavdia e tij luftarake.

Stratiotët shqiptarë u bënë kështu protagonistët e qëndresës kundër invazionit osman në More.
Në fillim të shek. XV Peloponezi vazhdonte të ishte i copëtuar politikisht midis sundimtarëve të ndryshëm. Pjesa veriore e tij ndahej ndërmjet princit gjenovez Asani II Açajuoli, kurse pjesa jugore qeverisej nga despotët bizantinë të familjes perandorake të Paleologëve. Nga ana e vet, Republika e Venedikut kontrollonte një numër kështjellash strategjike të shpërndara gjatë bregdetit, siç ishin ato të Koronës, Modonit, Nauplionit etj. Burimet e kohës njoftojnë se në zona të gjera të Peloponezit, si në Arkadi, Bardhuni, Mainë etj., kishte bashkësi të tëra shqiptare që qëndronin më vete e qeveriseshin nga krerët e tyre.

Një numër akoma më i madh fshatrash shqiptare ishin nën juridiksionin e sundimtarëve të huaj të Peloponezit. Shqiptarët përbënin gjithsesi forcën kryesore ushtarake të këtyre sundimtarëve. Kjo është arsyeja që shqiptarët e Peloponezit, pavarësisht nga statusi i tyre, u bënë këtu faktori kryesor i qëndresës antiosmane.

Ballafaqimi i parë i shqiptarëve të Peloponezit me osmanët u bë në vitin 1432. Komandanti turk i Thesalisë, Turhan Pasha, kreu atë vit një inkursion që preku deri viset qendrore të Peloponezit. Ndërkohë që despotët bizantinë dhe sundimtarët e tjerë të Peloponezit nxituan të binin në ujdi me Turhan Pashën, shqiptarët i bënë këtij një qëndresë të ashpër. Qendra e saj u bë Davi, lokaliteti i Arkadisë së banuar nga popullsi e dendur shqiptare. Pas betejash të përgjakshme, forcat osmane mundën të fitojnë epërsi e t'i thyejnë shqiptarët në një sulm vendimtar. Shumë prej këtyre mbetën të vrarë. Turhan Pasha urdhëroi të thereshin deri tek i fundit kryengritësit shqiptarë, që u zunë rob e që ishin rreth 800 veta, dhe me kokat e prera të tyre u ngritën pirgje.

Në vitin 1444 shënohet një tjetër moment i rëndësishëm i qëndresës antiosmane të shqiptarëve të Moresë. Kësaj radhe kundër osmanëve u ngrit edhe despoti Konstantin Paleologu, i cili shpresonte të shfrytëzonte rastin për të shtrirë sundimin e tij në krejt Peloponezin, madje edhe përtej tij. Në fakt tentativa e tij gjeti përkrahje jo vetëm te shqiptarët e Peloponezit, por edhe tek ata të Beocisë, Atikës e Thesalisë. Autoriteti i sulltanit në këto vende u godit rëndë dhe në fund të vjeshtës vetë sulltan Murati II u nis me një ushtri të madhe kundër kryengritësve. Pasi shkatërruan murin mbrojtës të istmit të Korintit (Eksamilin) që ndante Peloponezin nga kontinenti, ushtritë osmane u derdhën duke e shtruar vendin në zjarr e hekur. Despoti Konstandin i trembur nga reagimi i egër i Sulltanit nxitoi të kërkojë ujdi me të, duke pranuar të bëhej vasal i tij si dhe duke dhënë një tribut tepër të rëndë. Sidoqoftë edhe pas kësaj fushate, osmanët ende nuk vendosën të instalonin garnizone ushtarake në Peloponez, në Atikë e në Beoci, siç kishin bërë në Thesali e Maqedoni.

Ballafaqimi me osmanët nxori në pah edhe kontradiktat midis shqiptarëve dhe sundimtarëve greko-bizantinë të Peloponezit. Ndërsa të parët i tërhiqte në qëndresën antiosmane dëshira për të ruajtur lirinë dhe pronat e veta, të dytët bashkoheshin me të për të ruajtur e zgjeruar privilegjet e zotërimet e tyre. Qëllimet egoiste i shtrëngonin këta të kërkonin me rastin më të parë kompromis me pushtuesin.

Kundërshtia e motiveve dhe e interesave çoi pashmangërisht në konflikt të hapur midis despotëve greko-bizantinë dhe shtetasve të tyre shqiptarë. Në vitin 1453 shqiptarët e Peloponezit të udhëhequr nga Pjetër Bua dhe Teodor Buhali, ngritën krye kundër despotëve Dhimitër e Thoma Paleologu. Me kryengritësit shqiptarë u bashkua dhe princi i Akesë, Centurion Zakaria. Shqiptarët i ofruan shërbim Venedikut nëpërmjet qeveritarit venecian të Koron-Madonës. Senati e urdhëroi këtë që "t'i mbante arbërit me shpresë, duke i nxitur e dhënë kurajo për të luftuar trimërisht". Por vetë nuk u angazhua, përkundrazi. Në korrik 1454 Venediku dërgoi një legat në More, i cili kishte për detyrë që të paqëtonte shqiptarët me despotët. Megjithatë, shqiptarët nuk dëgjuan të merreshin vesh me despotët Paleologë. Ata vendosën të njihnin si sundimtar të vendit Manuel Kantakuzenin, rival i të parëve. Burimet duan të thonë se Manueli dhe gruaja e tij për të vendosur këtë aleancë u detyruan të merrnin emrat shqiptarë Gjin e Kuqe. Pavarësisht se Buhali u zu rob gjatë një beteje, kryengritësit shqiptarë e rrezikuan rëndë pushtetin e despotëve Paleologë. Të dëbuar nga një pjesë e mirë e zotërimeve të tyre, këta iu drejtuan për ndihmë Turhan Pashës, i cili dërgoi menjëherë trupat e tij në Peloponez.

Forcat e bashkuara osmano-greke u drejtuan më së pari në kështjellën e Bardhunies, ku shqiptarët ishin strehuar bashkë me familjet e tyre. Pas disa ditë luftimesh, këta u përpoqën të çajnë rrethimin, por pa sukses. Sipas historianit Halkokondili, turqit zunë rob rreth 10 mijë veta, më të shumtët ishin gra e fëmijë. Në Leondari, në luftë me forcat osmane, ra komandanti shqiptar Petro Buziqi. Paskëtaj forcat greko-osmane morën edhe fortesat e Itonit e të Aetosit, duke shtypur edhe kësaj here shqiptarët kryengritës. Një pjesë e mirë e këtyre u detyruan të pranojnë përsëri sundimtarët e vjetër.

Pas kësaj fushate u pa qartë se pengesa kryesore që u kundërvihej osmanëve në Peloponez ishin popullsitë e atjeshme shqiptare. Despotët bizantinë, në grindje me njëri-tjetrin e me sundimtarët e tjerë, ranë përfundimisht në gjendjen e vasalit të sulltanit. Ky i la ata akoma për ca kohë në krye të zotërimeve të tyre me kusht që të paguanin një haraç të rëndë dhe të mbanin nën fre shqiptarët e pabindur. Dhimitër e Thoma Paleologu nuk ishin në gjendje të plotësonin as njërin e as tjetrin nga këto kushte. Në prill të vitit 1458 vetë sulltan Mehmeti II u vu në krye të një ushtrie që në 15 maj kaloi fortifikimet e Heksamilit, të cilat mbronin kalimin e istmit të Korintit e u derdhën në Peloponez. Despotët Paleologë nisën me ngut një ambasadë për te sulltani, për t'i dorëzuar një pjesë të haraçit e për t'i dhënë provë të besnikërisë së tyre. Por kësaj radhe Mehmeti II kishte vendosur ta nënshtronte përfundimisht Peloponezin e t'i jepte fund sundimit të despotëve bizantinë. Prej Korintit, ushtria osmane depërtoi drejt jugut dhe u ndal nga shqiptarë vendas të prirë nga kreu i tyre, Dhoksi. Pas një qëndrese të ashpër, mbrojtësit shqiptarë pranuan ta dorëzojnë kështjellën kundrejt premtimit se ata dhe familjet e tyre nuk do të pësonin gjë. Megjithatë sulltani vuri një garnizon osman në kështjellë dhe mori me vete 300 fëmijë si pengje.

Prej Tarsit ekspedita osmane iu drejtua kështjellës së Fliundit, ku ishin grumbulluar shqiptarët dhe grekët e rrethinave. Përballë qëndresës së pamposhtur të të rrethuarve, osmanët tentuan t'i bindin ata të dorëzohen duke u prerë burimet e ujit. Historiani Halkokondili tregon se gjendja e të rrethuarve u bë aq e rëndë, saqë ata u detyruan të therin kafshët në mënyrë që me gjakun e tyre të shuanin etjen dhe të gatuanin bukën. Ndërkohë trupat jeniçere zbuluan një shteg të mureve të paruajtur, u derdhën nëpër të dhe dogjën e plaçkitën qytetin. Pothuaj krejt popullsia vendase u masakrua.

Paskëtaj osmanët iu drejtuan kështjellave Akriv dhe Rupel; dy ditë me radhë mbrojtësit e Rupelit, që ishin gjithashtu shqiptarë, u mbrojtën me vendosmëri. Por më në fund, përballë epërsisë absolute të forcave osmane ata vendosën të dorëzohen. Gjithë popullsia e Rupelit, me gra e fëmijë, u shpërngulën me forcë në Stamboll. Vetëm 20 shqiptarë që kishin luftuar më parë në Tars kundër sulltanit e që me të njëjtin qëllim kishin ardhur edhe në Rupel, iu nënshtruan hakmarrjes së Mehmetit II. Ky urdhëroi që t'u thyheshin gjymtyrët me gjyle hekuri.

Prej këndej trupat osmane vazhduan marshimin e tyre drejt jugut dhe rrethuan fortesën malore të Pazenikit. Fillimisht ata u përpoqën ta marrin me forcë këtë fortesë, por mbrojtësit shqiptarë të saj i thyen sulmet e njëpasnjëshme të osmanëve. Paskëtaj sulltani mendoi t'i bindë shqiptarët ta dorëzojnë me dëshirë fortesën e për këtë qëllim përdori si ndërmjetës Manuel Kantakuzenin, që gjatë kryengritjes së vitit 1454 ishte njohur nga shqiptarët si despot, në vend të Thomait e Dhimitrit. Por shqiptarët deklaruan se nuk kishin ndërmend t'i venin pas ish-prijësit të tyre në rrugën e bashkëpunimit me sulltanin. Përfundimisht, Mehmeti II u shtrëngua të hiqte rrethimin e Pazenikit e të merrte rrugën e kthimit drejt veriut. Përpara se të kapërcente istmin, Mehmeti II vendosi të pushtonte me çdo kusht fortesën e Korintit, të cilën trupat e tij e mbanin të rrethuar që nga fillimi i fushatës. Mbrojtësit e kështjellës, ndër të cilët shumë shqiptarë, u rezistuan trimërisht bombardimeve e sulmeve të pafund të osmanëve.

Kur sulltani u bë gati të ngrinte rrethimin e të kthehej në Stamboll, disa fisnikë të qytetit me peshkopin grek në krye i çuan atij fjalë se mbrojtësit ishin në pikën e fundit të qëndresës, duke qenë se tashmë u ishin mbaruar të gjitha rezevat ushqimore. Ky lajm e bëri sulltanin të kthejë mendje e të sulmojë më me egërsi kështjellën e rrethuar. Më 6 gusht 1458 komandanti i kështjellës Mateo Asanes ua dorëzoi atë osmanëve, pasi u këshillua me zotërit e tij, despotët Thoma e Dhimitër Paleologu. Bashkë me Korintin këta u detyruan t'i lëshojnë sulltanit pjesën më të madhe të zotërimeve të tyre, Patrasin, Voshticën, Kalavriten etj., si dhe t'i japin atij një tribut vjetor prej 3 mijë dukatësh. Ndërkohë Mehmetit II i ishte dorëzuar edhe qyteti i Athinës. Gjatë kthimit për në Stamboll, sulltani bëri një vizitë në qytetin e famshëm, i pritur me nderim nga kleri që i dorëzoi në mënyrë solemne çelësat e qytetit.

Ngjarjet e vitit 1458 e prishën përfundimisht aleancën e shqiptarëve me despotët e paqëndrueshëm të Peloponezit, të cilët këtej e tutje sundonin si vasalë të thjeshtë të sulltanit në zotërimet e pakta që ky u la në Peloponez. Madje shumë shpejt dy vëllezërit Paleologë hynë në luftë me njëri-tjetrin për shkak të këtyre zotërimeve. Në këtë luftë civile Dhimitri kërkoi bashkëpunim me krerët shqiptarë me ndihmën e të cilëve mori kështjellat e Karitanicës, Bardhunies, Kastricës, Kallamatës, Zarnatës, si dhe gjithë krahinën e Mainës, në ekstremin jugor të gadishullit. Mehmeti II dërgoi qeveritarët e Thesalisë dhe të Peloponezit për të shuar kryengritjen, por këta s'mundën përveçse arritën disa fitore të pjesshme e të paqëndrueshme. Edhe paskëtaj krerët shqiptarë të kështjellave vazhduan të mos t'i bindeshin as sulltanit e as despotëve bizantinë. Ndaj në prill 1460 Mehmeti II iu drejtua përsëri Peloponezit me një ushtri të madhe. I shoqëruar nga trupat e komandantit osman të vendit, shqiptarit Hamza Zenebishi, në maj të atij viti ai pushtoi kryeqytetin e saj, Mistran. Despoti Dhimitër Paleologu u dorëzua te sulltani. Prej këndej sulltani pushtoi me sulm kështjellat e Bardhunies e të Kastricës, ku humbi shumë jeniçerë. Mbrojtësit e Kastricës, 300 shqiptarë, u zunë e u therën deri tek i fundit, ndërsa komandanti i tyre, Primo Koka, u sharrua dy copësh.

Përballë barbarisë së ekspeditës osmane, banorët e Leondarit dhe të viseve të tjera të Lakonisë u grumbulluan në fortesën e papushtueshme të Gardhiqit. Gardhiqi ishte feud i familjes shqiptare Bakali. Nën udhëheqjen e Manuel Bakalit, shqiptarët i hodhën poshtë ofertat e Mehmetit II për të dorëzuar pa luftë kështjellën. Por mungesa e ushqimeve dhe e ujit në kushtet e një popullsie të mbingarkuar e të një vape rraskapitëse i detyroi mbrojtësit e kështjellës t'u dorëzohen osmanëve. Sulltani i përsëriti edhe këtu në Gardhiq skenat e tmerrit të Kastricës. 6 mijë veta të lidhur këmbë e duar u therën në sheshin e kështjellës. Kësaj radhe nuk u kursyen as gratë e fëmijët. Vetë kështjella u rrafshua me tokën. Historiani bizantin Kritobuli pohon se me këtë ndëshkim makabër, Mehmeti II synonte t'i trembte shqiptarët e Peloponezit në mënyrë që të mos ngriheshin më kundër tij. Manuel Bakali, Krokodejl Klada e disa krerë të tjerë të qëndresës mundën t'i shpëtojnë masakrës e të strehohen gjetkë. Ndërkaq në dorë të osmanëve ranë edhe kështjella të tjera, si Kiparisia, Karytaina, Andrusa e Itome. Ekspedita osmane përshkoi gjithë pjesën jugore të Peloponezit, duke kursyer vetëm zotërimet e Venedikut, me të cilin sulltani kishte nënshkruar atë kohë paqe. Përfaqësuesi i fundit i pushtetit të vjetër në More, despoti Thoma Paleologu e braktisi vendin dhe u strehua në Korfuz.

Paskëtaj ekspedita osmane iu drejtua viseve veriperëndimore të Moresë, ku mori fortesën Klumacion dhe rrethoi kështjellën e Kalavrites. Komandant i kësaj ishte shqiptari Doksja, i cili sipas kronistit Sfrance "nuk pyeste as për despotin, as për sulltanin e as për vetë Zotin". Por në fund edhe kjo kështjellë u mor dhe mbrojtësit e saj shqiptarë me Doksjen në krye u masakruan mizorisht. Pas përleshjesh të përgjakshme Mehmeti II pushtoi dhe kështjellat Grevenon, Kastrimenon, Salmenikion e së fundi dhe Korintin, ku ndërkohë kishin gjetur strehim shumë shqiptarë të ikur nga zonat e tjera të Peloponezit. Këta u mashtruan nga premtimi i sulltanit se do t'u falte jetën e pasurinë dhe ia dorëzuan atij kështjellën. Po ashtu si dhe më parë, Mehmeti II e shkeli fjalën e dhënë dhe urdhëroi të ekzekutohen të gjithë luftëtarët shqiptarë.

Në përfundim të kësaj fushate Mehmeti II e ktheu Peloponezin në një tokë të pushtuar. Turqit proceduan në regjistrimin e tokave dhe në vendosjen e sistemit të timarit. I kësaj kohe është një regjistër osman i Peloponezit, që pasqyron regjistrimin e një sërë zonave të Peloponezit verior e qendror, si Kallandrica, Sandemiri, Grebenea, Hlumca e Vomiro. Në regjistër figurojnë listat e 198 qendërbanimeve, nga të cilat 155 janë përcaktuar shprehimisht si shqiptare. Regjistri në fjalë është i pari i natyrës së tij që dëshmon intensitetin e ngulimeve shqiptare në Peloponez.

Për të shuar çdo tentativë kryengritjeje, ata bënë rrafsh me tokën një numër fortesash dhe detyruan të vendoseshin në fushë mjaft bashkësi shqiptare që jetonin në vise malore. Megjithatë, në Peloponez vazhduan të qëndrojnë edhe paskëtaj të ndezura vatrat e qëndresës antiosmane, sidomos në krahinat e mbrojtura malore, si qe ajo e Manit.

Sidoqoftë, në pikëpamje të sovranitetit shtetëror, pas shkatërrimit të Despotatit bizantin pothuajse gjithë Moreja hyri nën sundimin osman. Mbeteshin vetëm një numër kështjellash, të cilat vazhdonin të ishin zotërim venecian. Midis Venedikut e sulltanit ishte akoma në fuqi paqja e vitit 1454. Por ndryshimi i situatës luftarake në More ashtu si dhe gjetkë i vuri zotërimet e Venedikut nën kërcënimin e drejtpërdrejtë të invazionit osman. Ndaj Republika e Lagunave filloi të merrte masa serioze për mbrojtjen e zotërimeve të saj moreate. Një numër i madh stratiotësh shqiptarë u pajtuan në shërbim të Venedikut, duke iu shtuar atyre që ishin rekrutuar nga komandantët venecianë qysh më parë. Atyre iu besua mbrojtja e kështjellave të Koronit, Modonit, Argosit, Nauplionit etj. Të tillë qenë Krokodejl Klada dhe Pjetër Bua, të cilët ishin dalluar në betejat e mëparshme kundër osmanëve. Përveç tyre në shërbim të Venedikut hynë formacionet e stratiotëve shqiptarë të komanduara nga krerët e familjeve Bakali, Menalja, Rali, Buziqi, Manasi. Familjeve të stratiotëve shqiptarë Venediku u dha toka e kullota në afërsi të kështjellave, ku ata mund të strehoheshin në rast rreziku. Atyre iu krijuan edhe lehtësira fiskale.

Akti i parë i konfrontimit midis osmanëve dhe venecianëve në More filloi me sulmin kundër zotërimit venecian të Argosit në prill 1463. Osmanët e morën thuajse pa luftë kështjellën falë tradhtisë së një prifti grek. Pas luhatjeve të gjata, më 28 korrik 1463 Venediku i shpalli luftë Portës. Trupat veneciane ripushtuan Argosin e rrethuan Korintin, por shumë shpejt sulltani dërgoi në More një ushtri të madhe nën vezirin e madh Mahmud Pashën. Ky ripushtoi një numër kështjellash që kishin kaluar nën venecianët. Inkursionet osmane u shtrinë deri në kështjellën e Koronit e Modonit, por këto mundën të rezistojnë. Mahmud Pasha me anë të premtimeve arriti të tërheqë me vete edhe një pjesë të shqiptarëve të Lakonisë e të Mainës në jug të vendit e t'i bindë të vendoseshin në zonën osmane. Në Nauplion ndeshën gjithashtu në një qëndresë të ashpër të garnizonit të kështjellës, bërthamën e të cilit e përbënin stratiotët shqiptarë të udhëhequr nga Pjetër Bua. Por edhe këtej osmanët u detyruan më në fund të tërhiqeshin pa mundur ta pushtojnë.
Angazhimi i Venedikut në luftë me sulltanin bëri që shqiptarët e Peloponezit të afroheshin në masë e të luftonin nën flamurin e tij.

Në zotërimet e Venedikut erdhën shqiptarë nga zonat e tjera të Moresë që ishin nën pushtimin osman. Kështu, në mars 1466, fisniku shqiptar i myslimanizuar Hamza Bua Shpata, nga fisi i njohur i Shpatajve, kaloi në anën e Venedikut, duke u rikthyer në fenë e krishterë e duke dorëzuar kështjellën e Oksivunit dhe territoret përreth. Bashkë me të kaluan në anë të Venedikut edhe 50 familje të tjera shqiptare.

Gatishmëria e shqiptarëve të Moresë për të luftuar për mbrojtjen e lirisë kundër osmanëve, dëshmohet më së miri nga një raport i proveditorit venecian për Morenë, Xhakomo Barbarigo, i shkruar në muajin korrik 1465: "... Së fundi u takova me të nderuarin Mihal Rali Trimin (djalin) e me fjalë të zgjedhura i bëra të ditur se nëse do të vinte të shërbente me njerëzit e tij te ne, do t'i jepeshin 80 dukatë në vit si provizion. Por ai m`u përgjigj se babai i tij ishte ndër fisnikët kryesorë të Moresë dhe se ai, i biri, nuk binte më poshtë të atit nga karakteri. Ndaj, edhe pse ishte në ngushticë ekonomike, kishte vendosur t'i shërbente Sinjorisë me shpenzimet e veta pa shpërblim derisa kjo luftë të merrte fund".

Stratiotët shqiptarë të Moresë u angazhuan në veprimet luftarake kundër osmanëve edhe jashtë Moresë. Kështu, në verën e vitit 1477, nën komandën e Dhimitër Bokalit, 300 stratiotë shqiptarë nga viset e Koronës, u dërguan në Shqipëri për mbrojtjen e Krujës. Një tjetër stratiot i shquar shqiptar nga Morea, Krokodejl Klada, mori pjesë më 1481 në kryengritjen e fuqishme antiosmane të Himarës dhe u shqua si një ndër krerët kryesorë të saj në krah të Gjon Kastriotit.

Paqja e 25 janarit 1479 midis Venedikut e Portës së Lartë ndikoi në keqësimin e gjendjes së shqiptarëve në përgjithësi dhe të marrëdhënieve të tyre me Republikën e Venedikut. Kjo, nga njëra anë, nuk përfshiu në paqe edhe gjithë ata fisnikë shqiptarë që gjatë konfliktit veneto-osman kishin mbajtur barrën kryesore të luftës. Nga ana tjetër, pa pyetur fare vendasit, ajo u dorëzoi osmanëve një numër zotërimesh si në Shqipëri, ashtu dhe në More. Në këtë të fundit, në bazë të Traktatit të Paqes, osmanët duhet të merrnin krahinën malore të Mainës, që kishte qenë një nga vatrat kryesore të qëndresës shqiptare.

Në kushtet e reja, Venediku nuk ngurroi t`i braktiste luftëtarët shqiptarë e të miqësohej me osmanët. Në verën e vitit 1480 komandanti osman i Moresë i propozonte Venedikut hapur të përzinte stratiotët shqiptarë në shërbim të tij: "Nëse ju i dëboni arbërit nga ky vend, midis nesh nuk do të ketë më grindje", i shkruante ai proveditorit venecian. Edhe pse një gjë të tillë Venediku s'mund ta bënte për shkakun se që të gjitha kështjellat e tij në More mbroheshin nga stratiotë shqiptarë, ai i udhëzoi vazhdimisht proveditorët e vet në More që të shmangnin çdo lloj konfrontimi të stratiotëve shqiptarë me forcat osmane.
Kjo politikë e re e Venedikut ndaj Portës së Lartë nuk u pranua nga mjaft krerë shqiptarë, që ishin rekrutuar në trupat e Sinjorisë pikërisht për të luftuar kundër invadorëve osmanë. Pavarësisht nga paqja e re midis Venedikut e Portës, ata vazhduan të luftojnë kundër forcave osmane. Pati ndër ta që e braktisën shërbimin për llogari të Venedikut. Kështu veproi p.sh. kreu stratiot Teodor Bua, që braktisi kështjellën e Nauplionit e në krye të stratiotëve të tij, sulmoi osmanët në afërsi të Argosit. Paskëtaj ai i bashkoi forcat e tij me ato të stratiotëve të njohur Krokodejl Kladës në Mainë. Së bashku, ata formuan një forcë të madhe goditëse që i shqetësoi si venecianët, ashtu dhe osmanët. "Ata po turbullojnë paqen që kemi me sulltanin", i relatonte atë kohë qendrës qeveritari venecian i Moresë.

Venecianët u angazhuan përpara qeveritarit osman të Moresë se do të bënin çmos për të kapur "rebelët". Dy krerët shqiptarë u dënuan me vdekje në mungesë. Qeveritari venecian dërgoi për këtë qëllim reparte me stratiotë të tjerë shqiptarë. Por në fund ai i raportoi Senatit në Venedik se shqiptarët rebelë qe e pamundur të kapeshin, qoftë sepse ata gjenin strehim të sigurtë ndër fshatrat shqiptare, qoftë se stratiotët e tjerë, që ai dërgoi në ndjekje të rebelëve, refuzuan të ndesheshin me ta, pasi siç thoshin "qenë të një kombi".
Sidoqoftë, shumë stratiotë shqiptarë, ndër ta dhe Krokodejl Klada, pas paqes veneto-osmane të vitit 1479 u detyruan ta braktisnin Morenë. Një pjesë e të ikurve u vendos në ishujt Hidra, Specia, Poros, Kulluri (Salamina) etj., ku ende sot flitet gjuha shqipe. Të tjerë u vendosën së bashku me familjet e tyre në Mbretërinë e Napolit. Kujtimi i këtij eksodi drejt Italisë, që përkoi dhe me eksodin masiv nga Shqipëria të po kësaj kohe, ruhet akoma sot në vargjet e këngës së hershme të arbëreshëve të Italisë: "O e bukura More". Të tjerë stratiotë të zotërimeve të Venedikut në More u tërhoqën prej këndej dhe u përdorën prej saj në frontet e tjera, sidomos në Italinë e Veriut. Në betejat e atjeshme, stratiotët shqiptarë shkëlqyen për virtytet e tyre luftarake. Kronisti frëng Filip de Komini, që shoqëroi mbretin Karl VIII gjatë fushatës në Itali, më 1495, pati rast të njohë në fushën e betejës stratiotët shqiptarë që luftonin në anën e Venedikut. "Ata janë luftëtarë të guximshëm, që u hapin punë ushtrive armike", - shkruan ai në kujtimet e tij.

Mjaft stratiotë shqiptarë hynë në shërbim të komunave të ndryshme italiane e të sovranëve të ndryshëm të Evropës, duke kontribuar kështu në përforcimin e një imazhi heroik të luftëtarit shqiptar të krijuar në Evropë falë luftërave të shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut. Figura të tilla stratiotësh, si ajo e Merkur Buas apo e Manol Bleshit u kënduan edhe në epikën historike.
Me gjithë eksodin e madh të shqiptarëve nga Morea e nga viset e tjera greke gjatë fazave të ndryshme të pushtimit osman, dokumentet e mëvonshme të shek. XVI-XVIII dëshmojnë, se popullsia shqiptare në More mbeti mjaft e dendur. Ende në fund të shek. XVIII, një autor e quan Morenë "Arbëria greke" (Albania Greca).

K R E U VII

PËRPJEKJET PËR RIMËKËMBJEN E SHTETIT SHQIPTAR.
RËNDËSIA E EPOKËS SË GJERGJ KASTRIOTIT - SKËNDERBEUT
(1468 - 1506)





1. SHQIPËRIA NË VITET 1468 - 1479






Shqipëria pas vdekjes së Skënderbeut



Gjergj Kastrioti-Skënderbeu vdiq në një kohë kur Shqipëria ndodhej përballë vështirësive të mëdha ekonomike të papara ndonjëherë. Luftimet e ashpra të viteve 1466-1467 dhe prania për dy vjet radhazi e trupave të shumta osmane në tokat e lira shqiptare, rrënuan shumë ekonominë e vendit dhe nuk lejuan të mbillej drithi e kulturat e tjera bujqësore. Masakrat e padëgjuara dhe uria detyruan me mijëra shqiptarë të linin atdheun dhe të emigronin. Një pjesë e rajoneve lindore, si ato të Tetovës, Kërçovës, Ohrit e të Elbasanit iu shkëputën viseve të lira dhe kaluan nën pushtimin osman.

Vdekja e Skënderbeut i tronditi thellë shqiptarët dhe ndikoi shumë në jetën politike të vendit. Disa javë pas vdekjes së tij, e shoqja, Donika, dhe i biri 13-vjeçar Gjoni, u përfshinë në eksodin e madh shqiptar dhe u vendosën në pronat që kishin në Itali (Monte Sant Anxhelo dhe San Xhovani Rotondo).
Humbja e Skënderbeut, e këtij gjeniu të artit ushtarak, i hoqi botës shqiptare udhëheqësin e jashtëzakonshëm, personalitetin më të shquar të historisë kombëtare, që kishte ndikuar fuqishëm në tërë veprimtarinë politike të vendit. Nuk kishte në Shqipëri një personalitet tjetër që t'i afrohej këtij Heroi nga aftësitë si burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak. Prandaj jeta politike filloi të decentralizohej. Familjet e mëdha aristokrate dolën përsëri si zotër më vete dhe disa prej tyre filluan të mbështeteshin te Republika e Venedikut, që, me vdekjen e Skënderbeut, veproi energjikisht për të vënë nën kontroll jetën politike të Shqipërisë.

Senati i Venedikut vendosi që të dërgonte në Shqipëri Pal Engjëllin, i cili prej shumë vitesh qëndronte atje si përfaqësues i Skënderbeut. Sapo erdhi në Shqipëri, Pal Engjëlli bisedoi me gruan dhe djalin e Skënderbeut, si dhe me të afërm të familjes së Kastriotëve dhe u kërkoi atyre që t'i dorëzonin Venedikut Krujën dhe zotërimet e tjera. Kur gruaja dhe djali i Skënderbeut u larguan nga Shqipëria, Kruja kaloi në duart e Venedikut. Vëmendje u kushtoi Republika e Venedikut edhe marrëdhënieve me fisnikët e tjerë shqiptarë, që i kishin zotërimet në kufi me të dhe me Krujën. Prandaj më 1469 i dërguari i posaçëm (proveditori) i Venedikut në Shqipëri, vizitoi Gjin Stres Balshën, Vuk Skurën e Bendës e fisnikë të tjerë që i kishin zotërimet në afërsi të Krujës.

Ndërkohë disa nga fisnikët shqiptarë ishin kundër forcimit të pozitave të Venedikut në Shqipëri dhe marrëdhëniet u acaruan aq shumë, saqë u ndërmorën edhe masa ndëshkimore. Më 1469 Senati i Republikës vendosi që, në qoftë se i biri i Mamicë Kastriotit nuk do t'i bindej Venedikut, nëna e tij të dëbohej nga qyteti i Durrësit, ku ajo banonte. Edhe më të acaruara u bënë marrëdhëniet e Venedikut me Lekë Dukagjinin. Për të ruajtur zotërimet e veta nga sulmet osmane, Leka hyri në bisedime me osmanët, gjë që e shqetësoi shumë Republikën e Venedikut. Prandaj më 1469 Senati i saj vendosi të mos lejohej Lekë Dukagjini që të merrte pasuritë që kishte në Shkodër, duke shpresuar se me një masë të tillë do ta largonte atë nga bisedimet me osmanët. Por ky sanksion i acaroi edhe më tej marrëdhëniet ndërmjet tyre dhe e detyroi Lekë Dukagjinin të përdorte armët kundër Venedikut.

Pas marrjes së Krujës, në duart e Republikës së Venedikut kishin kaluar të gjitha kështjellat e rëndësishme të viseve të Shqipërisë Qendrore e të Sipërme, që ende ishin të papushtuara prej osmanëve. Edhe pse këto kështjella mbroheshin kryesisht nga luftëtarë shqiptarë, ruajtja e tyre varej shumë tani nga qëndrimi që do të mbante Venediku ndaj pushtuesve osmanë.

Mbrojtja e Shkodrës gjatë Rrethimit I (1474)



Humbjet e rënda të trupave osmane në Shqipëri gjatë dy fushatave ushtarake të viteve 1466-1467 dhe angazhimi i tyre në fronte të tjera lufte, deri në fillim të viteve 70, e detyruan sulltan Mehmetin II që për disa vjet të ndërpriste sulmet mbi viset e lira shqiptare dhe vetëm më 1474 të vendoste për organizimin e një fushate të re ushtarke për pushtimin e rajoneve perëndimore të Shqipërisë Qendrore e të Epërme.
Ndryshe nga fushatat ushtarake të mëparshme që kishin për detyrë të shkatërronin ushtrinë e Skënderbeut dhe i drejtoheshin kryeqendrës shqiptare, Krujës, tani trupat osmane duhej të luftonin me Venedikun, prandaj iu drejtuan kryeqendrës së zotërimeve veneciane në tokat shqiptare, Shkodrës. Krahas kështjellës së Rozafës, qyteti i Shkodrës dhe rrethinat mbroheshin edhe prej kështjellave të tjera, si ajo e Drishtit, e Dejës, e Zhabjakut. Pushtimi i Shkodrës u hapte rrugën osmanëve që të merrnin edhe qendra të tilla të rëndësishme, si Krujën e Lezhën.

Marshimi i trupave osmane në drejtim të Shkodrës ishte i papritur për qeveritarët venecianë dhe shkaktoi një shqetësim të përgjithshëm. Banorët e paaftë për luftë të fshatrave të fushës së Shkodrës u larguan nga vendbanimet e tyre dhe u strehuan nëpër male e vende më të sigurta. Në mbrojtje të kështjellës, krahas banorëve të qytetit, ishin edhe luftëtarë të ardhur nga krahinat dhe nga vise të largëta të vendit, si dhe një repart i vogël venecian. Numri i përgjithshëm i mbrojtësve të kështjellës së Shkodrës arrinte deri në 2 mijë luftëtarë.
Në kështjellën e Rozafës u strehuan edhe banorët e paaftë për luftë të qytetit dhe të fshatrave të afërt. Mbrojtjen e kështjellës e drejtonte qeveritari venecian i Shkodrës, Anton Loredani.

Më 15 maj të vitit 1474 shtatë sanxhakbejlerë, në krye të disa mijëra ushtarësh, arritën në fushën e Shkodrës. Pasi rrethuan kështjellën, një pjesë e tyre filloi plaçkitjen e krahinave rreth saj. Më 4 qershor arritën trupa të tjerë me bejlerbeun e Rumelisë në krye, Sinan Pashën, duke e rritur numrin e përgjithshëm të tyre. Burimet e kohës japin një shifër të ekzagjeruar, 80 mijë veta.
Për pushtimin e kështjellës Sinan Pasha vuri në përdorim artilerinë. Pranë mureve të saj u derdhën gjatë muajit qershor 4 topa shumë të fuqishëm. Pas një bombardimi të vazhdueshëm muret e kështjellës u dëmtuan rëndë, por shqiptarët i meremetonin ato vazhdimisht duke punuar edhe natën.

Mbrojtësit dhe të strehuarit në kështjellën e Rozafës u gjendën përballë vështirësive të shumta. Uria, etja dhe sëmundjet shkaktuan ndër ta vdekje në masë. Sipas një relacioni mbi rrethimin e Shkodrës, të shkruar e të botuar ato ditë prej humanistit venecian Gjergj Merulës, vdiqën gjysma e të strehuarve në kështjellë, rreth 3 mijë veta. Mbrojtësit e Shkodrës iu drejtuan për ndihmë dukës së Venedikut. Komandanti i flotës veneciane Trinidat Griti, që ndodhej në këtë kohë në detin Egje, kur e njoftuan për rrethimin e Shkodrës, me iniciativën e vet u nis menjëherë në ndihmë të saj. Në krye të 8 anijeve luftarake ai hyri në lumin e Bunës, por për shkak të cektësisë së ujit nuk mundi të lundrojë sipër Shirgjit. Si rrjedhim, ai nuk arriti të krijojë lidhje me mbrojtësit e kështjellës së Shkodrës, as të ndërmerrte ndonjë aksion kundër forcave osmane. Përkundrazi, sapo e zbuluan flotën veneciane, osmanët e sulmuan atë dhe e detyruan të largohej menjëherë në det të hapur nëpërmjet lumit të Bunës.

Ndihmë të rëndësishme u dhanë mbrojtësve të kështjellës shqiptarët që vepronin jashtë saj, në rrethinat e Shkodrës dhe në vise të tjera më të largëta, si edhe luftëtarët e Gjon Gjurashit. Këta vinin nga kështjellat e papushtuara, nga liqeni i Shkodrës, nga ngushtica e gryka të rrezikshme dhe sulmonin pandërprerë trupat osmane dhe karvanët e furnizimit të tyre, duke u shkaktuar dëme të rënda.
Pas një muaji bombardimi të pandërprerë të mureve të Rozafës, Sinan Pasha urdhëroi më 18 korrik që të sulmohej kështjella, duke përdorur gjerësisht të gjitha mjetet e mundshme. Me besim të plotë se do ta merrnin kështjellën, osmanët vërshuan me tërbim drejt mureve të saj, por sulmi i tyre ndeshi në qëndresën e pamposhtur të mbrojtësve të kështjellës. Këta kundërsulmonin me heroizëm dhe largonin forcat osmane, duke u shkaktuar humbje të rënda. Sipas një letre të shkruar ato ditë nga qeveritari venecian i Shkodrës, A. Loredani, ushtria osmane la në këto luftime mbi 7 mijë të vrarë dhe një numër shumë të madh të plagosurish.

Trupat osmane nga dita në ditë po ndesheshin në vështirësi gjithnjë e më të mëdha, si prej sulmeve të luftëtarëve shqiptarë që vepronin në viset përreth, ashtu dhe nga mungesa e furnizimit me ushqime e materiale të tjera të nevojshme për ushtarët dhe kuajt e tyre. Këto vështirësi e bindën Sinan Pashën se ishte e kotë që të vazhdonte më tej luftën, prandaj vendosi që t'i largonte ushtritë nga rajoni i Shkodrës. Më 9 gusht ushtritë osmane hoqën rrethimin nga Shkodra dhe gjatë largimit dogjën e shkatërruan çdo gjë, duke përfshirë edhe kështjellën e Dejës, pas një qëndrese të fuqishme të popullsisë së saj të udhëhequr nga vëllezërit Lekë e Nikollë Dukagjini. Largimi i tyre prej tokave shqiptare shkaktoi një valë gëzimi jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shtetet italiane e në vende të tjera, sepse, siç shkruante Gj. Merula, kur osmanët sulmonin muret e kështjellës së Rozafës thirrja e tyre e luftës ishte "Roma! Roma!", gjë që tregonte se ata synonin që, pas pushtimit të qyteteve shqiptare, të fillonin pushtimin e Italisë.



Rënia e Krujës, e Shkodrës dhe e kështjellave të tjera



Luftimet e vitit 1474 treguan se luftëtarët shqiptarë ishin ata që mbrojtën me gjakun dhe jetën e tyre qytetin e Shkodrës, duke përballuar me heroizëm sulmin e forcave osmane. Shqiptarët luftonin me vetëmohim kudo që ndodheshin, si mbrojtës të kështjellës, si sulmues në rrethinat e Shkodrës etj. Prandaj Republika e Venedikut u kujdes të forconte lidhjet me ta, duke u kushtuar vëmendje sidomos marrëdhënieve me fisnikët shqiptarë, si me Dukagjinët, Gjurashët, Stres Balshajt, Arianitët etj.
Pas rrethimit të parë të Shkodrës, sulltan Mehmeti II i angazhoi ushtritë osmane kryesisht me pushtimin e brigjeve të Detit të Zi dhe pas dy vjetësh i drejtoi ato kundër Shqipërisë Qendrore e të Epërme.
Dështimi i fushatës ushtarake të vitit 1474 e bindi sulltan Mehmetin II se për pushtimin e kështjellave shqiptare duhej përdorur i gjithë potenciali ushtarak i Perandorisë Osmane dhe se ato duhej të sulmoheshin radhazi.
Për zbatimin e këtij plani trupat osmane erdhën përsëri në Shqipëri në vitin 1476, rrethuan Krujën, që ishte për ta pengesa më e rëndësishme në drejtim të Shkodrës.

Republika e Venedikut duke vlerësuar rëndësinë strategjike të Krujës për mbrojtjen e zotërimeve te saj në Shqipëri, u përpoq të lidhej sa më shumë me shqiptarët dhe kërkoi që të kthehej në Shqipëri djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti, i cili jetonte në pronat që kishte trashëguar në Mbretërinë e Napolit. Për mbrojtjen e Krujës Venediku vendosi këtu 300 stratiotë shqiptarë të sjellë nga Moreja.

Për të liruar Krujën nga rrethimi u formua një ushtri e përbashkët shqiptaro-veneciane, e cila në vitin 1477 sulmoi trupat osmane, që mbanin të rrethuar Krujën, dhe u shkaktoi atyre humbje të rënda. Në vend që fitorja të çohej në fund, ushtria shqiptaro-veneciane ra pas plaçkës së madhe të kampit armik, veprim ky që u dha mundësi forcave kundërshtare të riorganizoheshin menjëherë dhe të ndërmerrnin një sulm të befasishëm. Trupat osmane siguruan një fitore të plotë mbi ushtrinë shqiptaro-veneciane dhe vazhduan kështu rrethimin e Krujës.

Në pranverë të vitit 1478 trupa të freskëta osmane filluan të marshonin mbi tokat shqiptare dhe më 14 maj kontingjentet e para të tyre rrethuan Shkodrën. Brenda një kohe të shkurtër, deri më 15 qershor, ato u përforcuan me ardhjen e ushtrive të tjera të drejtuara nga bejlerbeu i Rumelisë, nga bejlerbeu i Anadollit, si dhe nga vetë sulltan Mehmeti II.
Pas një rrethimi dyvjeçar mbrojtësit heroikë të Krujës dhe banorët e strehuar në kështjellë, të mbetur pa asnjë lloj ushqimi, u detyruan të pranonin kërkesën e sulltanit për dorëzimin e kështjellës me kusht që të largoheshin të lirë nga qyteti. Më 16 qershor të vitit 1478 trupat osmane hynë në kështjellën e Krujës, por sulltani nuk e mbajti premtimin dhe ata, me përjashtim të qeveritarit venecian, vranë të gjithë meshkujt e rritur që gjendeshin në Krujë, ndërsa gratë e fëmijët i kthyen në skllevër.

Pasi mori Krujën, sulltani kërkoi pushtimin e menjëhershëm të Shkodrës. Prandaj të gjitha forcat ushtarake osmane u përqendruan në luftë për pushtimin e saj.
Ashtu si gjatë rrethimit të vitit 1474, krahas qytetarëve shkodranë, në luftën për mbrojtjen e Shkodrës në 1478 morën pjesë edhe banorë të rrethinave e të viseve të tjera shqiptare, duke përfshirë edhe bashkëluftëtarë të Skënderbeut. Në radhët e tyre ishin edhe anëtarë të familjes së njohur shkodrane Dukagjini, nga të cilat ranë në fushën e nderit Teodori dhe Budomiri.

Për të mposhtur mbrojtësit e Shkodrës, si asnjëherë më parë, osmanët përdorën gjerësisht artilerinë, të cilën e vendosën rreth kështjellës. Vetëm topa të rëndë ishin mbi 10. Prej më se një muaji mijëra predha goditën vazhdimisht muret e Rozafës, të cilat i dëmtuan rëndë. Edhe pse në shumë vende muret u rrafshuan, mbrojtësit e kështjellës u përleshën trup me trup me forcat osmane dhe i zbrapsën e i thyen sulmet e vazhdueshme të tyre. Në këto luftime të rrepta krahas burrave morën pjesë edhe gratë e strehuara në kështjellë.
Humbje të rënda trupave osmane u shkaktuan edhe luftëtarët që vepronin në rrethinat e Shkodrës. Këta sulmonin vazhdimisht nga drejtime të ndryshme, sidomos duke ardhur me varka nga liqeni i Shkodrës dhe nga bregu i përtejmë i Bunës.

Deri në fillim të muajit gusht të vitit 1478 trupat osmane e sulmuan vazhdimisht kështjellën e Rozafës, por pa ndonjë përfundim dhe me humbje të rënda për ta. Prandaj sulltan Mehmeti II vendosi t'i mposhtte mbrojtësit e saj nëpërmjet urisë duke forcuar rrethimin e tyre. Për këtë ai ndërmori sulme mbi të gjitha kështjellat e tjera në afërsi të Shkodrës, si Zhabjaku, Drishti e Lezha, që shërbenin si baza të rëndësishme strehimi e furnizimi për luftëtarët shqiptarë që vepronin jashtë kështjellës së Rozafës.
Detyra për pushtimin e kështjellës së Zhabjakut, që ishte në brigjet e liqenit të Shkodrës, iu ngarkua ushtrisë së bejlerbeut të Rumelisë. Mbrojtësit e Zhabjakut, ku e kishte selinë Gjon Gjurashi (Cërnojeviçi), djali i Stefanit që kishte vdekur rreth vitit 1465, nuk bënë asnjë qëndresë dhe ua dorëzuan kështjellën trupave osmane.

Pushtimi i Drishtit, ku po përhapej sëmundja e murtajës, iu ngarkua ushtrisë së bejlerbeut të Anadollit. Për tri javë mbrojtësit e Drishtit përballuan me burrëri sulmet e trupave osmane. Vetëm pasi shkatërruan me artileri nga të gjitha anët muret e fortesës (muret rrethuese të qytetit), më 1 shtator ushtritë osmane u futën në qytetin e shkretuar të Drishtit, kurse kështjella e tij mbeti ende e papushtuar. Rreth 300 drishtianë të zënë rob, ata i vranë nën muret e Rozafës për të ligështuar mbrojtësit e saj. Disa ditë më vonë, pasi morën më parë Lezhën, osmanët pushtuan edhe kështjellën e Drishtit. Edhe me mbrojtësit e kështjellës së zënë rob ata vepruan si me të tjerët, duke i vrarë nën muret e kështjellës së Rozafës.

Më 5 shtator trupat e bejlerbeut të Rumelisë u futën lehtësisht në kështjellën e Lezhës, sepse ajo u braktis nga komandanti venecian që drejtonte mbrojtjen e saj. Banorët e qytetit, që ishin strehuar në ishullin e Lezhës, u kapën dhe u vranë para mureve të kështjellës së Shkodrës.
Pas pushtimit të kështjellave të mësipërme, që e përforconin mbrojtjen e Shkodrës, sulltan Mehmeti II me pjesën më të madhe të ushtrisë, më 8 shtator të vitit 1478, mori rrugën e kthimit në Stamboll. Trupat që mbetën në Shqipëri kishin për detyrë të vazhdonin rrethimin e Shkodrës derisa uria të mposhtte qëndresën heroike të shqiptarëve.

Ndërkohë, pas përpjekjeve shumëvjeçare, më 25 janar 1479, Venediku arriti të siguronte nënshkrimin e paqes me sulltan Mehmetin II. Në traktatin e paqes, ndër të tjera, ishte përfshirë edhe çështja e Shkodrës. Në bazë të tij Shkodra kalonte në duart e osmanëve, kurse mbrojtësit e banorët e saj mund të largoheshin të lirë prej qytetit të tyre. Më 25 prill të vitit 1479 forcat osmane hynë në Shkodër. Banorët e Shkodrës e të rrethinave të saj i braktisën ato masivisht dhe u vendosën kryesisht në rajonin e Venedikut. Bashkë me ta emigruan edhe personazhe të shquara të jetës politike shqiptare, si Lekë e Nikollë Dukagjini, Gjon Gjurashi (Cërnojeviçi) etj.

Po gjatë vitit 1479, Republika e Venedikut u dorëzoi osmanëve në Shqipërinë e Poshtme kështjellat bregdetare të Himarës, të Sopotit (Borshi) e të Kastrovilës. Osmanët morën edhe zotërimet e fundit që despoti Leonard I (IV) Toko kishte në Shqipërine e Poshtme.
Edhe pas rënies së këtyre kështjellave në duart e osmanëve, lufta e shqiptarëve kundër pushtuesve nuk u shua, ajo mbeti gjithnjë e gjallë dhe iu përshtat rrethanave të reja, kur qytetet e kështjellat e vendit kishin rënë përfundimisht në duart e pushtuesve

2. PËRPJEKJET PËR RIMËKËMBJEN E SHTETIT SHQIPTAR




Kthimi në Shqipëri i djalit të Skënderbeut, Gjon Kastriotit (1481-1484)



Rënia gjatë viteve 1478 e 1479 e Krujës, e Shkodrës, e Lezhës, e Himarës dhe e kështjellave të tjera i forcuan pozitat e pushtuesve osmanë në Shqipërinë Perëndimore dhe u krijuan atyre prapavija deri diku të sigurta për të realizuar synimet e sulltan Mehmetit II për pushtimin e Italisë dhe të vendeve të tjera të Evropës Perëndimore.
Pas marrjes së qyteteve të mësipërme dhe përgatitjeve intensive, trupat osmane u grumbulluan në Vlorë dhe në rrethinat e saj. Në pranverë të vitit 1480 rreth 10 mijë ushtarë me Ahmet Gjedik pashën në krye u nisën nga Vlora dhe zbarkuan në tokën e Mbretërisë së Napolit. Këtu ushtritë osmane rrethuan kështjellën e Otrantos, të cilën e pushtuan më 11 gusht të atij viti.

Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e kështjellave të tjera të Mbretërisë së Napolit qenë të pasuksesshme, prandaj gjatë dimrit osmanët filluan përgatitjet për të hedhur në Itali trupa të tjera. Por ndërkohë, me vdekjen në maj të vitit 1481 të sulltan Mehmetit II, ndërmjet djemve të tij, Bajazitit dhe Xhemit, shpërtheu lufta për trashëgimin e fronit, gjë që pezulloi dërgimin e përforcimeve ushtarake osmane në Itali. Pasi siguroi fronin, sulltan Bajaziti e drejtoi vëmendjen nga Italia dhe komandën e trupave të reja për në Gadishullin Apenin ia ngarkoi bejlerbeut të Rumelisë, Sulejman pashë Eunukut.

Pushtimi i kështjellës së Otrantos prej osmanëve i kishte tronditur qarqet drejtuese të shteteve evropiane dhe i nxiti ato që të krijonin një koalicion të përbashkët nën kryesinë e Mbretërisë së Napolit. Forcat e koalicionit evropian e detyruan ushtrinë osmane të qëndronte e rrethuar në kështjellën e Otrantos. Në këto luftime, në radhët e ushtrisë napolitane mori pjesë edhe djali i Skënderbeut, Gjon Kastrioti.
Lufta e koalicionit evropian kundër ushtrisë osmane në Itali, interesimi i mbretit Ferdinand të Napolit për të krijuar në Shqipëri një prapavijë të pasigurt për trupat osmane që vepronin e që dërgoheshin në Itali, si dhe kriza politike që shpërtheu në Perandorinë Osmane me vdekjen e sulltan Mehmetit II, u ngjalli shpresa shqiptarëve për t'u çliruar nga zgjedha osmane dhe i hodhi ata në aksione të fuqishme.

Në këto rrethana në Shqipërinë Perëndimore shpërtheu një valë kryengritjesh, të cilat e detyruan bejlerbeun e Rumelisë që ushtritë e destinuara për në Itali t'i angazhonte në luftë kundër shqiptarëve. Për shpërthimin dhe organizimin e këtyre kryengritjeve rol parësor patën disa nga drejtuesit e mëparshëm të vendit dhe trashëgimtarë të tyre, që u kthyen në Shqipëri nga mërgimi për të rimëkëmbur zotërimet e tyre.

Në fillim të verës së vitit 1481, pas vdekjes së sulltan Mehmetit II, filluan të kthehen në Shqipëri Nikollë Dukagjini, Lekë Dukagjini, Gjon Gjurashi (Cërnojeviçi) dhe, pak më vonë, Gjon Kastrioti e Konstandin Muzaka. Gj. Gjurashi hyri në marrëveshje me osmanët, u bë vasal i tyre dhe ringriti kështu shtetin e tij.
Gjon Kastrioti jetonte në Mbretërinë e Napolit, në pronat që i kishte trashëguar prej babait të tij, Skënderbeut. Ai ishte duke luftuar kundër osmanëve në Otranto, kur përfaqësues të kryengritësve shqiptarë i kërkuan Gjon Kastriotit që të kthehej në Shqipëri dhe ai e pranoi kërkesën e tyre.
Duke përfituar nga interesimi që kishte në këtë kohë oborri napolitan për zgjerimin sa më shumë të frontit të luftës kundër pushtuesve osmanë, Gjon Kastrioti arriti të siguronte nga mbreti Ferdinand mjetet e nevojshme të lundrimit për të ardhur në Shqipëri së bashku me një numër luftëtarësh. Në katër anije (galera) napolitane i ngarkoi forcat e veta dhe u nis në drejtim të atdheut bashkë me kushëririn e tij, Konstandin Muzakën.

Pasi Gjon Kastrioti zbarkoi në jug të Durrësit, anijet napolitane iu drejtuan Shqipërisë së Poshtme dhe zbarkuan Konstandin Muzakën në zonën e Himarës, ku ishte krijuar një vatër tjetër kryengritjesh antiosmane. Ndërkohë në Shqipërinë e Epërme, në rajonet malore të Lezhës e të Shkodrës vepronin forcat e Nikollë e Lekë Dukagjinit. Këta sulmuan edhe qytetin e Shkodrës, gjë që e detyroi Sulejman Pashën të dërgonte përforcime ushtarake edhe në këtë zonë.
Gjon Kastrioti u mirëprit nga banorët e Shqipërisë Qendrore si trashëgimtar i ligjshëm i vendit. Me ardhjen e tij kryengritësit e këtyre rajoneve e fuqizuan luftën për dëbimin e pushtuesve osmanë. Në këto kushte, Sulejman pashë Eunuku nisi kundër tyre një pjesë të ushtrisë osmane, e cila po përgatitej në rrethinat e Vlorës për të shkuar në Itali.

Për të përballuar sulmin e ushtrisë osmane Gjon Kastrioti dërgoi një pjesë të luftëtarëve të vet në mbrojtje të një shtegu nga do të kalonin trupat armike. Por luftëtarët shqiptarë nuk e përballuan dot sulmin e forcave osmane dhe thuajse të gjithë ranë robër. Kjo humbje ia lëkundi besimin Gjon Kastriotit për suksesin e kryengritjes, prandaj ai mendoi të largohej nga Shqipëria dhe të kthehej në Itali. Por banorët e zotërimeve të Kastriotëve shprehën një gatishmëri masive për të vazhduar luftën kundër pushtuesve osmanë. Rreth 7 mijë luftëtarë u grumbulluan rreth Gjon Kastriotit dhe në gjysmën e parë të muajit gusht të vitit 1481 i sulmuan dhe i shpartalluan trupat osmane. Krahas kësaj fitoreje u arrit të liroheshin edhe shqiptarët që ishin zënë rob prej osmanëve në betejën e mëparshme.

Po gjatë muajit gusht të vitit 1481 edhe në viset perëndimore të Shqipërisë së Poshtme, sidomos në rajonin e Himarës, u zhvilluan luftime të ashpra ndërmjet shqiptarëve dhe trupave osmane. Nën drejtimin e Konstandin Muzakës luftëtarët shqiptarë rrethuan dhe sulmuan kështjellën e Himarës dhe të Sopotit (Borshit). Gjendja shumë e vështirë që u krijua për forcat osmane, që vepronin në këto vise, e detyroi Sulejman Pashën të nisej vetë në krye të 3 mijë ushtarëve në drejtim të Himarës. Por rrugës këta u shpartalluan prej shqiptarëve dhe lanë mbi 1 mijë të vrarë e robër. Midis robërve ishte edhe bejlerbeu i Rumelisë, Sulejman Pasha, të cilin himariotët ia dhanë si trofe lufte Gjon Kastriotit, shprehje kjo e ndjenjave të tyre të thella për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, si dhe të respektit që ata tregonin për veprimtarinë e djalit të tij. Për të tërhequr vëmendjen e përkrahjen e shteteve evropiane për luftën e shqiptarëve, Gjoni i dërgoi mbretit të Napolit si trofe bejlerbeun e Rumelisë.

Pas fitores së himariotëve mbi trupat e Sinan Pashës, në viset bregdetare të Shqipërisë së Poshtme u çliruan kështjella e Himarës më 31 gusht 1481 dhe më pas ajo e Sopotit.
Shpartallimi i ushtrisë së Sulejman Pashës në Shqipëri, i lehtësoi së tepërmi aksionet luftarake antiosmane që zhvilloheshin në mbretërinë e Napolit. Më 10 shtator të vitit 1481 ushtria e Napolit çliroi kështjellën e Otrantos dhe i dëboi kështu osmanët nga Italia.

Pas fitoreve të shqiptarëve gjatë muajit gusht të vitit 1481 kundër ushtrisë së Sulejman Pashës, u zgjeruan veprimet e tyre luftarake për çlirimin e qyteteve dhe të kështjellave të vendit. Luftëtarët e Gjon Kastriotit iu drejtuan Krujës dhe ndërmorën sulme për çlirimin e saj. Megjithëse nuk arritën ta merrnin atë, sepse kështjella e Krujës ishte shumë e fortifikuar dhe e papushtueshme me forcën e armëve, deri në fund të vitit 1481 shqiptarët çliruan një pjesë të konsiderueshme të zotërimeve të Kastriotëve, duke përfshirë edhe kështjellën e Stelushit, si dhe krahina të tjera rreth saj. Si kryezot i viseve të çliruara u njoh Gjon Kastrioti.

Pas marrëveshjes së paqes të vitit 1483 ndërmjet Perandorisë Osmane dhe Mbretërisë së Napolit, ushtritë osmane fuqizuan veprimtarinë e tyre për ripushtimin e zotërimeve të Kastriotëve dhe të viseve të tjera të lira shqiptare. Edhe pse në janar të vitit 1484 luftëtarët e Gjon Kastriotit shpartalluan një ushtri osmane pranë lumit Erzen, qëndresa dhe lufta e organizuar e shqiptarëve përkohësisht filloi të dobësohej prej presionit të madh e të pandërprerë të trupave pushtuese. Në verë të vitit 1484 osmanët ripushtuan kështjellën e Himarës. Rënia e qëndresës antiosmane e detyroi Gjon Kastriotin të largohej nga Shqipëria dhe të vendosej përsëri në pronat që Kastriotët kishin në Itali. Të njëjtën gjë bënë edhe sundimtarët e tjerë shqiptarë, që kishin emigruar dhe që në fillim të viteve 80 erdhën në Shqipëri për të udhëhequr kryengritjet antiosmane.

Gjon Kastrioti vdiq pas vitit 1502 dhe la pesë fëmijë: Gjergjin (Skënderbeu i Ri), Konstandinin, peshkop i Izernias që vdiq në vitin 1500 në moshën 20-vjeçare, Ferrantin (të cilit M. Barleci i ka kushtuar një parathënie te “Historia e Skënderbeut” dhe që ka vdekur më 1561), Federikon, që vdiq më 1503 në moshën 15-vjeçare në Valencie të Spanjës, ku u varros me nderime mbretërore, dhe Marien, e cila iu përkushtua artit.

Kryengritja e vitit 1492 në Shqipërinë e Poshtme



Edhe pas luftimeve të shqiptarëve me ushtritë osmane gjatë gjysmës së parë të viteve 80, vala e kryengritjeve antiosmane vazhdoi më tej.
Një nga vatrat e qëndresës antiosmane u bë Labëria. Për nënshtrimin e banorëve të saj u ngarkua sanxhakbeu i Vlorës, Komjan Arianiti, që kishte origjinë shqiptare. Më 1486 forcat e tij u dërguan kundër Labërisë, por ato pësuan disfatë edhe vetë Komjan Arianiti ra rob dhe u vra prej shqiptarëve, të cilët ndërkohë çliruan edhe kështjellën e Himarës. Për të shtypur kryengritjen erdhi vetë bejlerbeu i Rumelisë, Sinan Pasha, në krye të një ushtrie të fuqishme. Gjatë vitit 1486 trupat e tij kaluan nëpër bregdetin e Himarës dhe e shkretuan atë.
Gjatë vitit 1488 lëvizja antiosmane u shtri edhe në viset e Shqipërisë Qendrore. Kryengritësit e këtyre rajoneve dërguan përfaqësuesit e vet në Itali dhe kërkuan rikthimin në atdhe të Gjon Kastriotit që të vihej në krye të tyre. Por prej Mbretërisë së Napolit dhe vendeve të tjera evropiane me sa duket, ai nuk gjeti përkrahjen materiale dhe mjete lundrimi për të realizuar transportimin e forcave të tij.

Viti 1492 do të shënonte një nga pikat kulmore të luftës antiosmane, për shtypjen e së cilës u angazhua vetë sulltan Bajaziti II.
Pas përgatitjeve ushtarake intensive, në pranverë të vitit 1492 ushtria perandorake osmane me sulltanin në krye mori drejtimin për në Shqipërinë e Poshtme. Gjatë muajit maj 1492 ushtria osmane arriti në Tepelenë, ku vendosi kampin e vet. Ndërkohë, me qëllim që kryengritësve mos t'u lihej shteg ikjeje, një flotë osmane prej 300 anijesh, nën komandën e Sinan Pashës, kishte dalë në bregdetin e Shqipërisë së Poshtme më parë se sulltani të arrinte në Tepelenë.
Veprimet ushtarake kundër shqiptarëve sulltan Bajaziti II i filloi në muajin korrik. Mbasi shtinë në dorë kështjellat e Himarës e të Sopotit (Borshit), të cilat me urdhër të sulltanit u shkatërruan si çerdhe të kryengritësve, forcat ushtarake të sulltanit u orvatën të hyjnë në viset e brendshme, për të shpartalluar kryengritësit shqiptarë, të cilët bashkë me pleqtë, gratë e fëmijët, kishin kaluar në malet e Labërisë. Që nga lart shqiptarët lëshonin mbi ushtarët armiq shkëmbinjtë e malit. Armët e tyre ishin të thjeshta, shtizat në trajtën e gjuhës së gjarprit dhe shigjetat me majë të hekurt që ata i hidhnin me harqe druri.

Megjithatë qëndresa e shqiptarëve ishte heroike. "Aq të shkathët janë ata në kohën e luftës, sa që shpata nuk ua cenon dot dorën dhe shigjeta nuk u prek as gishtin", shkruan kronisti turk bashkëkohës Ibn Kemali, pjesëmarrës në këtë luftë.
Pas sulmesh të vazhdueshme të forcave të shumta osmane, kryengritësit e Labërisë u detyruan të përqendroheshin në dy maja mali, ku ata kishin ngritur kulla mbrojtëse. Njëri grup, me gjithë qëndresën heroike kundër ushtrisë së Rumelisë të komanduar prej bejlerbeut Jahja Pashës, u shtrëngua të dorëzohej me kusht që të lihej i lirë të ikte. Por pushtuesit e shkelën marrëveshjen dhe mbi kryengritësit e dorëzuar bënë kërdinë, burrave u prenë këmbë e duar dhe pastaj i hodhën tatëpjetë malit, gratë dhe fëmijët, që u gjetën në atë mal, i bashkuan me vargun e 8 000 robërve që kishin kapur gjatë këtyre operacioneve dhe, nëpërmjet skelës së Vlorës, i nisën për në tregjet e Lindjes që t'i shisnin si skllevër.

Nga ana tjetër, garda perandorake dhe ushtria e Anadollit nën komandën e Daut Pashës, u përpoqën të asgjësonin qëndresën që vazhdoi në malin tjetër. Luftimet vazhduan deri në fund të gushtit pa asnjë përfundim. Afrimi i vjeshtës, vështirësitë e mëdha e shpenzimet që bëheshin për të mbajtur në këmbë një ushtri aq të madhe kundër një pakice shqiptarësh, e detyruan sulltan Bajazitin II të kërkonte dhe të arrinte një marrëveshje me kryengritësit. Në bazë të saj kryengritësit do të njihnin sundimin osman dhe, në shenjë bindjeje, do t'i paguanin sulltanit një tribut të vogël vjetor, kurse sulltani u njihte atyre të drejtën të vetëqeverisnin vendin në bazë të dokeve tradicionale, të kishin gjyqet e tyre dhe të mbanin armët lirisht. Kjo marrëveshje u dha mundësi kryengritësve të largonin rrezikun e vendosjes në krahinën e tyre të qeveritarëve osmanë dhe të sistemit të timareve.

Në fund të fushatës ushtarake osmane, kur ushtritë po largoheshin nga Tepelena, sipas kronistit osman të shek. XVI, Aliut, një kryengritës i veshur si dervish, iu vërsul në rrugë sulltan Bajazitit II, por nuk arriti ta vrasë. Pas këtij episodi, sulltani la një pjesë të ushtrisë në Shqipërinë e Poshtme për të rivendosur aty administratën osmane.



Kthimi në Shqipëri i Skënderbeut të Ri (1501-1503)



Në fund të shek. XV sulltanët osmanë i shtuan përpjekjet për të zgjeruar pushtimet e tyre drejt Evropës Qendrore dhe Perëndimore.
Për të përballuar këtë rrezik, shtetet evropiane u përpoqën të organizonin operacione ushtarake të përbashkëta kundër Perandorisë Osmane dhe të nxitnin popujt e Gadishullit Ballkanik të hidheshin në kryengritje. Në këto rrethana, Shqipëria kishte një rëndësi të veçantë edhe për vetë pozitën gjeografike të saj si vendi që e përshkonin rrugët tokësore më të shkurtra për të kaluar nga Evropa Perëndimore në qendër të Perandorisë Osmane. Ajo formonte krahun perëndimor të kësaj Perandorie dhe ishte si një urë kalimi për t'i hedhur ushtritë osmane në Itali.

Për të penguar përgatitjet ushtarake të osmanëve kundër Italisë, ato projektuan fushata të përbashkëta kundër Perandorisë Osmane dhe menduan t'i nisnin nga bregdeti i Shqipërisë.
Iniciativën për të zbarkuar në Ballkan e mori mbreti i Francës, Karli VIII, i cili bashkë me ushtrinë e tij kishte pushtuar një pjesë të madhe të Italisë dhe në fund të vitit 1494 mori Napolin. Përgatitjet e Karlit VIII ngjallën entuziazëm në popujt e shtypur të Ballkanit dhe qenë një nxitje për shqiptarët që të rrëmbenin përsëri armët. Në planet e këtij mbreti lëvizja shqiptare ishte llogaritur si një faktor politik shumë i rëndësishëm.

Kryengritja që filloi në Shqipëri mori përpjesëtime të mëdha veçanërisht në krahinën e Himarës dhe në viset pranë Durrësit. Shqiptarët ishin të gatshëm të sulmonin forcat osmane dhe të përkrahnin zbarkimin e ushtrive frënge. Ato riaktivizuan lidhjet me fisnikët shqiptarë të mërguar në Itali për t'i vënë në krye të luftës së tyre. Për këtë qëllim si dhe për të krijuar lidhje me Karlin VIII, shkoi në Itali kryepeshkopi i Durrësit, Martin Firmano. Por, kur po kthehej nga Italia, ai u kap në det prej venecianëve, të cilët nuk e shikonin me sy të mirë as ardhjen e ushtrive frënge në Itali, as zbarkimin e tyre në Ballkan dhe as kryengritjen në Shqipëri. Kundërshtimet që gjeti në Itali e detyruan Karlin VIII të hiqte dorë nga ekspedita dhe të kthehej në Francë më 1495. Me largimin e rrezikut frëng, në verën e vitit 1495 disa sanxhakbejlerë osmanë, që nga Vlora ku kishin sjell forcat e tyre, filluan ekspeditat ndëshkimore kundër shqiptarëve, për të rivendosur sundimin e tyre në rajonet e kryengritjeve. Por edhe këto ekspedita nuk e shuan dot qëndresën shqiptare.

Për shkak se Perandoria Osmane kishte filluar të ndërtonte një flotë të madhe në kuadrin e përgatitjeve për të sulmuar Italinë, marrëdhëniet e saj me Venedikun u acaruan në vitin 1498. Në këto rrethana, duke pasur nevojë për qëndresën antiosmane të shqiptarëve, Senati i Venedikut u përpoq të lidhej me të. Për këtë qëllim ai e nxori nga burgu Martin Firmanon dhe në qershor të vitit 1499 e nisi për në Shqipëri bashkë me emisarët e vet.

Midis krerëve shqiptarë dhe të dërguarve venecianë lindën mosmarrëveshje për qëllimet, vendin dhe për shtrirjen që do të kishte kryengritja në Shqipëri. Senati ishte kundër shpërthimit të një lëvizjeje të përgjithshme dhe kërkonte vetëm një kryengritje lokale në rajonin e Lezhës. Këtu Venediku parashikonte të zbarkonte forcat e veta për të ruajtur zotërimin e Durrësit. Kurse shqiptarët ishin për një kryengritje sa më të gjerë për çlirimin e vendit. Në takimin që bënë krerët shqiptarë me emisarët venecianë në shtëpinë e Martin Firmanos në afërsi të Durrësit, mosmarrëveshjet midis tyre u acaruan në atë shkallë, saqë Republika me anën e bajlit të saj të Durrësit e helmoi Martin Firmanon.

Një muaj më vonë, në shtator 1499, shpërtheu kryengritja në rrethin e Lezhës. Rrugët për në Shkodër dhe në Dukagjin u prenë dhe funksionarët osmanë u dëbuan. Kryengritësit kërkuan që pasardhësit e Skënderbeut të viheshin në krye të lëvizjes antiosmane. Në vend të Gjon Kastriotit, që ishte i sëmurë, ata iu drejtuan birit të tij, Gjergj Kastriotit, të mbiquajtur Skënderbeu i Ri.
Për të pasur nën kontroll zhvillimin e ngjarjeve në Shqipëri, Senati i Venedikut shpalli se merrte përsipër dërgimin e Gjergj Kastriotit dhe të forcave të tij në Shqipëri. Nga Mbretëria e Napolit Gjergj Kastrioti shkoi në Venedik, ku me premtime të ndryshme, u mbajt gjatë, për më tepër se një vit.

Gjergji u nis për në Shqipëri vetëm në pranverë të vitit 1501 kur Durrësi, që ishte nën zotërimin venecian, u rrezikua seriozisht nga sulmet e ushtrive osmane. Nisjen e Gjergj Kastriotit në Shqipëri e organizoi Venediku. Me këtë Senati kishte për qëllim të fuqizonte kryengritjen e shqiptarëve në rajonin e Lezhës për t'i detyruar osmanët të largonin ushtritë e tyre nga rrethimi i Durrësit dhe t'i angazhonin ata në luftë kundër kryengritësve shqiptarë.
Ekspedita, e përbërë prej 150-200 stratiotësh, e kryesuar nga Skënderbeu i Ri dhe e shoqëruar nga një emisar venecian, zbarkoi më 5 mars 1501 në Ishullin e Lezhës, të çliruar qysh më parë nga kryengritësit shqiptarë. Por, ndihmat veneciane që ai solli me vete ishin të pakta. Në përpjekjen e parë që patën me forcat osmane, ushtarët e Skënderbeut të Ri u thyen dhe ekspedita do të kishte dështuar, sikur më pas kryengritësit shqiptarë të mos i përballonin sulmet e osmanëve. Ndërkohë midis emisarit venecian dhe Skënderbeut të Ri, që mbante anën e krerëve shqiptarë, lindën mosmarrëveshje që ndikuan negativisht në zhvillimin e kryengritjes.

Më 13 gusht 1501 ushtria osmane, e komanduar nga sanxhakbeu i Elbasanit, pushtoi Durrësin. Për të mënjanuar humbjen e Ishullit të Lezhës, të Ulqinit e të Tivarit, Venediku filloi bisedimet për paqe me pushtuesit osmanë dhe, më 14 dhjetor 1502, nënshkroi me ta marrëveshjen përkatëse dhe i braktisi kryengritësit shqiptarë.

Në këto rrethana Skënderbeu i Ri dhe Progon Dukagjini, i cili gjithashtu ishte kthyer nga mërgimi, kërkuan të hynin në marrëveshje me autoritetet osmane. Më 1503 shkuan në Shkodër dhe i kërkuan sanxhakbeut Feriz Beut që ata të vendoseshin në ish-zotërimet e familjeve të tyre dhe t'i qeverisnin ato nën sovranitetin e sulltanit. U pranua vetëm kërkesa e Progon Dukagjinit, të cilit iu dha titulli i pashës dhe, në formë timari, një pjesë e zotërimeve të Dukagjinëve. Kurse kërkesa e nipit të Skënderbeut nuk u pranua. Pas këtij refuzimi dhe një qëndrimi dyvjeçar në Shqipëri, në shkurt të vitit 1503 Skënderbeu i Ri u detyrua të mërgonte përsëri në Itali. Nuk dihet data e vdekjes së tij. Thuhet se vdiq në Qipro duke lënë pas tre djem. Më 1506 turqit pushtuan Ishullin e Lezhës, kurse Ulqini e Tivari do të vazhdonin edhe për disa dhjetëra vjet të qëndronin në duart e Venedikut e të papushtuara prej osmanëve.

Me përpjekjet që u bënë gjatë fundit të shek. XV dhe fillimit të shek. XVI për rimëkëmbjen e shteteve mesjetare shqiptare u mbyll periudha e luftës së gjatë më se njëshekullore e shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë për të mbrojtur lirinë dhe jetën e pavarur politike.

Mërgimet masive të shqiptarëve gjatë shek. XIV-XV



Lëvizjet migruese nga tokat shqiptare drejt vendeve të tjera, janë një dukuri që ndeshet gjatë gjithë mesjetës.
Në grupe apo si individë, shqiptarët dëshmohen të kenë lëvizur të paktën qysh në shek. XI. Kryesisht si ushtarakë ose si funksionarë të administratës bizantine, shqiptarë të veçantë apo grupe shqiptarësh ndeshen në atë kohë në viset më të ndryshme të Perandorisë, sa në Italinë e Jugut, në Dalmaci e në Bullgari, aq dhe në Peloponez e në vetë Konstandinopojë, ku dhe shumë prej tyre me kalimin e kohës u integruan.

Por, në krahasim me këto mërgime të para, për shkak të jetës politike të trazuar emigrimet shqiptare të shek. XIV-XV morën përmasat e eksodeve të vërteta, që lanë gjurmë të thella si në vendin e origjinës, ashtu dhe në vendbanimet e reja. Valët e emigracionit shqiptar të shek. XIV-XV ndoqën dy drejtime kryesore: atë verior, që preku Raguzën (Dubrovnikun) dhe qytetet e tjera të Dalmacisë, Venedikun dhe qytetet e fshatrat e provincës italiane të Markës, si dhe drejtimin e krahut perëndimor të Adriatikut (Fano, Ankona, Rimini, Pezaro). Vendi nga vinin emigrantët shqiptarë drejt veriut të Ballkanit Perendimor e të Italisë Lindore ishin përgjithësisht viset veriore dhe qytetet e atyshme të Ulqinit, Tivarit, Shkodrës, Drishtit, Lezhës e deri të Durrësit. Ata u përkisnin shtresave nga më të ndryshme: bujq, zejtarë, marinarë, punëtorë, tregtarë të vegjël, mjeshtër, artistë etj.

Klerikë të shumtë nga Ulqini, Lezha e sidomos nga Durrësi e nga Drishti dëshmohen në kishat e manastiret e Raguzës, ku shpesh shërbenin edhe si shkrues, sekretarë e noterë. Në Raguzë dhe në qytetet e tjera dalmatine, mjaft emigrantë shqiptarë mundën të sistemohen dhe të fitojnë statusin e banorit të përhershëm (habitator), ndonjë syresh edhe atë të qytetarit me të drejta të plota (civis). Në Raguzë, Venedik ose në Rimini e Rekanati (Markë) shqiptarët organizoheshin në shoqëri fetaro-kulturore, të quajtura shkolla ose vëllazëri (scuola, confraternitas). Autoritetet e vendit jo gjithnjë i shihnin me sy të mirë këto shoqëri me bazë etnike, që gjithsesi pengonin integrimin e emigrantëve. Megjithatë, emigracioni shqiptar në Dalmaci e në qendrat italiane të Adriatikut verior nuk arriti të krijojë ngulmime kompakte masive, e në krye të 2-3 shekujve bashkësitë shqiptare të atjeshme u tretën në popullsinë vendase.
Mërgimet shqiptare në krahun tjetër, atë jugor, qenë shumë më intensive se ato veriore. Vatra e nisjes së tyre qenë territoret në jug të lumit Shkumbin, veçanërisht trevat e Vlorës, Beratit, Korçës dhe sidomos të Epirit e të Moresë. Këto shtegtime prekën fillimisht viset e Greqisë. Prej këndej, një pjesë e tyre kaloi në Sicili e në Italinë e Jugut.

Një valë e parë e emigracionit shqiptar dëshmohet në Thesalinë Lindore, në vitet 20-30 të shek. XIV. Ajo mori shkas nga shtypja e kryengritjeve shqiptare në zonën e Vlorës, të Devollit e të Thesalisë veriperëndimore nga ana e Perandorit bizantin Androniku III. Fluksin e popullatave shqiptare drejt jugut e ushqeu në atë kohë edhe rritja e presionit të shtetit serb në trevat shqiptare. Si rezultat, viset e Thesalisë lindore, në jug të rrjedhës së Peneut, u kolonizuan dendur nga shqiptarët. Të joshura nga qeveritarët vendas, mjaft bashkësi shqiptare e vazhduan shtegtimin e tyre dhe u vendosën në ishullin e Eubesë, si dhe në krahinat e Beotisë, të Atikës e të Korintit. Nëpërmjet istmit të Korintit, valë shtegtarësh që vinin sa nga Thesalia aq edhe nga Epiri invaduan në fillim të shek. XV krahinat e Peloponezit. Në vitin 1405, një dëshmitar okular shkruan se vetëm në një valë, 10 mijë mërgimtarë shqiptarë, me familjet, me pasuritë e me bagëtitë e tyre kaluan Istmin dhe me leje të despotit Teodor Paleolog u sistemuan në krahinën e Akesë. Këtë valë e pasuan në vitet e mëvonshme flukse të tjera që vinin nga Atika, Beotia, Thesalia ose drejtpërdrejt nga trevat shqiptare, të kërcënuara nga invazioni osman. Me shterimin e këtyre prurjeve emigruese, aty nga mesi i shek. XV, krahina të tëra të Peloponezit (Moresë), si Korinti, Akea, Elida, Arkadia, Argolida, Mesenia e Lakonia, ishin kolonizuar në mënyrë mjaft intensive nga popullsi shqiptare. Një defter osman i vitit 1458, që bën regjistrimin e popullsisë së Peloponezit qendror, ndër 198 fshatrat e regjistruara 155 i cilëson shprehimisht si fshatra shqiptare. Një tjetër regjistër i vitit 1461 veçon si shqiptare 16 ndër 20 qendërbanime që kishte zona e Korintit. Akoma në vitin 1668, udhëtari turk Evlija Çelebi konstatonte se "banorët e krahinave që shtrihen nga Kalavrita, Voshtica e Tripolica deri në Korint janë arbër që flasin arbërisht". Prej Peloponezit, shumë kolonë shqiptarë u hodhën në ishujt e afërt të Egjeut, në Salaminë (Kullur), Hidra, Poros, Specia etj.

Vendosja e kolonëve shqiptarë u inkurajua në shumë raste nga qeveritarët e krahinave greke, që u premtonin atyre toka, kullota dhe përjashtimin nga taksat. Vendosja e kolonëve shqiptarë ndihmoi në ripopullimin dhe në rigjallërimin e trevave të tëra greke të braktisura e të lëna djerrë. "Arbërit", shkruan një autor i shek. XV, "u vendosën në zona të shkreta; ata i shpyllëzuan ato dhe i bënë të banueshme. Shumë vende të egra, që deri atëherë kishin qenë strehë banditësh, u pastruan dhe dora e këtyre bujqve me përvojë i mbolli dhe i kultivoi ato".
Dhënia e lejes së vendosjes për ardhësit shqiptarë, akordimi i tokave të bukës dhe i kullotave, thuajse gjithmonë u kushtëzua nga qeveritarët vendas me detyrimin e shërbimit ushtarak. Në shek. XIV-XV, luftëtarët shqiptarë mbushnin repartet ushtarake sa të dukëve katalanë të Athinës, aq edhe të despotëve bizantinë të Moresë apo të kështjellarëve venecianë të Eubesë, të Koronit, Modonit e Nauplionit (Peloponez). Të inkuadruar ose jo në trupat e sundimtarëve të huaj, shqiptarët u bënë protagonistë të qëndresës kundër invadimit të këtyre viseve nga pushtuesit osmanë. Kronistët bizantinë të shek. XV, Kritobuli, Dukas dhe Halkokondili vënë në dukje se në atë kohë, përveç Shqipërisë, një tjetër kështjellë e qëndresës shqiptare qe ngritur në Peloponez. Në luftërat e shqiptarëve të Peloponezit kundër osmanëve u shquan kapedanët Pjetër Bua, Teodor Buhali, Primo Koka, Krokodejl Klada, Manuel Bokali etj.

Invazioni osman i Ballkanit jugperëndimor, që hyri në një fazë vendimtare pas mesit të shek. XV, shkaktoi valë të papara mërgimesh shqiptare, që konvergonin drejt Italisë. Këtu popullsitë e ikura shqiptare iu shtuan ngulimeve të mëparshme shqiptare, duke e forcuar elementin shqiptar në Italinë e Jugut dhe në Sicili. Ngulimet shqiptare të kësaj kohe u vendosën kryesisht në provincat Abruco, Molize, Kampanie, Bazilikatë, Kapitanatë, Pulje, Kalabri. Ngulimet kryesore shqiptare të Sicilisë u bënë Piana deli Albanezi, San Kristina Xhela, Mexojuso, Kontesa Entelina, Palaco Adriano.

Kolonët shqiptarë erdhën drejtpërsëdrejti nga Shqipëria, por shumë syresh erdhën nga kolonitë shqiptare të Greqisë, veçanërisht nga Moreja. Vala më e madhe migruese i përket vitit 1479, kur pas rënies së Shkodrës dhe paqes veneto-osmane, që e pasoi atë, shumë luftëtarë shqiptarë, sa në Shqipëri aq dhe në More, u detyruan të largohen për t'i shpëtuar hakmarrjes osmane. Midis tyre ishin pinjollë të shquar të familjeve Kastrioti, Gjurashi (Cërnojeviçi), Dukagjini, Arianiti, Muzaka, Bua etj. Mbreti Ferdinand i Napolit u dha këtyre feude e poste zyrtare në mbretërinë e tij, kurse masave të të ikurve u caktoi për banim vende kryesisht të pabanuara. Valët e emigracionit shqiptar, ndonëse me intensitet më të vogël, vazhduan edhe në vitet e mëvonshme. E fundit njihet ajo e vitit 1744, kur u themelua Vila Badesa në Abrucie. Numri i fshatrave arbëreshe arrin sot në rreth 100 me një popullsi afër 150 000 banorë.

Për shumë nga ngulimet shqiptare ekzistojnë aktet e themelimit (capitula) të nënshkruara me autoritetet civile dhe kishtare të vendit. Në to fiksohen detyrimet por dhe të drejtat dhe privilegjet e banorëve të rinj, midis të cilave figuron shpesh dhe e drejta për të pasur drejtues dhe priftërinj (papas) të tyre, jo katolikë. Ruajtja e ritit ortodokso-bizantin luajti një rol mjaft të rëndësishëm për konservimin e kolonive arbëreshe të Italisë. Këtu luajtën rolin e tyre edhe kompaktësia e këtyre ngulimeve si dhe klima e tolerancës që, ndryshe nga ç'ndodhi me ngulimet arbëreshe të Greqisë, karakterizuan marrëdhëniet e ardhësve shqiptarë me popullsinë dhe me autoritetet civile e kishtare vendase. Edhe sot, arbëreshët e Italisë ruajnë gjuhën si dhe traditat, këngët e zakonet e hershme shqiptare

3. RËNDËSIA E EPOKËS SË GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT




Rrjedhimet e luftës dhe të pushtimit osman në Shqipëri


Lufta më se njëshekullore e Perandorisë Osmane për pushtimin e trojeve shqiptare dhe vendosja e pushtetit osman, sollën rrjedhime të thella në të drejtat e pronësisë, në veprimtarinë ekonomiko-shoqërore, në jetën politike dhe në atë fetare-kulturore të shqiptarëve.
Veprimtaria e pavarur politiko-shoqërore e botës shqiptare ishte arritja më e rëndësishme në historinë kombëtare të shqiptarëve gjatë shekujve të mesjetës. Që në shek. XII dhe në shekujt që vijuan, deri me pushtimin osman, në viset shqiptare lindën formacione shtetërore të pavarura, të cilat ndikuan fuqishëm në të gjitha fushat e veprimtarisë shoqërore dhe, në tërësi, për zhvillimin e gjithanshëm të vendit. Në kuadrin e këtyre formacioneve shtetërore lindi dhe u fuqizua aristokracia vendase dhe tradita shqiptare e drejtimit dhe e aparatit administrativ shtetëror.

Elita drejtuese shqiptare, si ajo laike ashtu edhe fetare, pati një rol të madh historik për zhvillimin e gjithanshëm të vendit. Ishte meritë e saj ndryshimi i orientimit të lidhjeve ndërkombëtare të Shqipërisë, duke e larguar atë gjithnjë e më shumë prej Perandorisë Bizantine e vendeve të tjera fqinje e të prapambetura të Ballkanit dhe duke e afruar Shqipërinë me vendet e përparuara të Evropës Perëndimore. Lidhjet politike, tregtare-ekonomike dhe fetare-kulturore me Italinë dhe vendet e tjera të Evropës Perëndimore ndikuan që në të gjitha këto fusha të përshpejtoheshin ritmet e zhvillimit.

Pushtimi osman i dha fund jetës së pavarur politike e shtetërore të shqiptarëve dhe i mbylli rrugët zhvillimeve të mësipërme, ndërpreu lidhjet intensive të Shqipërisë me vendet e Evropës Perëndimore dhe i kaloi ato në drejtim të Lindjes. Këto rrjedhime negative u shfaqën në Shqipëri jo vetëm gjatë viteve të luftës, por ato vepruan fuqishëm edhe gjatë gjithë periudhës së gjatë të sundimit osman.

Pushtimi osman i tokave shqiptare u bë gradualisht, duke nisur me fundin e shek. XIV, me marrjen prej osmanëve të qendrave kryesore të viseve lindore, dhe duke vijuar në fillim të shek. XV me pushtimin e disa qyteteve e kështjellave të viseve perëndimore shqiptare. Pas këtyre pushtimeve dhe veçanërisht me periudhën e luftës nën udhëheqjen e Skënderbeut dhe deri në rënien e kështjellave në fund të viteve 70 të shek. XV, një pjesë e rëndësishme e viseve qendrore e veriore shqiptare u gjend në kushtet e një lufte të gjatë e të vazhdueshme.

Që me pushtimet e para të fundit të shek. XIV të qendrave të tilla si Nishi, Shkupi, Manastiri, Ohri, Kosturi etj., u dëmtuan rëndë marrëdhëniet dhe shkëmbimet e ndryshme ekonomike e tregtare ndërmjet viseve lindore me ato perëndimore, aq të domosdoshme e jetike për banorët e tyre. Ekspeditat e njëpasnjëshme të ushtrive osmane dhe luftimet e vazhdueshme e të ashpra, që ato zhvilluan me forcat shqiptare, dëmtuan rëndë jetën ekonomike të vendit. Gjatë ekspeditave ushtarake dhe luftimeve të shumta për të dobësuar qëndresën shqiptare dhe burimet ekonomike, aq të domosdoshme për vazhdimin e saj, ushtritë osmane rrënonin të mbjellat, dëmtonin objektet ekonomike, rrëmbenin bagëtinë.

Vështirësitë e shumta ekonomike dhe zjarri i luftës detyruan me mijëra e mijëra vetë të braktisnin vendin dhe kështu bashkë me të vrarët në luftë pakësuan ndjeshëm numrin e banorëve, por edhe dëmtuan jetën ekonomike, sepse ishin nga forcat më aktive të shoqërisë shqiptare.

Në kushtet e luftës dhe të pushtimit osman, ekonomia fshatare u bë edhe më e mbyllur dhe përkohësisht i dobësoi lidhjet me qytetin, aq të domosdoshme për zhvillimin ekonomik të vendit. Qytetet shqiptare, gjatë shekujve të mesjetës kishin njohur të gjitha tiparet e zhvillimit ekonomik, shoqëror e organizativ të qyteteve të pellgut të Mesdheut, që ishte rajoni më i zhvilluar i Evropës, kurse me pushtimin osman pësuan ndryshime. Që me sulmet e para osmane filluan të largohen banorët nga qytetet dhe disa prej tyre u shndërruan në qendra të vogla administrative e ushtarake. Pjesa më e madhe e banorëve në disa qytete iu kushtuan kryesisht ekonomisë bujqësore, dobësuan lidhjet me zonat fshatare dhe thuajse i ndërprenë marrëdhëniet ekonomiko-tregtare e kulturore me Evropën Perëndimore.

Rrjedhimisht, qytetet shqiptare në përgjithësi u shndërruan gradualisht në qendra administrative ekonomike dhe fetare-kulturore të tipit lindor, osman. Nga qytetet nisi dhe u përhap procesi i islamizmit, i cili jo vetëm solli ndryshime të rëndësishme në besimin fetar të shqiptarëve, por edhe ndikoi dukshëm përgjithësisht në botëkuptimin e mënyrën e jetesës së tyre. Me ndryshimet e mësipërme Shqipëria nga një vend që kishte tërhequr vëmendjen e Evropës Perëndimore, gradualisht u shndërrua në një vend thuajse të harruar prej saj.

Ndonëse pushtimi osman i dha fund copëtimit politik dhe anarkisë që ekzistonte në Ballkan dhe në Shqipëri, prapambetja ekonomike që i karakterizoi vendet ballkanike më pas e kishte burimin e vet në ndryshimin në fushën e pronësisë që solli ai pushtim. E drejta feudale mbi tokën në Shqipëri, në prag të pushtimit osman, ishte në fazën e zhvilluar edhe pse aty-këtu mund të shfaqeshin mbeturina të formave arkaike të saj. Në zonat fushore të Shqipërisë kishte mbizotëruar prona e madhe feudale dhe e drejta e pakufizuar e shitblerjes së tokës. Pushtimi osman ligjërisht i dha fund kësaj forme feudale të përparuar të pronësisë mbi tokën, zhduku pronën e madhe e zotëruesit e saj, që përbënin shtresën drejtuese të vendit.

Ai vendosi pronën feudale ushtarake osmane, sistemin e timarit, që në thelb ishte rivendosje e pronies bizantine, një formë pronësie që përgjithësisht ishte kapërcyer nga vetë zhvillimi i gjithanshëm i shoqërisë shqiptare. Sistemi i timarit, i vendosur dhe i mbajtur në këmbë me dhunë për shekuj të tërë, konsideronte si pronar të tokës shtetin, ua kufizoi fshatarëve pronarë deri diku të drejtat mbi tokën dhe feudalët e rinj (timarlinjtë apo spahinjtë) konsideroheshin si zotërues të një pjese të rentës feudale, por jo pronarë të tokës me të drejtën e shitblerjes së saj.

Do të kalonin shekuj që në Shqipëri ligjërisht të njiheshin pronat e mëdha feudale dhe zotëruesit e tyre. Kurse në Evropën Perëndimore ndërkohë ishin shkatërruar marrëdhëniet feudale dhe atje lulëzonte prona kapitaliste. Pozicioni gjeografik periferik (në kuadrin e Perandorisë Osmane) i pjesës më të madhe të viseve shqiptare ndikoi negativisht për zhvillimin e tyre. Shqipëria u gjend kështu disa shekuj larg Evropës Perëndimore jo vetëm në zhvillimin ekonomik, por edhe në fusha të tjera të veprimtarisë shoqërore

Rëndësia e luftës antiosmane të shqiptarëve



Lufta e gjatë dhe e ashpër kundër pushtuesve osmanë ishte rrjedhojë e ndërgjegjësimit të shqiptarëve, e në radhë të parë e elitës drejtuese të tyre, për pasojat e rënda dhe shkatërrimtare që sillte pushtimi osman në të gjitha sferat e veprimtarisë shoqërore. Ky pushtim godiste më shumë se këto, deri në asgjësimin e plotë, shtresat e larta të shoqërisë shqiptare, duke u marrë pushtetin politik, si dhe pasuritë etj. Prandaj përfaqësues të tyre e udhëhoqën me vendosmëri luftën kundër pushtuesve osmanë. Në këtë luftë morën pjesë të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare, sepse pushtimi osman të gjithëve u prekte të drejtën e pronësisë, interesat ekonomikë dhe mënyrën e jetesës.

Lufta e shqiptarëve kundër pushtimit osman në jetën e përditshme zhvillohej si një luftë për mbrojtjen e pronës e të marrëdhënieve të përparuara shoqërore kundër shpronësimit, si dhe kundër formave të prapambetura të pronës feudale e të marrëdhënieve shoqërore që rridhnin prej saj. Ishte një luftë kundër dhunës, shkatërrimit e grabitjes së njerëzve e të pasurisë dhe që mbronte mënyrën e jetesës, doket, kulturën dhe besimin fetar të shqiptarëve, të cilat ishin cilësisht të ndryshme me ato të pushtuesit lindor osman. Rrjedhimisht, lufta e shqiptarëve mbronte zhvillimin dhe raportet e përparuara shoqërore kundër formave arkaike të një shoqërie feudale të prapambetur dhe tashmë të perënduar në viset shqiptare. Për të gjitha këto, në sintezë, përmbajtje themelore e luftës ishte mbrojtja e jetës së pavarur politiko-shtetërore të shqiptarëve, pra e lirisë kundër pushtimit osman të vendit.

Përballë rrjedhimeve të tilla të thella për të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare, periudha e sulmeve të ushtrive osmane për pushtimin e vendit dhe e qëndresë së fuqishme të shqiptarëve kundër tyre, sidomos gjatë viteve të luftës nën udhëheqjen e Skënderbeut, përbën ngjarjen më të rëndësishme e më kulmore të historisë së popullit shqiptar, që la gjurmë të pashlyeshme në vetëdijen kombëtare të të gjithë shqiptarëve. Ajo u dha atyre traditën historike të luftës kundër pushtuesve osmanë dhe mbi këtë bazë ndjenjat e fuqishme kombëtare, përpara se të vendosej mbi shqiptarët pushtimi i plotë pesëshekullor osman dhe të bëhej islamizimi masiv i tyre.

Ndjenja kombëtare, që i ka mbrojtur popujt nga asimilimi dhe zhdukja, bëri që, gjatë gjithë periudhës së gjatë pesëshekullore të pushtimit osman, shqiptarët, edhe pse do të islamizoheshin masivisht, të ruanin identitetin e tyre kombëtar pa dallime fetare. Kur e kërkoi koha, si shqiptarët katolikë e ortodoksë, ashtu dhe ata myslimanë, nuk ngurruan të ngriheshin kundër pushtimit të huaj osman dhe të qëndronin në ballë të luftës për pavarësi kombëtare. Ndjenja kombëtare, si një tregues identiteti, i ka shoqëruar popujt gjatë gjithë historisë së tyre. Edhe protagonisti kryesor, që e udhëhoqi luftën e shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë, Skënderbeu, në veprimtarinë e tij politike e ushtarake, iu referua traditës së lavdishme historike të popullit të vet. Kështu, p.sh., duke iu përgjigjur plot krenari kombëtare një kundërshtari politik në Itali, Skënderbeu do t'i shkruante atij për aksionet ushtarake të epirotëve e të Pirros kundër romakëve në Itali do të përdorte si simbole të veta shtetërore elementë nga simbolet e Pirros, të Aleksandrit të Madh të Maqedonisë dhe nga mitologjia pellazge.

Idetë dhe fryma e lëvizjes humaniste evropiane, që ishte përhapur në atë kohë edhe te shqiptarët, ndikuan që lufta e tyre titanike kundër pushtimit osman dhe, sidomos, figura e Skënderbeut të çimentoheshin në vetëdijen kombëtare shqiptare dhe të materializoheshin në krijimtarinë e tyre jo vetëm nëpërmjet gojëdhënave, tregimeve e këngëve popullore, por edhe nëpërmjet veprave të para të historiografisë kombëtare, të cilat i përshkon një patos i fuqishëm patriotik, siç janë veprat e M. Barlecit, Dh. Frëngut, F. Bardhit etj.

Një tipar i rëndësishëm dallues i luftës së shqiptarëve kundër pushtimit osman ishte zhvillimi i saj mbi dallimet fetare. Në radhët e ushtrisë shqiptare qëndronin përkrah njëri-tjetrit luftëtarët e besimit katolik, ortodoks, si dhe shqiptari i islamizuar, siç ishte, p.sh., vetë Skënderbeu dhe nipi i tij, Hamzai. Besime të ndryshme fetare kishin edhe bashkëpunëtorët më të ngushtë të Skënderbeut, edhe familjet me të cilat lidhën krushqi Kastriotët. Krahas klerikëve katolikë, Skënderbeu dërgoi si përfaqësues të vet në shtetet italiane edhe priftërinj ortodoksë. Shembull i tolerancës fetare dhe i mirëkuptimit ndërmjet shqiptarëve me besime fetare të ndryshme ishte vetë familja e Kastriotëve. Shumica e fëmijëve të Gjon Kastriotit kishin emra ortodoksë, një djalë dhe një nip i tij (Skënderbeu dhe Hamzai) mbajtën deri në fund të jetës emra myslimanë, kurse veprimtaria politike e Kastriotëve, e sidomos e Skënderbeut, ishte e lidhur me botën katolike. Vetë Heroi Kombëtar, pasi u kthye në Shqipëri më 1443 dhe derisa vdiq, përdori emrin e dyfishtë, të kristianit dhe të myslimanit, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, si shprehje kjo e tolerancës fetare dhe e kujdesit të tij për ruajtjen e unitetit kombëtar të shqiptarëve që kishin rite fetare të ndryshme.

Shqiptarët, duke përfshirë edhe shtresat e larta shoqërore, konvertonin lehtësisht besimin e tyre fetar. Balshajt, p.sh., në fund të shek. XIV u kthyen nga ortodoksë në katolikë, në përshtatje me besimin fetar të shumicës së banorëve të zotërimeve të tyre.

Pjesëmarrja masive e shqiptarëve të të gjitha besimeve fetare dhe të krahinave në luftën kundër pushtuesve osmanë ndikoi shumë në zbutjen e sheshimin e dallimeve e të mosmarrëveshjeve, që mund të lindnin nga bindjet e ndryshme fetare si dhe nga përkatësia krahinore. Rrjedhimisht, një nga arritjet më të rëndësishme të luftës antiosmane ishte kompaktësimi dhe forcimi i unitetit të shqiptarëve pa dallime fetare e krahinore, duke përfshirë edhe banorët e viseve të largëta që kishin mbetur jashtë shtetit të Skënderbeut. Dëshmi e gjallë për këtë është e drejta dokesore, përballë së cilës ishin të barabartë të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga pozita shoqërore dhe besimi fetar i tyre. Dëshmi e unitetit kombëtar të shqiptarëve janë edhe legjendat, tregimet dhe këngët popullore për figurën e Skënderbeut, të cilat u ruajtën pa dallime fetare, te shqiptarët katolikë, ortodoksë e myslimanë të të gjitha viseve kombëtare, madje edhe jashtë tyre, si te arbëreshët e Italisë e të Greqisë.

Këngët popullore për Skënderbeun lindën qysh në shek. XV dhe ato vijuan ndër shekujt të këndohen me krenari nga shqiptarët. Kronisti venecian Antonio Sabeliko ka shkruar në vitin 1487 se shqiptarët “me këngë solemne ... këndonin lavdinë e princit të vdekur (Skënderbeut) ashtu siç e kishin zakon të moçmit në gostitë e heronjve të mëdhenj”. Në fillim të shek. XX Edit Durham rrëfen për dy krutanë që një ditë të tërë i kënduan trimëritë e Skënderbeut në një këngë të gjatë pa mbarim.

Lufta kundër pushtimit osman kaliti guximin, trimërinë dhe heroizmin masiv të shqiptarëve, i bëri ata të dalloheshin nga popujt e tjerë dhe të vlerësoheshin shumë në vendet e huaja për cilësite e vyera ushtarake. Gjatë shekujve që vijuan, nga radhët e shqiptarëve dalin shumë komandantë e udhëheqës ushtarakë të shquar që vepruan në kuadrin e Perandorisë Osmane apo edhe nëpër vende të tjera evropiane.

Gjatë viteve të luftës kundër pushtuesve osmanë u intensifikuan, si asnjëherë tjetër, lidhjet politike, ushtarake, ekonomike, fetare e kulturore të Shqipërisë me vendet e Evropës Perëndimore, lidhje që nxitën zhvillimet e brendshme në të gjitha ato fusha dhe e bënë botën shqiptare të ndihej më shumë se çdo rajon tjetër i Ballkanit si pjesë përbërëse e Evropës Perëndimore. U krijuan lidhje të ndërsjellta shpirtërore me shtetet italiane dhe me vendet e tjera të Evropës Perëndimore, sepse me luftën e tyre heroike shqiptarët i detyruan ushtritë osmane të luftonin për një periudhë shumë të gjatë në viset shqiptare dhe u bënë kështu pengesë e pakapërcyeshme për kalimin e tyre drejt Perëndimit.

Lufta e shqiptarëve të udhëhequr nga Skënderbeu propagandohej në vendet e Evropës Perëndimore si pjesë e luftës së tyre shpirtërore për mbrojtjen e krishterimit kundër islamizmit dhe prandaj Heroi shqiptar cilësohej në Perëndim si "luftëtar i Krishtit" (Athleta Christi). Mbështetja e vendeve të Evropës Perëndimore ishte një nxitje dhe inkurajim për luftën e shqiptarëve kundër pushtimit osman. Me luftën e tyre shqiptarët penguan për një kohë shumë të gjatë kalimin e ushtrive osmane në Evropën Perëndimore dhe me këtë ata dhanë një ndihmesë të vyer për mbrojtjen dhe përparimin e qytetërimit evropian, e cila është vlerësuar jo vetëm nga personalitetet e shquara evropiane të asaj periudhe, por edhe gjatë shekujve që pasuan me botimin e dhjetëra veprave historike, letrare e artistike kushtuar figurës së Skënderbeut dhe epopesë shqiptare të udhëhequr prej tij. U krijua kështu një traditë e vyer e lidhjeve shpirtërore të ndërsjellta ndërmjet Shqipërisë dhe vendeve të Evropës Perëndimore.

Edhe popujt e Evropës Juglindore dhe ata fqinjë kurrë ndonjëherë nuk janë ndier më afër shqiptarëve sesa gjatë periudhës së luftës kundër pushtuesve osmanë. Lufta e Skënderbeut dhe e Huniadit kundër të njëjtit armik, krijoi lidhje të ngushta jo vetëm ndërmjet këtyre dy personaliteteve të shquara evropiane, por edhe një traditë miqësie e respekti të ndërsjelltë ndërmjet popujve të tyre. Lufta e shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut ndikoi te popujt e Ballkanit që shpirtërisht të ndiheshin pranë njëri-tjetrit si kurrë ndonjëherë. Ajo i mbante të gjalla shpresat e ballkanasve për t`u çliruar nga zgjedha osmane, prandaj edhe sundimtari i fundit i Despotatit të Rashës qëndroi disa vjet në Krujë dhe u bë baxhanak me Skënderbeun.

Për popujt e Ballkanit Heroi shqiptar u bë edhe si një hero popullor i tyre, prandaj ata do ta përkujtonin Skënderbeun nëpërmjet tregimeve e këngëve popullore dhe në shekujt që pasuan do t'i kushtonin figurës së tij një numër të madh veprash historike, letrare, artistike, në disa prej të cilave cilësohej me origjinë greke apo sllave, duke e paraqitur kështu si simbol të krenarisë së tyre kombëtare. Figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, mbeti ndër shekuj, jo vetëm te shqiptarët, por edhe te popujt e tjerë, si një simbol i luftëtarit të lirisë dhe u shërbente si burim frymëzimi në luftën e tyre për të mbrojtur e për të fituar lirinë dhe pavarësinë kombëtare.

Epoka e Skënderbeut në veprat e Marin Barlecit dhe të autorëve të tjerë shqiptarë bashkëkohës



Figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, epopeja e shqiptarëve nën udhëheqjen e tij dhe e gjithë periudha e luftës së tyre kundër vendosjes së pushtimit osman, ndikuan fuqishëm në jetën shpirtërore të shqiptarëve, në rritjen dhe në konsolidimin e vetëdijes kombëtare të tyre. Epopeja shqiptare e shek. XV frymëzoi intelektualë të shquar shqiptarë që ta përjetësonin atë në vepra historike monumentale e nga më të shquarat e kohës dhe që patën një jehonë të gjerë ndërkombëtare, me të cilat nisi jetën e vet historiografia shqiptare. Themeluesi i saj u bë Marin Barleci, historian humanist i shquar i përmasave ndërkombëtare.

Për jetën e Marin Barlecit dihet pak. Ai lindi rreth fundit të viteve 50 të shek. XV ndoshta në Shkodër, qytet ky me tradita arsimore për formimin e shkollimin e klerikëve të besimit katolik. Nuk përjashtohet mundësia që ai të ketë lindur në Medun (në verilindje të Podgoricës), meqenëse në burimet historike bashkëkohëse është gjetur një banor i tij me emrin familjar Barleci, mbiemër ky që deri më tani nuk është hasur te ndonjë person i tretë.
M. Barleci i përjetoi ngjarjet dramatike të Shkodrës të viteve 70 të shek. XV, qytet ky ku ai padyshim ka jetuar për vite e vite të tëra, ndaj në veprat e tij shpesh e cilëson veten shkodran. Gjatë rrethimit të parë të saj prej turqve, në vitin 1474, ai ka shkruar se ka qenë i ri dhe se ende nuk kishte arritur moshën për të rrëmbyer armët, kurse në vitin 1478, gjatë rrethimit të dytë të Shkodrës, M. Barleci rrëfen se ishte rreshtuar përkrah luftëtarëve që luftuan për mbrojtjen e qytetit të tyre.

Me rënien e Shkodrës në duart e osmanëve, si shumë bashkëqytetarë, M. Barleci mori rrugët e mërgimit dhe u vendos në Itali. Këtu ai plotësoi shkollimin e vet, u bë njohës i thellë i letërsisë antike e i gjuhës latine dhe u shfaq si një intelektual humanist nga më të shquarit evropianë të kohës. Që në fund të shek. XV, M. Barleci ishte figurë e njohur në jetën kishtare të Padovës. Në një dokument të muajit janar të vitit 1497 ai përmendet si rektor i kishës parokiale të Shën Stefanit në fshatin Plovenar të dioqezës së Padovës dhe si abat në kishën Shën Justina të Padovës. Për vitin e vdekjes së M. Barlecit mungojnë njoftimet. Nëpërmjet të dhënave të tërthorta është arritur në përfundimin se ai ka vdekur më 1512.

Vepra e parë e Marin Barlecit është “Rrethimi i Shkodrës” (De obsidione Scodrensi), e botuar latinisht në Venedik më 10 janar 1504, sipas kalendarit vendas, datë që i përket vitit 1505. I mbështetur në shënimet e në kujtimet e veta si dhe të pjesëmarrësve të tjerë në ngjarjet që rrëfen, libri i kushtohet jetës politike e ushtarake gjatë rrethimit të dytë të Shkodrës më 1478.
Ngjarjet dramatike të Shkodrës gjatë viteve 70 kishin nxitur edhe pena të tjera të shquara që t'i pasqyronin ato. Humanisti i njohur Gjergj Merula botoi më 1474 një rrëfim prej 24 faqesh mbi zhvillimet politike dhe ushtarake në Shkodër gjatë rrethimit të parë. Kjo ngjarje si dhe rrethimi i dytë i Shkodrës, vendosja e shkodranëve në Venedik, episode nga jeta politike e këtij qyteti gjatë shekujve të mesjetës dhe lidhjet e shkodranëve me Venedikun kanë zënë vend në panegjerikun e humanistit shkodran Marin Beçikemi, të botuar më 1503 (ose më 1504) dhe që i drejtohej dukës Loredan Loredanit dhe Senatit të Republikës së Shën Markut. Edhe pse bashkëkohësi dhe bashkëqytetari i të njëjtit fat me M. Barlecin, M. Beçikemi, po ashtu si Gj. Merula, ishin humanistë me emër për kohën; veprat e tyre për ngjarjet e Shkodrës gjatë viteve 70 të shek. XV mbetën të harruara.

Këtyre ngjarjeve u bëri jehonë të gjerë nëpër Evropë vepra e Marin Barlecit “Rrethimi i Shkodrës”. Deri në mesin e shek. XVII ajo njohu 17 botime në gjuhë të ndryshme, si latinisht (5), italisht (7), frëngjisht (4) dhe polonisht (1), shumica e të cilave janë botime në vëllime të përbashkëta me vepra të tjera.
Megjithëkëtë vepra që e ngriti figurën e M. Barlecit në piedestalin e pavdekësisë është pa dyshim “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut” (Historia de vita et gestis Scanderbegi), e botuar në Romë gjatë viteve 1508-1510. Deri në mesin e shek. XVIII kjo vepër njohu jo më pak se 21 botime, në disa gjuhë të Evropës, si latinisht (4), gjermanisht (4), italisht (4), katalonisht (2), portugalisht (1), polonisht (1), si dhe, nëpërmjet një përkthimi të lirë dhe adoptimi të Lavardenit, frëngjisht (4) dhe anglisht (1).

Vepra e fundit e M. Barlecit “Shkurtesë e jetës së papëve dhe të perandorëve” (Compendium vitarum pontificum et imperatorum), botuar në Romë më 1555, nuk pati ndonjë jehonë. Autorësia e tij mbi këtë vepër është e dyshimtë. Vetëm pjesa deri më 1512 e kësaj vepre i është atribuar M. Barlecit, kurse vazhdimi i saj është hartuar nga Andre Engjëlli. Ky duhet të jetë autori i vërtetë i veprës. Është pikërisht kufiri kohor ndërmjet dy pjesëve të veprës që na lejon të caktojmë 1512 si vit të vdekjes së M. Barlecit, themeluesit të historiografisë shqiptare.
Veprat e M. Barlecit “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut” dhe “Rrethimi i Shkodrës”, me botimet e shumta në gjuhë të ndryshme të Evropës, dëshmojnë për nivelin e lartë me të cilin e nisi jetën e vet historiografia shqiptare.

Veprat e M. Barlecit ishin fryt i një pune të gjatë shumëvjeçare. Ato kanë vlera sa historike aq edhe letrare dhe janë shkruar me një stil të shkëlqyer prej humanisti. Për hartimin e tyre ai u mbështet në shënimet e në kujtimet e veta si dhe të pjesëmarrësve dhe të dëshmitarëve të tjerë në ngjarjet që rrëfen. Ky material autentik shumë i pasur u ka dhënë veprave të M. Barlecit vlerën e burimeve historike të dorës së parë e të pazëvendësueshme. Dëshmitë që M. Barleci mblodhi nga burimet e shumta, si një historian i mirëfilltë, i shoshiti dhe i plotësoi me literaturën, që ai gjeti, për t'i lidhur dhe shpjeguar ngjarjet.

Megjithëkëtë veprat e M. Barlecit kanë një varg dobësish, që janë
karakteristike në përgjithësi për historiografinë humaniste, siç është fryma panegjirike, fjalimet e sajuara që u vihen në gojë heronjve, imitimi i historianëve antikë, si p.sh. i Tit Livit etj. Por vlerat e veprave të tij, si burime historike, janë shumë më të mëdha se dobësitë e tyre. Këtë e dëshmojnë dokumentet e shek. XV, si dhe jetëshkrimi më i hershëm për Skënderbeun, i shkruar gjatë viteve 1481-1482 prej peshkopit të Ulqinit, Martin Segonit nga Novobërda. Jetëshkrimi “Tregim për Gjergj Kastriotin, i quajtur në gjuhën turke Skënderbe, d.m.th. Aleksandri i Madh” (Narrazione di Giorgio Castriotto, da i Turchi nella lingua loro chiamato Scanderbeg, cioè Alessandro Magno) është hartuar nga M. Segoni në disa faqe dhe është shfrytëzuar si dorëshkrim nga disa autorë të vjetër, bashkëkohës me autorin apo më të vonë. Ai u botua për herë të parë më 1981 nga studiuesi italian Agostin Pertusi.

Atdhedashuria e thellë, ndjenja e detyrës për të përjetësuar epopenë shqiptare të shek. XV dhe figurën legjendare të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, e për t'i përdorur ato si shembull e burim frymëzimi në luftën për liri, ishin arsyet që e shtynë M. Barlecin t`i përkushtohej hartimit të veprave mbi historinë kombëtare.
Ngjarjet politike e ushtarake të Shqipërisë së shek. XV, jetën e veprimtarinë e Skënderbeut, rrethimet e Shkodrës etj., M. Barleci i pasqyroi duke ndjekur parimin e zhvillimit kronologjik të tyre. Megjithëkëtë në veprat e tij nuk mungojnë edhe digresionet për të pasqyruar e treguar psikologjinë e botës shpirtërore të shqiptarëve, legjendat e folklorin e tyre, veprimtarinë ekonomike dhe rajonet kryesore të banuara prej shqiptarëve në Ballkan etj. etj. Edhe fjalimet e shumta që janë vënë në gojë të figurave historike, ndonëse nuk janë autentike, tërthorazi pasqyrojnë realitetin historik dhe mendësitë e shqiptarëve bashkëkohës të M. Barlecit.

Veprat e M. Barlecit u bënë drejtpërdrejt ose tërthorazi burimi më i rëndësishëm nga ku patriotët shqiptarë mësonin historinë e epopesë së shek. XV. Ato vazhdojnë të jenë përmendore kushtuar luftës për liri të shqiptarëve nën udhëheqjen e Skënderbeut.
Krahas vlerave të shumanshme burimore e letrare të veprave të veta, M. Barleci ka meritën e madhe që, bashkë me përshkrimin e portretit fizik e moral të Skënderbeut te “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, na ka dhënë edhe një gravurë me portretin e tij. Ky portret duhet të përmbajë tiparet karakteristike të fytyrës së Heroit, sepse Barleci këtë vepër ia kushtoi nipit të Skënderbeut, Ferrant Kastriotit, dhe e hartoi në bazë të kujtimeve të bashkëluftëtarëve që ende jetonin, në mendjen e të cilëve ishin të ngulitura mirë tiparet e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Pranë portretit të Skënderbeut, në këtë vepër M. Barleci ka dhënë në një gravurë të vogël edhe portretin e vet.

Epopeja shqiptare e shek. XV u përjetësua edhe në vepra historike të tjera prej bashkëkohësve të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Njëra ndër to është vepra e Dhimitër Frëngut (1443-1525): “Komentar për punët e turqve dhe të zotit Gjergj Skënderbe, princ i Epirit” (Commentario de le cose de Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe di Epyrro).
Dhimitër Frëngu lindi në qytetin e Drishtit dhe ishte kushëri i parë me familjen e njohur fisnike Engjëlli të këtij qyteti. Ai u rrit gjatë epopesë legjendare të Skënderbeut dhe u shkollua si klerik. Dh. Frëngu u lidh ngushtë me Heroin Shqiptar, e shoqëroi atë gjatë viteve 1466-1467 në udhëtimin që bëri në Romë e në Napoli. Me pushtimin e Drishtit prej osmanëve më 1478, Dh. Frëngu emigroi dhe u strehua në Itali. Ai u vendos në rajonin e Venedikut dhe për një periudhë të gjatë shërbeu si famulltar i nderuar në fshatin Brainë, pranë qytetit Trevizo, deri më 1513, kur për arsye të moshës së shtyrë ia liroi detyrën të nipit të tij, Pal Pjetër Engjëlli. Dh. Frëngu vdiq më 1523, në moshën 82 vjeç.

Veprën për jetën e Skënderbeut Dh. Frëngu e shkroi latinisht dhe në frymën e ideve humaniste të kohës. Kjo ishte një përmbledhje, me disa ndryshime të vogla e “Historisë së Skënderbeut” të M. Barlecit, gjë që dëshmon se vepra e themeluesit të hsitoriografisë shqiptare kishte pasqyruar drejt një realitet
historik të njohur e të pranuar edhe nga bashkëluftëtarët e afërt të Skënderbeut, siç kishte qenë Dh. Frëngu. Pas vdekjes së këtij, veprën e përktheu italisht i nipi i autorit, Pal P. Engjëlli, dhe ajo u botua anonime për herë të parë më 1539 në Venedik. Interesimi i veçantë, që u tregua për subjektin e kësaj vepre, bëri që ajo të njihte shumë ribotime. Deri më 1679 pati 18 botime italisht, që u bënë në Venedik (me tre tituj të ndryshëm), dhe në mesin e shek. XVI u botua e përkthyer frëngjisht dhe anglisht. Një përkthim rumanisht, i bërë prej një të burgosuri rumun në Milano (1763) dhe që ruhet në dorëshkrim, dëshmon se vepra lexohej me interes edhe gjatë shek. XVIII.
Në krahasim me “Historinë e Skënderbeut” të M. Barlecit, vepra e Dh. Frëngut u përhap më shumë në Itali (sidomos në Venedik, ku u shtypën të gjitha botimet e saj italisht), sepse ishte shumë më e shkurtër, si "një libër xhepi", botimi i të cilit kërkonte shpenzime të pakta, dhe se për të u interesuan pjesëtarë të familjes Engjëlli.

Familja Engjëlli ishte nga të paktët drishtanë që arritën t'u shpëtonin masakrave osmane dhe të vendoseshin në Itali pas pushtimit më 1478 të qytetit të tyre prej osmanëve. Ata jetonin në Venedik, ku kishin zënë një pozitë të dalluar në rrethet kishtare e intelektuale të këtij qyteti dhe ishin vënë në krye të urdhrit fetar të Shën Gjergjit, të lidhur me emrin e familjes së tyre. Ashtu si te shqiptarët e tjerë të emigruar, edhe te pinjollët e familjes Engjëlli u ruajt ndër breza vetëdija kombëtare, ndjenja e atdhedashurisë dhe dëshira për t'u kthyer në Shqipëri. Ishin këto motive që nxitën pjesëtarë të kësaj familjeje të interesoheshin gjatë shek. XVI e XVII për botimin e ribotimin e veprave kushtuar epopesë shqiptare të shek. XV, si dhe të veprave të tjera për të drejtën e trashëgimisë që mëtonin se kishte familja Engjëlli në Shqipëri.

Me nxitjen e interesimin e pjesëtarëve të kësaj familjeje u botuan dhe u ribotuan në Venedik e në Romë vepra të tilla, si “Komentari” i Dh. Frëngut (1539), “Shkurtesa e jetës së papëve” e Marin Barlecit (1555), “Privilegjet perandorake për familjen Engjëlli” e Françesk Malvecos (Privilegi imperiali ... a favore della Famiglia Angela, 1626) etj. si edhe “Historia e turqve” e historianit venecian Françesk Sansovinos, (Historia universale dell'origine et Imperio de Turchi, 1560), në të cilën u përfshinë dhe u ribotuan shumë herë gjatë shek. XVI e XVII “Komentari” i Dh. Frëngut dhe “Rrethimi i Shkodrës” i M. Barlecit,
Krahas përkujdesjes dhe interesimit për veprat e mësipërme, Engjëllorët botuan edhe vepra të hartuara prej tyre. Pal Pjetër Engjëlli, shumë vite më parë se ta përkthente italisht dhe ta botonte “Komentarin” e Dh. Frëngut, kishte botuar në Venedik më 1522 një broshurë latinisht të titulluar “Letër drejtuar saracenëve...” (Epistola Pavli Angeli ad Saracenos...), kurse i vëllai, Andrea Engjëlli, botoi në Romë më 1553 veprën “Gjenealogjia e perandorëve romanë dhe konstantinopolitë...” (Genealogia d'imperatori romani et constantinopolitani ...), e cila me disa ndryshime u ribotua shumë herë gjatë shek. XVI e XVII prej tij dhe anëtarëve të tjerë të familjes Engjëlli. Vepra i është kushtuar kryesisht gjenealogjisë së familjes Engjëlli (duke krijuar lidhje të pavërteta të saj me familjet perandorake romake e bizantine), si dhe të familjeve të tjera fisnike shqiptare.

Në tërësi veprat e Engjëllorëve kanë vlera të pakta si burime historike për njohjen e shoqërisë shqiptare të shek. XV.
Gjon Muzaka ishte anëtar i njërës prej familjeve më të njohura aristokrate shqiptare. Ashtu si anëtarë të tjerë të familjes Muzaka, ai kishte marrë pjesë aktive përkrah Skënderbeut në luftën kundër pushtuesve osmanë. Pas pushtimit prej osmanëve të kështjellave të fundit shqiptare, si shumë bashkatdhetarë të tjerë, Gj. Muzaka emigroi në Itali dhe u vendos në Napoli. Dëshira për kthimin e familjes së tij në atdhe e nxitën Gj. Muzakën të hartonte më 1510 përkujtesën “Historia dhe gjenealogjia e shtëpisë së Muzakajve” (Historia e Genealogia della casa Musachia) për t'u dhënë bijve të vet njoftime për historinë e familjes dhe për zotërimet që kishin në Shqipëri.

E botuar për herë të parë më 1873, kjo përkujtesë, me të drejtë është cilësuar prej zbuluesit të saj, historianit gjerman Karl Hopf, si një "margaritar" për vlerën e veçantë që ka për njohjen e historisë mesjetare shqiptare. Në të gjenden njoftime të rëndësishme për veprimtarinë e aristokracisë shqiptare dhe për marrëdhëniet në gjirin e saj, për organizimin e administratës shtetërore të Shqipërisë gjatë shek. XV dhe formimin e shtetit të Skënderbeut, për toponiminë e shek. XV etj. Ajo dëshmon për njohuritë historike dhe nivelin kulturor relativisht të lartë që kishte pasur aristokracia laike shqiptare e shek. XV, pjesëtar i së cilës kishte qenë Gjon Muzaka.

Fryma atdhetare ka përshkuar tej e mbanë veprat historike të M. Barlecit, Dh. Frëngut dhe të autorëve të tjerë të hershëm shqiptarë. Këto vepra dëshmojnë që periudha e luftës kundër pushtuesve osmanë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe vetë figura e tij i pasuruan dukshëm traditat tona historike dhe u shndërruan në simbol të luftës për liri e pavarësi. Ato mbetën gjithnjë të gjalla dhe gjatë shekujve që pasuan shërbyen

Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, Hero Kombëtar i shqiptarëve (1405-17 janar 1468)



Gjergj Kastrioti-Skënderbeu (1405-17 janar 1468) personifikon një epokë të tërë të historisë kombëtare të shqiptarëve, që mori emrin e tij: luftën më se njëshekullore të tyre kundër vërshimit osman (fundi i shek. XIV - fillimi i shek. XVI) për mbrojtjen e tokës, të pasurisë e të lirisë. Nën udhëheqjen e tij lufta e shqiptarëve u ngrit në një shkallë të lartë e të organizuar, shënoi një kthesë vendimtare në zhvillimin politik të vendit dhe në forcimin e vetëdijes kombëtare të tyre.

Figura e tij paraqet një nga ato raste, jo të shpeshta në histori, kur shtresat e ndryshme shoqërore të një kombi takohen me një personalitet të shquar, në të cilën gjejnë shprehjen e vet aspiratat e vetitë e tyre më të mira dhe që për këtë arsye bëhet simbol i bashkimit kombëtar dhe i luftës së tyre të përbashkët.
Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ishte përfaqësuesi më konsekuent dhe më i shquar i elitës drejtuese shqiptare, që udhëhoqi me vendosmëri frontin e luftës së shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë. Ai e kuptoi, më qartë se kushdo tjetër, detyrën që shtronte çasti historik: nevojën e bashkimit politik si kusht kryesor për të realizuar mbrojtjen e interesave të të gjitha shtresave shoqërore, të pasura e të varfra, të kërcënuara tashmë prej pushtuesve osmanë në çështjet jetike.

Njohja e thellë e jetës, e botëkuptimit, e traditës dhe e luftës së shqiptarëve kundër pushtimit të huaj si dhe e organizimit të shtetit e të ushtrisë osmane, i dhanë mundësi Skënderbeut të ndërtonte me efektivitet të lartë gjithë veprimtarinë e tij si burrë shteti dhe udhëheqës ushtarak i shquar. Ai arriti në përfundimin se, përballë një pushtuesi të fuqishëm, siç ishte Perandoria Osmane, shqiptarët nuk mund të arrinin në fitore, pa kapërcyer copëtimin politik të vendit në një varg zotërimesh, pa një bazë organizative të qëndrueshme, pa bashkërendimin e mjeteve dhe të burimeve njerëzore, ekonomike, ushtarake e materiale, pa bashkërendimin e të gjitha veprimeve që zhvilloheshin në rrafsh të brendshëm e të këtyre me veprimet e ndërmarra në rrafsh ndërkombëtar. Një nga hapat e parë në këtë drejtim qe themelimi, me nismën e nën drejtimin e tij, i Besëlidhjes Shqiptare të Lezhës, që përbënte të parin bashkim të gjerë politik të shqiptarëve.

Duke njohur zhvillimin e ngjarjeve e perspektivën e tyre, Skënderbeu e kuptoi me kohë se nuk mund të mbrohej vendi, të çliroheshin viset e pushtuara dhe të zhdukej përfundimisht rreziku i pushtimit osman, duke qëndruar mbi bazën e Besëlidhjes Shqiptare si aleancë politike vullnetare, karakteristikë që ajo e kishte pasur në fazën e saj fillestare. Prandaj në gjirin e koalicionit të fisnikëve shqiptarë u krye dora-dorës një zhvendosje në raportin e forcave (që karakterizon etapën e dytë të veprimtarisë së Skënderbeut si burrë shteti), dhe që çoi në fund të viteve 50 në krijimin e një pushteti të vetëm shtetëror për të gjitha viset e lira shqiptare. Ai u bë themeluesi i shtetit të pavarur shqiptar.
Kujdes të veçantë Skënderbeu i kushtoi ruajtjes së burimeve të brendshme ekonomike, mbi të cilat u mbështet lufta. Duke fuqizuar mbrojtjen në brezin kufitar, në lindje e në jug të viseve të lira, ai u dha mundësi nënshtetasve të tij të zhvillonin një veprimtari ekonomike e tregtare deri diku normale. Prandaj, ashtu si më parë, edhe në këto vite vazhduan të eksportoheshin nga portet e Adriatikut drithëra e prodhime të tjera.

Krahas mbrojtjes së vendit, Skënderbeu u kushtoi vëmendje viseve të pushtuara. U mbajtën kështu të gjalla dhe u forcuan më tej lidhjet me banorët e këtyre viseve, gjë që ndikoi në forcimin e bashkimit shpirtëror të shqiptarëve dhe në konsolidimin e mëtejshëm të kombit shqiptar, duke i dhënë mundësi të mbijetojë e të zhvillohet më pas në kuadrin e Perandorisë Osmane.
Procesin e bashkimit të shqiptarëve e favorizoi shumë edhe toleranca e lartë fetare e Skënderbeut. Si i krishterë i rritur në ambientin mysliman, ai qëndroi mbi dallimet fetare. Ai bashkëpunoi ngushtë dhe pa asnjë paragjykim me klerin e riteve të ndryshme dhe dërgoi si ambasadorë të tij në vendet e huaja priftërinj katolikë dhe ortodoksë. Respektimi i besimeve e riteve fetare ndikoi pozitivisht në procesin e bashkimit të shqiptarëve.

Bashkimi shpirtëror i të gjithë popullit shqiptar dhe forcimi i vetëdijes kombëtare të tij, shënonin fitoren më të madhe të epopesë së lavdishme të shek. XV dhe të tërë veprës së Skënderbeut.
Aftësitë e Skënderbeut si burrë shteti spikatën edhe në marrëdhëniet me vendet e tjera. Ai e vlerësoi drejt rëndësinë e bashkëpunimit ndërkombëtar, si kusht i nevojshëm për të përballuar agresionin osman. Duke patur të qartë se rrezikut osman mund t'i bëhej ballë me sukses vetëm me forca të bashkuara, Skënderbeu iu drejtua pareshtur shteteve evropiane dhe kërkoi pjesëmarrjen e tyre në luftën kundër armikut të përbashkët, si dhe përkrahje materiale për luftën e popullit shqiptar.

Personaliteti i Skënderbeut si burrë shteti është i pandarë nga veprimtaria e tij si udhëheqës ushtarak i talentuar. Në kushtet e pabarazisë, Skënderbeu përpunoi strategjinë dhe taktikën e tij ushtarake, në bazë të së cilës qëndronte mendimi se fitorja nuk mund të varej nga numri i ushtarëve. Këtë parim, të ndjekur prej tij, e shprehin me vërtetësi edhe fjalët që Barleci ka vënë në gojë të Skënderbeut, se "kush nuk është në gjendje ta mundë armikun me një ushtri prej 8 deri 12 mijë vetash, nuk do të mund ta bënte këtë edhe me një ushtri shumë më të madhe".

Në kushtet e epërsisë së theksuar të ushtrive osmane në luftëtarë e në armatime, Skënderbeu për t'i mposhtur ato i mbante në alarm të përhershëm, i shqetësonte me sulme të vogla e të papritura. U priste rrugët e furnizimit dhe, pasi i kishte futur në kurth, i godiste me sulme të fuqishme e të befasishme dhe i shkatërronte përfundimisht. Skënderbeu zbatoi një strategji të mbrojtjes aktive sipas parimit "mbrohu duke sulmuar". Në betejat e ndryshme ai ndërthuri mjeshtërisht operacione të mëdha taktike-strategjike me tërheqje e sulme, me pusi e befasi të luftës guerile.

Personaliteti i Skënderbeut si burrë shteti, strateg e mjeshtër i artit ushtarak dallonte me mbretërit e me princët evropianë të kohës. Ndryshe nga veprimtaria ushtarake e tyre, që bazohej mbi trupat mercenare të armatosura rëndë, Skënderbeu u mbështet mbi një ushtri të armatosur lehtë, me lëvizshmëri të madhe e aftësi të lartë goditëse, të formuar kryesisht nga vullnetarë që kishin gatishmëri luftarake dhe shpirt vetëmohimi. Edhe ai vetë luftonte i pangarkuar me armatime të rënda e me krah të shpërvjelur si një ushtar i zakonshëm. Në betejë ai ishte, në të njëjtën kohë, komandant i talentuar dhe ushtar i guximshëm, që me shembullin e tij bëhej burim frymëzimi për luftëtarët shqiptarë. Edhe në jetën e përditshme Skënderbeu ishte i thjeshtë dhe kohën e kalonte kryesisht me bashkëluftëtarët e tij, duke bërë jetë ushtari.

Skënderbeu gëzonte dashurinë nga bashkëkombësit e vet, jo vetëm sa qe gjallë, por edhe pas vdekjes. Figura e tij mbeti e gjallë në ndërgjegjen e popullit shqiptar si kujtim i asaj lufte që habiti botën me fitoret e saj legjendare dhe u bë krenaria për një të kaluar, të cilën donin ta përsërisnin. Këngët që shqiptarët i thurën Skënderbeut, të cilat i këndonin me krenari edhe përpara pushtuesve, gojëdhënat e lidhura me vendet ku veproi e luftoi ai dhe me vise të tjera të banuara prej tyre, i dhanë atij tiparet e një luftëtari me forca vigane, të pajisur me trimëri të pashoqe, i cili i kalonte caqet e realitetit dhe merrte cilësitë e një figure që mishëronte aspiratat e një populli të tërë për liri e pavarësi.
Kujtimi i Skënderbeut jetoi jo vetëm në zemrën e popullit që e lindi. Ai pati një shtrirje që kalonte kufijtë e Gadishullit të Ballkanit, kishte një rëndësi evropiane. Skënderbeu i detyroi të gjitha kohërat të flisnin për të.

Figura e Skënderbeut ka tërhequr vazhdimisht vëmendjen e ushtarakëve, të burrave të shtetit e në përgjithësi të opinionit publik evropian, të cilët kanë kërkuar të nxirrnin mësime nga përvoja luftarake e shqiptarëve, sidomos kur vendet e tyre luftonin kundër pushtuesve të huaj. Këtu e ka burimin ajo literaturë e shumëllojtë dhe shumëgjuhëshe, që i është kushtuar figurës së këtij Heroi, në të katër anët e botës. Kur vërshimi osman qëndronte si një shpatë mbi Evropën Qendrore, kur në Gadishullin e Ballkanit shpërthyen lëvizjet për çlirimin kombëtar etj., historianët, shkrimtarët e poetët e përdornin figurën e Heroit shqiptar si flamur frymëzues për mobilizimin e popujve të tyre në luftë për liri. Dëshmi e përhershme e vlerësimit dhe e respektit të thellë që kanë popujt e tjerë për Skënderbeun, krahas botimeve të shumta për të, janë sheshet dhe rrugët e Romës, të Parisit, të Brukselit, të Gjenevës dhe të qyteteve të tjera të vendeve të ndryshme, ku janë vendosur monumente e buste të tij ose që mbajnë emrin "Gjergj Kastrioti - Skënderbeu".

K R E U I

ZHVILLIMI EKONOMIK I TOKAVE SHQIPTARE
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)






1. VENDOSJA E PLOTË E SISTEMIT TË TIMARIT NË SHQIPËRI.
FORMAT E PRONËSISË





Vendosja e sistemit të timarit.


Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)


Zgjerimi i Perandorisë Osmane, pas pushtimeve të realizuara në shek. XV, bëri të nevojshëm ndryshimin e organizimit të saj shtetëror. Për ta vënë atë mbi baza më të qëndrueshme administrative e juridike, gjatë mbretërimit të sulltan Sulejmanit II (1520-1566), të njohur me emrin Ligjvënësi (kanuniu), u krye një organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotësuan ligjet ekzistuese me urdhëresa të tjera në përshtatje me kushtet e reja, me synim që të arrihej në radhë të parë centralizimi i pushtetit në duart e sulltanit.
Në përfundim të këtij riorganizimi, territoret e gjithë perandorisë u ndanë në 32 ejalete, që ishin njësi më të vogla administrative. Në krye të çdo ejaleti kishte një bejlerbej. Krahinat e Gadishullit Ballkanik u përfshinë në tri ejalete: ejaleti i Bosnjës në veri të gadishullit, ejaleti i Rumelisë në qendër dhe ejaleti i Detit në ishujt e detit Egje dhe në një pjesë të bregdetit jugor. Çdo ejalet u nda në një numër sanxhakësh.

Territoret e Shqipërisë bënin pjesë në ejaletin e Rumelisë. Ato u ndanë në disa sanxhakë. Numri, shtrirja dhe emërtimi i tyre ka ndryshuar herë pas here. Sanxhakut të Shkodrës, të cilit më 1499 i ishin shtuar krahina të Malit të Zi dhe në fillim të shek. XVI edhe krahina të Rrafshit të Dukagjinit, iu shkëput krahina e Gjakovës, që i kaloi sanxhakut të Dukagjinit; sanxhakut të Vlorës iu shkëputën krahinat e Delvinës dhe të Çamërisë, me të cilat u krijua sanxhaku i Delvinës. Sanxhakët e Elbasanit, të Ohrit, të Dukagjinit, të Prizrenit, të Vuçiternës, të Shkupit dhe të Janinës mbetën siç ishin më parë. Në filim të shek. XVI sanxhaku i Manastirit fitoi një rëndësi të veçantë, sepse selia e bejlerbeut të Rumelisë u zhvendos nga Shkupi në Manastir, prandaj ai njihet edhe me emrin pashasanxhaku i Manastirit.

Çdo sanxhak ishte një unitet administrativ e ushtarak që përfshinte timaret, ziametet dhe forcat e tyre ushtarake përkatëse. Sanxhakë u ndanë në njësi më të vogla, të cilat u quajtën kaza, kurse këto të fundit u ndanë në nahije. Në çdo sanxhak kishte një mëkëmbës të sanxhakbeut (myteselim) dhe komandant të spahinjve (allaj-bej), kurse në çdo kaza një gjykatës (kadi) që varej drejtpërdrejt nga sulltani. Përveç këtyre pati edhe funksionarë të tjerë të një rëndësie më të vogël nëpër nahijet. Shumica dërrmuese e funksionarëve, ashtu si dhe shumica e feudalëve, ishin me origjinë shqiptare. Numri i tyre tashmë ishte rritur. Ndërsa një pjesë e tyre vinte nga radhët e klasës feudale para pushtimit, pjesa tjetër, që përbënte shumicën, vinte nga radhët e ushtarakëve të shquar në luftë ose të fëmijëve të rritur nëpër shkollat e korpuset jeniçere. Kishte mbetur ndonjë sasi e vogël spahinjsh turq, të cilët më vonë u larguan ose u asimiluan, sikurse ndodhi me kolonët turq të sjellë në Koxhaxhik, Elbasan, Krujë etj.

Me organizimin e ri, osmanët i copëzuan së tepërmi trojet shqiptare, duke u dhënë njësive ushtarake e administrative shqiptare një shtrirje territoriale më të vogël në krahasim me sanxhakët e tjerë të Rumelisë. Disa prej tyre, përveç popullsisë mbizotëruese shqiptare përfshinin edhe pakica malazeze, serbe e maqedone.
Gjatë mbretërimit të Sulejman Ligjvënësit, juriskonsultët osmanë përpunuan, si për të gjithë sanxhakët e tjerë të perandorisë, edhe për ata shqiptarë, nga një kanuname të veçantë. Kanunameja më e vjetër nga ato që janë ruajtur e që njihet deri më sot, është ajo e sanxhakut të Shkodrës (1529). Kanuname të veçanta patën edhe sanxhakët e Vlorës, të Elbasanit, të Prizrenit, të Ohrit, të Vuçiternës. Burimin e tyre kanunametë e kishin gjithnjë te “Ligji i Sheriatit” (ligji i shenjtë) dhe në mënyrë të veçantë te Kurani, që ishte një farë kushtetute e përjetshme e perandorisë së osmanëve. Por në hartimin e tyre janë marrë parasysh edhe kushtet shoqërore-ekonomike të çdo sanxhaku, si dhe traditat dokesore të trashëguara nga shekujt e kaluar. Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë ligjëruan gjendjen e pronësisë tokësore, pozitën e spahinjve ndaj shtetit e rajave, detyrimet fiskale dhe detyrimet e tjera të popullsisë shqiptare. Kanunametë përmbanin gjithashtu dispozita të ndryshme mbi rregullimin ushtarako-politik të sanxhakëve, mbi çmimet e prodhimeve bujqësore, mbi regjimin doganor etj.

Në fillim këto kanuname kishin mjaft mungesa, por kohë pas kohe ato u plotësuan me dekrete (fermane) dhe me vendime (fetva), sidomos me fetvatë e kryetarit të fesë islame, Ebusudit, i cili ishte figura kryesore në përpilimin e kanunameve. Më vonë u hartuan kanumame të reja më të plota. Kanunameja e dytë e Shkodrës u përpilua afërsisht gjysmë shekulli më vonë nga e para.
Përveç kanunameve të sanxhakëve dhe të shtesave të mëvonshme, kadilerët kishin për udhëheqje në punët e tyre edhe kanunamenë qendrore të njohur me emrin “Kanunameja e sulltan Sulejmanit”, që u kodifikua pas mesit të shek. XVI. Kjo përmblidhte dispozitat themeltare të regjimit feudalo-ushtarak dhe të marrëdhënieve shoqërore-ekonomike të krejt Perandorisë Osmane.
Kanunametë e sanxhakëve shqiptarë kishin të përbashkëta normat kryesore të regjimit feudal-ushtarak. Në mjaft raste, ato kishin ndryshime nga njëra-tjetra dhe pasqyronin shkallën jo të barabartë të zhvillimit ekonomik e shoqëror të popullsisë që jetonte në secilin sanxhak.
Në vitin 1506 u bë një regjistrim i përgjithshëm i të gjitha tokave shqiptare. Ato u përfshinë në dy zona të mëdha. Në njërën zonë bënin pjesë tokat, ku ishte zbatuar sistemi i timarit. Kjo quhej ndryshe zona e së dhjetës (yshyrit), kurse zona tjetër përfshinte krahinat malore të vetqeverisura, ku nuk u zbatua sistemi i timarit. Ato i jepnin pushtetit qendror një taksë (haraç) fikse, prandaj quheshin zona e haraçit.

Zona e timarit ishte e shtrirë në pjesën më të madhe të tokave shqiptare. Si në gjithë Gadishullin Ballkanik, dhe në shumicën e viseve të tjera të Perandorisë Osmane, gjithë toka ishte shpallur “tokë shtetërore” (erazi mirie). Megjithatë, pronësia mbi tokën, që i përkiste shtetit osman edhe në Shqipëri, pati tri forma të ndryshme: tokat shtetërore që zinin sipërfaqen më të madhe të vendit dhe përbënin bazën e sistemit të timareve, tokat në zotërim privat (erazi mylk) që zotëroheshin nga pjesëtarë të aristokracisë feudale dhe tokat vakëf (erazi vakf), që ishin pronë e institucioneve fetare myslimane.

Pjesa më e madhe dhe më e rëndësishme e tokave shqiptare i përkiste formës së tokave shtetërore. Këto përbënin fondin e tokave të përfshira në sistemin e timarit, në disa kategori: në radhë të parë, bënin pjesë tokat e punueshme, arat, livadhet në zotërim të fshatarëve. Tipar dallues i këtyre tokave (rajatike) ishte fakti se fshatarët që i zotëronin ato, ishin të detyruar t’i shlyenin një varg detyrimesh, si spahiut dhe shtetit. Legjislacioni nuk lejonte ndryshimin e statusit të tyre dhe ruante dallimin fetar midis bashtinës dhe çifligut. Në rast se një mysliman merrte një bashtinë, i shlyente detyrimet si i krishterë.

Përveç tokave rajatike kishte edhe disa toka jorajatike: truallishtet (mezra) ishin toka djerr të fshatrave, dikur të banuara, por që ishin braktisur nga popullsia. Ato mund të punoheshin e të mbilleshin nga fshatrat fqinje. Prej tyre merrej vetëm e dhjeta e prodhimeve bujqësore. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi dhe taksën e tapisë e merrte shteti. Punimi i tyre mund të bëhej edhe nga fshatarë të ardhur. Sipas regjistrit të vitit 1520, fshati Levan i Vogël në regjistrimin e vjetër figuronte truallishte, por fshatarët që erdhën nga viset përreth, u vendosën aty me banim dhe e punonin tokën, duke i shlyer të dhjetën të zotit të tokës. Krahas truallishteve ishin tokat e përbashkëta (mysha), toka të papunuara, të ndodhura midis fshatrave me kufij të papërcaktuar dhe në përdorim të përbashkët të tyre. Punimi dhe mbjellja e tyre kushtëzohej me pagimin e së dhjetës. Një kategori tjetër tokash jorajatike ishin tokat e hapura rishtas (zemin e tarlla), prej vendeve djerr, pyjesh, vendesh malore, të cilat me kalimin e kohës nga një regjistrim në tjetrin, punoheshin e mbilleshin. Spahiu kishte të drejtë t’i jepte me tapi që të punoheshin. Të njëjtin status kishte toka djerr brenda timareve të lëna si kullota dimërore dhe verore. Spahiu kishte të drejtë të vilte taksën për dimërimin dhe verimin e bagëtive nga fshatarët e jashtëm që sillnin bagëtitë për kullotje, por jo nga fshatarët e fshatit ku ndodhej kullota. Në periferi të qyteteve tokat nuk ishin private, por as toka rajatike. Përreth qyteteve kishte mjaft çifligje të ngarkuara vetëm me të dhjetën dhe taksën e kashtës.

Një kategori më vete përbënin tokat e dhëna në zotërimin e personave të ngarkuar me shërbime ushtarake në luftë, në prapavijë ose me shërbime administrative. Këto u jepeshin si bashtina ose çifligje vojnukëve, stallierëve, rritësve të shpesëve të gjuetisë (doganxhinj), ruajtësve të grykave të rrugëve (derbendxhinj), pjesëtarëve të korpusit ushtarak të kalorësve (myselem) dhe të këmbësorëve. Tokat ushtarake trashëgoheshin dhe ishin falur nga e dhjeta, xhizja, taksat e jashtëzakonshme shtetërore dhe nga çdo detyrim tjetër kundrejt shërbimit ushtarak. Me kalimin e kohës kjo kategori sa vinte e zvogëlohej. Kështu më 1506 në sanxhakun e Vlorës kishte 229 shtëpi vojnukësh që ishin kthyer në raja. Më 1593 numri i vojnukëve në këtë sanxhak numërohej me gishta. Në kategorinë e tokave shtetërore bënin pjesë edhe tokat në zotërim personal të spahinjve (hasa-çiflig).

Toka shtetërore u nda në zotërime të veçanta, të cilat në varësi nga shuma e të ardhurave që jepnin, u quajtën has, ziamet dhe timar. Të ardhurat vjetore maksimale të hasit që u jepeshin pjesëtarëve të aristokracisë feudale (sulltanit, vezirëve, bejlerbejve, sanxhakbejve), i kapërcenin të 100 000 akçet, të ziametit deri në 99 999 akçe, kurse të ardhurat e timarit, që u jepeshin zakonisht feudalëve të vegjël nuk i kapërcenin të 19 999 akçet.
Numri i zotërimeve në tokat shqiptare u rrit krahas me zgjerimin dhe me forcimin e pushtetit osman në krahinat e mbetura ende jashtë administratës së tij. Sipas regjistrimit të vitit 1431, në Sanxhakun Shqiptar kishte 471 timare, kurse me regjistrimin e kryer në vitin 1533, vetëm në sanxhakët e Shkodrës, të Vlorës, të Ohrit, të Elbasanit, të Vuçiternës dhe të Prizrenit numri i timareve arriti në 2 070.

Në Shqipëri haset në zotërim të sulltanit u formuan pas përfundimit të pushtimit të saj dhe me përforcimin e pushtetit osman në vend. Sipas dëshmive dokumentare ato ishin krijuar për herë të parë në sanxhakun e Shkodrës, në vitin 1485, pastaj nga fillimet e shek. XVI u dukën në të gjithë sanxhakët e tjerë. Të ardhurat e tyre i kalonin thesarit shtetëror dhe përdoreshin për të mbuluar shpenzimet e administratës qendrore të shtetit. Në përputhje me kushtet ekonomike e politike të secilës trevë, ato përfshinin zakonisht të ardhurat më të rëndësishme të vendit që vinin nga taksat e shitblerjes së mallrave në tregjet kryesore, nga taksat doganore të skelave të Vlorës, Durrësit, Lezhës, Shkodrës, që ishin nyje kryesore të tranzitit tregtar me botën e jashtme, nga monopoli i kripës në kriporet e bregdetit, nga peshkimi në liqenet e Shkodrës, Ohrit, në grykat e lumenjve etj., nga minierat e Novobërdës, Janievës, Trepçës, Prizrenit, Vlorës dhe nga të ardhurat e një numri qytetesh apo fshatrash. Vjelja e këtyre të ardhurave zakonisht bëhej me anën e sistemit të sipërmarrjeve vjetore (mukata). Haset ishin mjaft të mëdha dhe zinin një vend të konsiderueshëm në sasinë e të ardhurave (të rentës) që shkonin në dobi të klasës feudale. P.sh. në vitet 30 të shek. XVI haset zinin 44,8% të këtyre të ardhurave dhe arrinin në 10 649 730 akçe. Të ardhurat e hasit të sulltanit në Vlorë vinin nga peshkimi, doganat, monopoli i kripës, nga taksa e dhenve në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, dhe nga detyrimet spahiore të 26 fshatrave. Në hasin perandorak në Vuçitern të ardhurat kryesore vinin nga minierat e Novobërdës e të Janievës, të punishtes për prerjen e monedhës, nga taksat e qytetarëve dhe nga detyrimet spahiore të 290 fshatrave.

Hase të rëndësishme zotëronin edhe vezirë e bejlerë, si Sinan Pasha në sanxhakun e Vlorës dhe Osman Pasha në sanxhakun e Delvinës etj. Sanxhakbejlerët, si mbajtës të pushtetit ushtarak e civil në krahinat e përfshira në njësitë administrative që qeverisnin, zotëronin 8-9 hase të rëndësishme qysh në shek. XV. P.sh., hasi i sanxhakbeut të Shkodrës më 1485 arrinte në 389 912 akçe. Ai përfshinte të ardhurat e qyteteve të Shkodrës, të Drishtit, të Pejës si dhe 161 fshatra kryesisht në Malësinë e Madhe. Në shek. XVI, haset e sanxhakbejlerëve lëviznin nga 200 000 deri në 550 000 akçe secili. Të ardhurat e haseve të funksionarëve të lartë arrinin në fund të shek. XVI në 2 593 998 akçe, d.m.th., në 10,4% të sasisë së përgjithshme të të ardhurave nga detyrimet spahiore. Më i vogli ishte hasi i sanxhakut të Elbasanit (117 138 akçe) dhe më i madhi ishte ai i Ohrit (383 450 akçe). Vendin kryesor në të ardhurat e këtyre haseve e zinin të ardhurat nga detyrimet spahiore, të vjela nga 260 fshatra.

Pjesa më e madhe e tokave dhe e popullsisë ishte dhënë në ziamete dhe timare. Në fillim të shek. XV kishte 30 timare e 837 ziamete me 3 352 000 akçe, kurse në fund të shek. XVI 212 ziamete dhe 2 043 timare me 15 500 000 akçe. Sasia më e madhe e timareve dhe e ziameteve gjendej në sanxhakët e Vlorës, të Ohrit, të Vuçiternës, në viset e Rrafshit të Dukagjinit etj. Ziametet dhe timaret përfshinin pjesën më të madhe të të ardhurave (të rentës) të zotërimeve spahiore, 32% të shumës së përgjithshme. Gjatë shek. XVII-XVIII numri i timareve dhe i ziameteve erdhi duke u zvogëluar, përkatësisht në 2 043 e 93.

U pakësua më shumë (gjatë shek. XVII-XVIII) numri i ziameteve dhe më pak ai i timareve. Kjo dukuri dëshmon për copëtimin e ziameteve dhe rritjen e haseve. Edhe në këta shekuj ruhej tradita e mëparshme, sipas së cilës shumicën e timareve e përbënin timaret e vogla me të ardhura deri në 3 000 akçe. Kështu timaret e vogla në fillim të shek. XVII në sanxhakun e Shkodrës zinin 55% të numrit të përgjithshëm, në sanxhakun e Vuçiternës 66% dhe në atë të Elbasanit 64%. Vendin e dytë e zinin timaret me të ardhura 5 000-6 000 akçe. Timaret dhe ziametet thuajse tërësisht kishin të bënin me tokën dhe fshatarin raja. Ato lidheshin me prodhimin bujqësor të një vendbanimi të caktuar. Ziametet përfshinin disa fshatra të tëra, kurse timaret fshatra të plota ose pjesë fshatrash.

Timaret, ziametet dhe haset u jepeshin spahinjve kundrejt detyrimeve të caktuara ndaj pushtetit qendror. Timarliu ose zaimi e gëzonte timarin apo ziametin me kusht që me shpenzimet e veta, të shkonte në luftë si kalorës i armatosur nën urdhrat e sanxhakbeut sa herë ta thërriste sulltani. Timari, të ardhurat e të cilit ishin deri në 3 000 akçe që nevojiteshin për shpenzimet e jetesës së spahiut, quhej “këllëç timar”, d.m.th., timar sa për një shpatë. Në rast se të ardhurat e kalonin këtë shumë, atëherë spahiu ishte i detyruar të çonte një kalorës të armatosur (xhebeli) për çdo 3 000 akçe më shumë, ndërsa zotëruesit e ziameteve e të haseve çonin një kalorës për çdo 5 000 akçe.

Kushtëzimi i dhënies së zotërimit me shërbimin në ushtri, i jepte sistemit të timareve në fazën e parë të tij një karakter të theksuar ushtarak. Kur sulltani, me anë të një urdhri (fermani), kërkonte grumbullimin e forcave ushtarake, atëherë të gjithë spahinjtë së bashku me xhebelitë, të armatosur dhe të pajisur për luftë me shpenzimet e tyre, paraqiteshin pranë sanxhakbeut, i cili ishte i detyruar të shkonte me të gjitha forcat ushtarake të sanxhakut të vet pranë bejlerbeut të Rumelisë e të vihej nën urdhrat e tij. Në qoftë se spahinjtë nuk i përgjigjeshin thirrjes për luftë, ata zhvisheshin nga feudet, të cilat u jepeshin personave të tjerë. Në kohë paqeje spahinjtë ishin të detyruar të mos largoheshin nga vendet ku ndodhej zotërimi i tyre. Kur ata tregoheshin besnikë dhe kryenin mirë shërbimin ushtarak, shpërbleheshin me zmadhimin e zotërimit dhe gëzonin kështu të ardhura më të mëdha. Në këtë mënyrë pushteti qendror ruajti disiplinën dhe gatishmërinë luftarake të spahinjve dhe krijoi garancinë për forcimin e zgjerimin e Perandorisë Osmane.

Zotërimi i tokës, që kishte për veçori shërbimin e detyrueshëm në ushtri ose në administratë, ishte baza e gjithë sistemit të timareve. Ky sistem pronësie me kusht i siguronte pushtetit qendror një ushtri të madhe e të interesuar për luftëra pushtuese, si dhe një aparat administrativ të përshtatur me nevojat e sundimit.
Zotërime u jepeshin edhe personave që kryenin shërbime në administratën qendrore ose lokale. Kështu, p.sh., gjatë shek. XV në tokat shqiptare u ishin dhënë timare kadilerëve, shkruesve etj. Në këtë shekull, kur pozitat e pushtuesve nuk qenë konsoliduar plotësisht, u ishin dhënë timare edhe disa peshkopëve të krishterë. Edhe mitropolitit të Beratit dhe peshkopëve të Krujës, të Kaninës e të Çartallozit iu njohën në fillim në sanxhakun shqiptar si timare fshatrat që zotëronin si metohe para pushtimit. Por, në shek. XVI, kjo praktikë u hoq. Tashmë nuk kishin mbetur elementë të krishterë vendas në gjirin e timarlinjve osmanë, ashtu siç kishte pasur në periudhën e luftërave të shek. XV. Për të ruajtur pozitat e veta ekonomike dhe politike, ish-pjesëtarët e parisë së vjetër feudale vendase kishin përqafuar fenë e pushtuesit, islamin.
Zotërimi nuk ishte i përjetshëm. Biri i spahiut mund të trashëgonte zotërimin, vetëm nëse ai përmbushte po ato detyrime që kishte i ati ndaj sulltanit.

Spahinjtë nuk gëzonin pronësinë e plotë mbi tokat e zotërimit, mbasi as mund t’i shisnin dhe as mund t’i dhuronin. Sipas juriskonsultëve osmanë “toka mirie” nuk ishte as e timarliut, as e atij që punonte tokën, d.m.th., e fshatarit raja. Pronari i vërtetë i këtyre tokave ishte shteti osman. Rrjedhimisht spahiu konsiderohej vetëm zotërues i tokës (sahibi erz). Duke qenë pronar toke i kufizuar, edhe pushteti i tij mbi fshatarin raja ishte gjithashtu i kufizuar. Megjithëse në legjislacionin osman ai cilësohej edhe zotërues i rajave (sahibi reaya), ai nuk gëzonte të drejtën ta gjykonte vetë fshatarin raja dhe nuk mund ta dëbonte atë nga toka po qe se ky përmbushte detyrimet që kërkonte ligji.

Çdo familje fshatare banuese në një feud kishte ngastrën e tokës që e punonte me pjesëtarët e vet. Ngastrat që u ndodhën në duart e fshatarëve të krishterë, u quajtën si dhe më parë bashtina, kurse ato që ishin në përdorim të fshatarëve myslimanë u quajtën çifligje (çift-një palë, një pendë, në kuptimin e një toke që mund të punohej me një pendë qe). Meqenëse bashtinat dhe çifligjet ishin tokë shtetërore, fshatari gëzonte mbi to vetëm të drejtën që ta punonte dhe ta shfrytëzonte kundrejt detyrimeve që duhej të jepte. Fshatari gëzonte disa të drejta të kufizuara, ai nuk mund të dëbohej nga toka prej spahiut po qe se e punonte dhe paguante detyrimet. Gjithashtu fshatari raja mund t’ia shiste të drejtën e përdorimit të bashtinës pa e copëtuar atë, një fshatari tjetër, por vetëm me lejen e spahiut, të cilit me këtë rast, blerësi duhej t’i paguante taksën e tapisë (resmi tapu). Kur fshatari nuk paguante rregullisht detyrimet e caktuara ose kur e linte tokën pa punuar më tepër se tre vjet, spahiu kishte të drejtë t’ia merrte tokën dhe t’ia jepte një tjetri, duke i marrë këtij taksën e tapisë.

Fshatari raja gëzonte të drejtën e një trashëgimie të kufizuar mbi bashtinën apo çifligun e vet. Djali ose djemtë e tij e trashëgonin të drejtën e punimit të tokës, por pa e pjesëtuar atë. Ata nuk ishin të detyruar të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë. Të drejtën e trashëgimisë e gëzonin edhe të afërmit e tjerë të fshatarit raja (bijat, vëllezërit, motrat), kur ky nuk linte trashëgimtar mashkull, por në këtë rast trashëgimia nuk ishte e lirë, meqenëse këta duhej të nxirrnin tapi të re dhe të paguanin taksën e tapisë.
Pra, e drejta e pronësisë së tokës mirie ishte e pjesëtuar midis shtetit, që ruante për vete të drejtën e disponimit, dhe spahiut, që gëzonte të drejtën e zotërimit, kurse fshatari kishte të drejtën dhe detyrën e punimit e të shfrytëzimit.

Kjo pronësi solli si pasojë që pushteti i spahiut në pronën osmane të mos kishte pavarësi dhe imunitet të plotë financiar, administrativ dhe gjyqësor.
Duke qenë vazhdimisht nën kontrollin e organeve të pushtetit qendror, spahinjtë ishin kufizuar të mblidhnin vetëm të ardhurat e zotërimeve që u përkisnin, sepse pushteti qendror i vilte të ardhurat e veta me anën e organeve të veçanta të tij.
Në kategorinë e tokave shtetërore bënte pjesë edhe hasa-çifligu (ose hasa). Kjo ishte një ngastër toke në madhësinë e një bashtine që brenda zotërimit të vet e mbante në zotërim personal spahiu. Këto ngastra u jepeshin dhe u merreshin spahinjve së bashku me të. Ato nuk shiteshin si pronat në zotërim privat.

Si ekonomi personale të spahinjve, hasa-çifligjet ishin të çliruara nga çdo lloj detyrimi dhe taksa të zakonshme ose të jashtëzakonshme shtetërore.
Për punimin, mbjelljen etj., të këtyre ngastrave, spahinjtë përdornin punën angari të fshatarëve të timareve të tyre, dhënien me qira ose me gjysmatari. Në shek. XV haset e çifligjet e spahinjve ishin zakonisht vreshta, kopshte, ullishte, pemë frutore, mullinj etj. Në shek. XVI numri i hasa-çifligjeve vjen e zvogëlohet, meqenëse spahiu ishte i lidhur me luftërat dhe shteti lejoi dhënien e tyre me tapi. Mbas një shekulli zotërimet personale nuk përmenden fare.

Tokat private (mylk) dhe të institucioneve fetare



Një kategori të dytë të pronave tokësore nën sundimin osman e përbënin tokat në pronësi private. Zakonisht fshatarët kishin pranë banesave të tyre nga një sipërfaqe të vogël toke, mbi të cilën gëzonin pronësinë e plotë private dhe që nuk e kalonte një dynym. Ato ishin kryesisht kopshte, vreshta, ullishta etj. Prona private ishin edhe ndërtesat (kasollet, plevicat e shtëpitë) dhe mullinjtë. Këto prona mylk mund të shiteshin dhe të dhuroheshin nga pronarët e tyre pa kufizimet që ekzistonin për tokat shtetërore. Vetëm në rast se fshatari e humbiste tokën e bashtinës ose largohej nga timari pa lejen e spahiut, atëherë ky kishte të drejtë të vinte dorë mbi pronat e tij mylk.

Në kategorinë e pronave private mbi tokën, vendin kryesor e zinin zotërimet e dhëna përgjithmonë dhe të pakushtëzuara me detyrimin ushtarak. Nga fondi i tokave shtetërore, me anë të një akti të veçantë pronësimi (mylkname), sulltanët u dhuronin komandantëve të shquar të ushtrisë ose funksionarëve të lartë të administratës, për merita të veçanta ndaj shtetit osman, fshatra ose krahina të tëra në formë mylku, të quajtura edhe mylqe tokësore. Pronarët e këtyre zotërimeve gëzonin mbi to të gjitha të drejtat e një prone të plotë. Ata mund t’i shisnin, t’ua linin trashëgim pasardhësve të tyre, t’i dhuronin ose t’i kthenin në prona institucionesh fetare myslimane.

Pronarëve të mylqeve tokësore u ishte dhënë e drejta të vilnin nga rajatë jo vetëm detyrimet që nxirrte zakonisht çdo spahi, por edhe një pjesë të atyre që kalonin në dobi të arkës shtetërore. Veçse me gjithë këto të drejta, sulltani kishte gjithmonë pushtet t’ua merrte këto mylqe kur ta shihte të arsyeshme.
Mylket tokësore u shfaqën në trojet shqiptare qysh nga fundi i shek. XIV, kur sulltan Murati I i dhuroi një mylk të madh një komandanti të shquar në pushtimin e Rumelisë, Evrenoz Beut. Në kufijtë e këtij mylku përfshihej edhe krahina e Bilishtit. Ato u shtuan në fund të shek. XV dhe gjatë shek. XVI.

Kështu, p.sh., më 1484 sulltan Bajaziti II i dhuroi si mylk ish-sanxhakbeut të Janinës dhe dhëndrrit të sulltan Mirahor Iljas beut, fshatrat Peshkopje (aty ku u shtri më vonë qyteti i Korçës), Panarit, Treskë, Leshnjë, Boboshticë dhe Vithkuq të krahinës së Korçës. Pronat mylk më të mëdha në Shqipëri iu dhanë nga sulltan Sulejman Ligjvënësi Mustafa Pashës (1523), njërit nga pinjollët e myslimanizuar të familjes së Dukagjinëve. Ato përfshinin 33 fshatrat e nahijeve fqinje të Zadrimës dhe të Ragamit. Krahas mylqeve tokësore ndeshen edhe disa forma të tjera të pronësisë private. Një nga këto ishte mylku i dhënë kundrejt dërgimit të luftëtarëve (eshkinxhinj). Në rast se ato nuk kryenin detyrimin merrej prodhimi i një viti. Një formë tjetër ishte çifligu mylk, i ngarkuar me shërbimin ushtarak. Tri çifligje të tilla ndeshen në fillim të shek. XVII në fshatrat Dushnik të Beratit, në Zhezharë e në Rizovë të Shpatit.

Pronat mylk në trojet shqiptare zinin një sipërfaqe shumë të vogël të tokës së punueshme në krahasim me sipërfaqen e tokës së shpallur shtetërore dhe të ndarë në zotërime ushtarake e administrative si në vendet e tjera të perandorisë. Në shek. XVI thuajse u ndërpre praktika e dhurimit të mylqeve tokësore, kurse ato ekzistuese u shndërruan në shumicën e tyre në vakëfe.
Në truallin shqiptar gjendeshin edhe toka në pronësi të institucioneve fetare myslimane (vakëfe). Këto ishin prona të kategorisë private, sepse përbëheshin nga toka të dhuruara prej sulltanëve në formë mylku dhe nga toka mylk të dhuruara nga besimtarët. Në vakëfe u kthyen siç u tha më sipër, edhe shumica e mylqeve tokësore që gëzonin feudalët e mëdhenj.

Tokat në pronësi të institucioneve fetare myslimane ishin të paprekshme edhe nga vetë sulltani. Për këtë arsye, shumica e pronarëve të mylqeve tokësore nuk ngurruan t’i kthenin pronat e tyre të kësaj kategorie në prona institucionesh fetare myslimane sipas rregullave të institucionit të vakëfit, duke caktuar sipas vullnetit të tyre administratorin (myteveliun) dhe mënyrën e ndarjes së të ardhurave të kësaj prone. Duke përfituar nga këto rregulla, pronarët e këtyre mylqeve, pasi linin një pjesë të të ardhurave në dobi të ndonjë institucioni fetar, siguruan për vete dhe për trashëgimtarët e tyre brez pas brezi pjesën tjetër të të ardhurave, si dhe të drejtën e administrimit të pronave të veta. Në këtë mënyrë, ata iu shmangën rrezikut të konfiskimit nga ana e sulltanit.

Tokat e vakëfuara nuk mund të shiteshin, të dhuroheshin ose të ktheheshin në prona individuale. Tokat e para vakëfe në Shqipëri ndeshen nga fillimi i shek. XVI. Më 1505 Mirahor Iljas beu tokat e tij në fshatrat Peshkopje, Vithkuq, Leshnjë, Boboshticë etj., të kazasë së Korçës, i ktheu në toka vakëf. Në kohën e sundimit të sulltan Sulejman Ligjvënësit u kthyen në vakëf edhe mylqet tokësore të Zadrimës dhe të Ragamit. Procesi i vakëfimit vazhdoi edhe në shekujt e mëvonshëm.

Më 1641 Arkitekt (mimar) Kasemi ktheu në vakëf çifligje, kullota dimërore, banja, çezma, mullinj në sanxhakët e Vlorës e të Elbasanit, përveç objekteve në krahina të tjera të perandorisë. Sheqere Pare, një nga gratë e oborrit perandorak, i ktheu në vakëf fshatrat Voskopojë e Podgorie të krahinës së Korçës, që i ishin dhuruar si pronë private (1647). Po në këtë kohë vakëfit të Arkitekt Kasemit iu shtuan tri çifligjet mylk në fshatrat Dushnik të Beratit dhe në Zhezharë e Rizovë të kazasë së Shpatit.

Sipas kodeve osmane vakëfet përbëheshin vetëm prej pronash private, por në shek. XVII-XVIII janë vakëfuar edhe toka shtetërore. Në vitin 1678, Aishja, banore e fshatit Syzezë të Mallakastrës, la vakëf një pjesë të pasurisë së saj të përbërë prej një shtëpie përdhese, një kopshti, një vreshte, një hambari dhe një are në madhësinë që punohej me një pendë qe, 15 kokë bagëti dhe gjysma e një kullote. Këto vakëfe vetëm formën kishin të përbashkët me vakëfet e ngritura në bazë të sheriatit, prandaj Koçi Beu, nga Mborja e Korçës, i quan vakëfe të paligjshme.

Marrëdhëniet shoqërore



Ashtu si në krejt perandorinë, edhe në Shqipëri shoqëria u nda në klasën ushtarake dhe në rajatë. Tek ushtarakët përfshiheshin të gjithë ata që ishin në shërbim të drejtpërdrejtë të sulltanit dhe që nuk merreshin me prodhimin. Sipas funksionit, ushtarakët ndaheshin në njerëz të shpatës dhe të penës. Në njerëzit e penës përfshiheshin ulematë, kadilerët, nëpunësit e financës. Në të shpatës hynin në radhë të parë zotëruesit e timareve, të ziameteve dhe haseve të lidhur me shërbimin ushtarak, zotëruesit e feudeve të lidhur me shërbime në administratën shtetërore, pronarët e mylqeve tokësore. Për të gjithë këta i përbashkët ishte fakti se, si zotërues të tokës, ata gëzonin të drejtën të merrnin prej fshatarësisë një pjesë të të ardhurave.

Në shek. XVI-XVII shtresa drejtuese në rajonet e ish-principatave shqiptare, duke përjashtuar ndonjë sanxhakbej, myfti apo kadi të dërguar nga vise të tjera, ishte me prejardhje vendase. Për më tepër, një pjesë e saj vinte nga radhët e fisnikërisë shqiptare të parapushtimit, por tashmë, pavarësisht nga kjo prejardhje, ajo ishte pjesë e pandarë e tërësisë së klasës feudale osmane. Rol të rëndësishëm për këtë ndryshim luajti edhe ndikimi i fesë e i kulturës turko-islame. Fakti se në fillim të shek. XVI spahinjtë e krishterë ishin shumë të rrallë, dhe se, pak më vonë, ata u islamizuan që të gjithë, tregon se integrimi i feudalëve me prejardhje shqiptare në gjirin e klasës osmane u bë i plotë qysh në këtë shekull. Në trevat verilindore shqiptare të Rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës struktura etnike e feudalëve pësoi ndryshime të thella. Si rrjedhim i pushtimit të këtyre trevave në shek. XV, i vendosjes dhe i përforcimit të administratës shtetërore osmane si dhe i shpronësimit të ish-shtresës sunduese në to, u shkatërrua përfundimisht ish-aparati shtetëror, kurse vetë fisnikëria e mëparshme, një pjesë e së cilës u asgjësua edhe fizikisht në konfliktet luftarake, u zhduk si forcë e pavarur ekonomike dhe politike.

Të 259 feudet që u krijuan në ato rajone në vitin 1455, iu dhanë në zotërim pjesëtarëve të klasës së re sunduese osmane. Në këtë forcë të re sunduese u integrua një numër i kufizuar feudalësh të vegjël të krishterë. Në fillimet e pushtimit shtresa e re sunduese përbëhej në shumicën e vet nga spahinj myslimanë, kryesisht turq për nga kombësia, dhe nga feudalë të islamizuar prej trevave të tjera ballkanike. Elementi shqiptar në gjirin e saj, që ishte i pakët në fillim, u shtua në periudhën kalimtare nga shek. XV në shek. XVI për të zënë pak nga pak vendin kryesor. Ky fenomen u arrit nga elementë shqiptarë, që ishin vendas dhe jo nga elementë etnikë serbë, sepse feudalët serbë ishin të ardhur dhe ndodheshin në një truall etnik të huaj. Pra, mbushja e klasës feudale osmane me më shumë elementë të dalë nga gjiri i popullsisë vendase shqiptare u krye në trojet verilindore shqiptare, pikërisht ashtu siç u krye edhe në rajonet e ish-principatave shqiptare. Edhe pushtuesit osmanë ishin të interesuar për një mbushje të tillë nga elementë vendas, sepse kështu siguronin një mbështetje shoqërore vendase.

Në gjirin e shtresës së re sunduese, ashtu si kudo në perandori, e sidomos në pjesën evropiane të saj, për shkak të vetë sistemit feudal-ushtarak osman, u krye një diferencim i theksuar. Ky diferencim vihet re qysh në regjistrimin e vitit 1485 në sanxhakun e Shkodrës. Sipas këtij regjistrimi, masa e spahinjve të vegjël përfitonte vetëm 1/4 e sasisë së përgjithshme të detyrimeve të sanxhakut, kurse 3/4 e saj i ndanin sanxhakbeu dhe një zaim. Në këtë fazë të parë të pushtimit osmanët u mbështetën më tepër tek aristokracia feudale dhe te forca ushtarake që nxirrte ajo, sesa te spahinjtë timarlinj ende të pafuqishëm dhe të paktë në numër.

Në Shqipëri ekzistonte edhe një shtresë ushtarakësh që, në vend të rrogave, gëzonin të ardhura deri në 1 400 akçe nga timare të vogla të quajtura “timar gjedik” të lëshuara në emër të kështjellave, të ardhurat e të cilave u ndaheshin pjesëmarrësve të garnizoneve të tyre. Këta ushtarakë shërbenin sidomos në objekte të fortifikuara malore.

Në grupin e dytë hynin ata që merreshin me prodhimin dhe që shlyenin një varg taksash. Ata njiheshin me emrin e përgjithshëm raja. Me këtë emër dallohej fshatarësia e vendosur në sistemin e timarit. Ajo kishte detyrime kundrejt spahiut dhe shtetit. Frytet e prodhimit të saj ndaheshin midis tyre. Një kategori tjetër ishte fshatarësia e varur drejtpërdrejt nga pushteti qendror, si jyrykët dhe vojnukët, zotërues të bashtinave të lira. Një kategori e tretë ishte fshatarësia me origjinë skllavi (gulame e ortakçinj) që varej nga feudali. Pushteti qendror nuk kishte kompetenca mbi ta. Ligji nuk i konsideronte ata juridikisht të lirë. Zakonisht ata punonin hasa-çifligun e spahiut, si dhe tokën që u jepte spahiu së bashku me farën, dhe prodhimin e ndanin përgjysmë (ortakçinj). Së fundi, në sistemin e timarit ishte një kategori fshatare e ngarkuar me disa detyra speciale nga pushteti qendror. Ndaj feudalit shlyente të gjitha detyrimet si gjithë fshatarësia e vendosur nën timar, kurse shteti e kishte çliruar nga disa taksa. Midis këtyre kategorive të rajasë kishte dallime rigoroze nga legjislacioni osman. Biri i rajasë ishte raja. Ortakçinjtë nuk mund të martoheshin me gra rajash, sepse fëmija konsiderohej raja.

Kufijtë midis këtyre dy grupeve (ushtarakë dhe raja) ishin të përcaktuar qartë. Spahinjtë që nuk kryenin shërbimin ushtarak, humbisnin zotërimin dhe kalonin në grupin e dytë, kurse kalimi nga grupi i dytë në të parin bëhej shumë rrallë dhe me dekret të sulltanit.

Marrëdhëniet midis spahinjve dhe fshatarëve raja shqiptarë u përcaktuan jo vetëm nga ligjet e shtetit osman, por edhe nga traditat që ekzistonin këtu më parë. Në shek. XV, kur institucionet feudale osmane ishin në formim e sipër, pushtuesit nuk ishin në gjendje të ndryshonin njëherësh format e pronësisë dhe marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore që ishin konsakruar për shekuj me radhë. Kjo i detyroi ata që t’i merrnin parasysh dhe madje të përvetësonin të gjitha ato forma e institucione që përputheshin me interesat e tyre. Një institucion i tillë ishte pronia, e cila kishte ngjashmëri në disa drejtime me institucionin e timareve që osmanët kërkonin të zbatonin pas pushtimit. Gjatë shekullit të parë të pushtimit, ata ruajtën në disa zona masën dhe format e mëparshme të shlyerjes së rentës feudale, me qëllim që të mos acarohej më tej qëndresa e fshatarësisë. Në një pjesë të krahinës së Shkodrës fshatarësia fushore vazhdoi të shlyente detyrimet në bazë të sistemit proniar të dukatit e modit, kurse fshatarësisë malore të Mbishkodrës dhe të Dukagjinit iu njoh e drejta e shlyerjes së rentës feudale, një dukat për çdo vatër, siç ishte para pushtimit. Që nga fillimi i shek. XVI fshatarësia raja filloi të lidhej me tokën. Sipas kanunameve të sulltan Selimit I dhe të Sulejman Ligjvënësit, spahiu gëzonte të drejtën t’i kthente të ikurit në vendbanimet e tyre brenda një periudhe 10-vjeçare, kur ishin vendosur në qytete, dhe brenda një periudhe 15-vjeçare, kur ishin vendosur në fshatra.

Detyrimi i fshatarit për të mos braktisur tokën e spahiun e vet dhe e drejta e këtij të fundit për të ndaluar largimet e fshatarëve ishin kufizime të rëndësishme për rajanë. Në këtë periudhë tapia për fshatarin raja ishte një akt ligjor, që i shërbente mbajtësit si dëshmi për të provuar të drejtën e zotërimit për një tokë të caktuar, duke marrë mbi vete të gjitha detyrimet mbi të. Ndërsa për spahiun tapia shprehte të drejtat e tij mbi tokën e dhënë në zotërim dhe rrjedhimisht të drejtën për të vjelë detyrimet si zot i tokës. Tapia shërbente jo vetëm si dokument zotërimi, por edhe si dëshmi që shprehte varësinë e fshatarit raja ndaj spahiut e tokës. Ajo përcaktonte lidhjen e fshatarit me tokën dhe detyrimet ndaj spahiut. Detyrimi për të punuar dhe mbjellë tokën nënkuptonte në vetvete një detyrim të fshatarit për të mos u larguar prej saj, për të qenë i lidhur me të. Ai nuk mund ta linte tokën mbi tre vjet pa punuar. Kjo e lidhte atë më shumë me tokën. Një masë me rëndësi që e detyronte fshatarin shqiptar të punonte tokën dhe të mos largohej prej saj ishte taksa e pendëprishjes (çift-i bozan resmi).

Kur fshatari braktiste tokën dhe merrej me një veprimtari tjetër, ishte i detyruar të paguante barazvlerën e së dhjetës dhe të taksës së çiftit në fillim 72 akçe për çdo mysliman dhe 87 akçe për çdo të krishterë. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XVI madhësia e saj u ngrit në 330 akçe për një çiflig të plotë dhe 150 akçe për gjysmë çifligu. Ajo mund të kërkohej për sa vjet që toka mbetej pa punuar. Shuma nuk ishte e vogël, prandaj fshatari do të mendohej mirë para se të largohej nga toka. Sipas disa fermaneve të viteve 1635-1636, rajatë duhet të ktheheshin në vendbanimet e përhershme në rast se nuk kishin mbushur 40 vjet, kurse më vonë nuk u mor parasysh as kjo kohë dhe fshatarët mund të ktheheshin edhe pas kalimit të kësaj kohe. Kështu fshatari shqiptar u lidh përfundimisht me tokën. Varësia e fshatarit ishte e dyfishtë: nga toka dhe nga spahiu. Varësia kishte forma të reja. Ajo shprehej në detyrimin për të punuar tokën, për të mos e braktisur atë, për të mos lejuar largimin e fshatarit, në detyrimin e shlyer kur toka lihej pa punuar dhe në taksat ndaj spahiut dhe shtetit. Megjithatë varësia nuk arriti në atë shkallë që kishte arritur gjatë mesjetës në Evropë.

Detyrimet e fshatarësisë shqiptare



Fshatarësia shqiptare, e përfshirë në sistemin e timareve, kishte një varg detyrimesh që kalonin në dobi të spahiut dhe të shtetit osman.
Detyrimet në dobi të spahinjve përfshinin pjesën më të rëndësishme të detyrimeve të fshatarit raja. Në këto detyrime përfshihej e dhjeta (yshyri) mbi prodhimet bujqësore të bashtinës ose të çifligut të fshatarit raja. Ky detyrim vilej në natyrë në masën një pjesë në dhjetë mbi grurin, elbin, thekrën, bathët, thjerrëzat, lirin, urovin, perimet, rrushin, vajin e ullirit, mjaltin, mëshikëzat e mëndafshit etj.
Përveç së dhjetës spahiu i merrte fshatarit në natyrë edhe salarijen, që ishte detyrimi mbi kashtën e grurit, të elbit dhe të thekrës. Kur salarija vilej bashkë me të dhjetën, spahiu merrte një në tetë pjesë të prodhimeve bujqësore.
Fshatari paguante një numër të madh detyrimesh që lidheshin kryesisht me personin e spahiut, si zotërues i rajasë. Më të rëndësishmet e këtyre detyrimeve ishin taksat e rajallëkut: ispenxha për të krishterët dhe taksa e çiftit dhe e çifligut për myslimanët.

Ispenxha vilej nga të krishterët e martuar ose jo, që kishin arritur moshën e pjekurisë, pavarësisht nëse ishin apo nuk ishin pajisur me tokë. Në shek. XV-XVI, ispenxha vilej në masën 25 akçe, kurse në shek. XVIII u ngrit në 35 akçe.
Fshatarët raja të besimit mysliman, të cilët shfrytëzonin një sasi toke që punohej me një pendë qe, paguanin taksën e çifligut në masën 22 akçe. Djali mysliman me t’u martuar ishte i detyruar të jepte taksën e benakut. Ata që kishin në përdorim deri në gjysmë pendë tokë, paguanin 12 akçe, kurse ata që s’kishin tokë 6-9 akçe. Djemtë myslimanë, që kishin arritur moshën 20 vjeç, por ishin të pamartuar, paguanin taksën e beqarit (myxhered) në madhësinë 6 akçe.

Madhësia e taksës së pendës mbeti e pandryshuar. Edhe qytetarët myslimanë që kishin tokë e paguanin këtë taksë. Meqenëse ispenxha dhe taksa e çiftit lidheshin me personin e feudalit, në rast se një fshatar raja lejohej nga spahiu i vet të punonte tokë në timarin e një spahiu tjetër, këtij i paguante të dhjetën dhe salarijen, kurse spahiut të vet i paguante taksën e rajallëkut.
Në të holla fshatarët raja u paguanin spahinjve edhe një varg të gjatë detyrimesh të tjera. Në rast se në tokën e spahiut kishte ndonjë mulli, ai merrte tatimin e mullirin. Më 1701 madhësia e tij ishte 30 akçe nga mulliri që punonte gjithë vitin dhe 15 akçe nga ai që punonte gjysmën e vitit.
Fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të paguante një sasi të caktuar të hollash për çdo mall të shitur e të blerë si taksë pazari (baxh-i pazar), taksat e peshimit dhe të matjes, taksat e doganës për mallrat e sjella nga jashtë ose të nxjerra jashtë vendit.

Përveç këtyre ajo shlyente një varg taksash që lidheshin me imunitetin financiar-administrativ të zotërimit osman. Ato përmblidheshin me emërtimin badihava e nijabet. Taksat më kryesore ishin ajo e martesës, gjoba për faje e delikte, taksa e tapisë, e sendeve që lënë skllevërit e arratisur, e dhjeta e kullotës, e bejtylmalit etj. Sipas kanunameve të reja, në qoftë se nusja ishte bijë myslimani, madhësia e taksës së martesës që dhëndrri duhej t’i jepte spahiut ishte 60 akçe, në rast se nusja ishte vejushë dhëndrri duhej t’i jepte po spahiut 30 akçe. Kur nusja ishte bijë jomyslimani, dhëndrri jepte gjysmën e saj. Gjobat ishin në varësi të fajit të bërë, për shkelje të normave të së drejtës dokesore, si për rrahje, plagosje, vrasje, vjedhje, përdhunim, dehje me verë etj. Gjobat jepeshin në përputhje me gjendjen ekonomike të fajtorit. Në dobi të spahiut shkonin edhe konfiskimet (java, kaçgun, kull ve xharije myzhdegani) që lidheshin me shitjen e kafshëve të humbura, me lajmin për gjetjen e skllavit ose të skllaves së arratisur, me ndarjen e pasurive të atyre që nuk linin trashëgimtar ose kur trashëgimtarët nuk ndodheshin aty.

Në rast se rajaja vinte e dimëronte në një zotërim tjetër, pa u marrë me bujqësi, paguante taksën e dimërimit në madhësinë 6 akçe në vit. Taksa e tapisë ishte një shumë që paguhej paraprakisht në disa raste: gjatë shitblerjes së të drejtës së zotërimit të fshatarit, kur vdiste një fshatar e nuk linte trashëgimtar. Blerësi i paguante të zotit të tokës këtë taksë dhe i premtonte atij se do ta mbillte çdo vit dhe do t’i shlyente të gjitha detyrimet që i takonin. Kështu, më 1766 vdiq Haxhi Aliu pa lënë trashëgimtar. Qeveritari i sanxhakut të Elbasanit, Sulejman Pasha, dhe i vëllai i morën me tapi tokat me kusht që t’i mbjellin për vit dhe t’i dorëzojnë të dhjetat ligjore të zotit të tokës. Këtë taksë e merrte spahiu edhe prej tokave të hapura rishtazi. Madhësia e taksës së tapisë caktohej nga personat e paanshëm ose me prodhimin njëvjeçar të asaj toke. Fshatari paguante taksën e tapisë për vendin e shtëpisë (dam tapusu) në madhësinë 50 akçe për tokë të mirë. Për dimërimin ose verimin e bagëtive në një zotërim tjetër, zotëruesit e kopeve i jepnin spahiut si taksë një dele për çdo 300 dhen. Në rast se në territorin e zotërimit ndodhte ndonjë vrasje dhe nuk gjendej vrasësi, popullsia ishte e detyruar të shlyente gjobën “një e dhjetë e gjakut”.

Sipas legjislacionit osman, fshatari raja duhej të kryente 7 ditë në vit punë angari për ndërtimin e hambarit, për transportimin e prodhimeve deri në tregun më të afërt ose deri te hambari etj. Në realitet angaritë ishin shumë të mëdha. Ato dalin qartë në një relacion të Frang Bardhit në vitin 1641. Midis të tjerave atje thuhej se angaritë përdoren “kurdoherë që turqit kanë nevojë për punëtorë që të korrin të vjelat, të lërojnë tokën, të mbjellin, të ndërtojnë shtëpi e kulla, të mbartin drurë në çdo kohë edhe po të bjerë dëborë dhe pa u paguar asgjë ...”.
Me rastin e vjeljes së prodhimeve ose të festave fetare, fshatarësia u jepte spahinjve dhurata të ndryshme, si pula, fruta etj.
Fshatarësia raja i shlyente detyrimet në angari, në natyrë e në të holla. Angaritë ligjërisht ishin të pakta. Përpjesëtimi midis formës në natyrë e asaj në të holla nuk ishte i njëjtë në të gjitha krahinat. Ai varej nga statusi e pjelloria e tokës, por mbizotëronte forma në natyrë. Me kalimin e kohës, me zhvillimin ekonomik të vendit, ndonëse me ngadalë, filloi të rritet pesha e detyrimeve në të holla në dëm të atyre në natyrë.

Në dobi të shtetit fshatarësia shqiptare shlyente një varg detyrimesh të ndara në dy grupe kryesore: të zakonshme dhe të jashtëzakonshme.
1. Detyrimet e zakonshme ishin të mbështetura në sheriat, ku përfshiheshin taksa për kokë (xhizja) dhe ajo e bagëtive (xhelepi). Taksa për kokë në tokat shqiptare, deri në vitin 1690, shlyhej në bazë të hanesë (shtëpisë). Në shek. XV-XVI haneja përfaqësonte një shtëpi, ku kryefamiljar ishte burri, dhe një bive (e ve), ku kryefamiljar ishte gruaja. Madhësia për krahinat e ndryshme lëvizte nga 14 akçe deri në 51 akçe për hane. Në shek. XVII një hane përfshinte disa shtëpi të zakonshme. Në fillim të këtij shekulli madhësia e xhizjes arriti në 40 akçe për hane, kurse në fund të tij u ngrit në 300 akçe. Që nga viti 1690 u përdor një sistem tjetër llogaritjeje. Popullsia u nda në tri kategori: të pasur, të mesëm e të varfër. Nga një i pasur merreshin 1 200 akçe, nga një i mesëm 600 akçe dhe nga një i varfër 300 akçe. Deri në fillim të shek. XIX madhësia e xhizjes u ngrit vetëm 10%, ndërkohë monedha ishte zhvleftësuar tri herë.
Mbi kurrizin e fshatarësisë binte edhe detyrimi kolektiv. Popullsia e fshatit ishte e detyruar të paguante edhe pjesën e atyre që ishin larguar. Për rrjedhojë, në vend që të shlyente 300 akçe për një hane, madhësia arrinte 1 450 akçe.
Xhelepi përmblidhte në vetvete disa tatime e taksa: detyrimi i dhenve, i vathës, e dhjeta nga kafshët e trasha, taksa e kalimit në gryka e në ura. Madhësia e tyre ka ardhur duke u rritur. Në shek. XVI merrej si detyrim të dhenve 1/2 akçe për kokë, në mes të shek. XVII arriti një akçe për kokë dhe në shek. XVIII u ngrit në 3 akçe për kokë.

2. Detyrime të jashtëzakonshme. Ashtu si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare vileshin katër detyrime kryesore të jashtëzakonshme: avarizi, nuzuli, sursati dhe ishtira. Avarizi e nuzuli janë vjelë bashkë. Gjatë shek. XV-XVI ato vileshin në natyrë në çdo 4-5 vjet, kurse në shek, XVII ato pothuajse u bënë të përvitshme dhe vileshin në të holla, në bazë të sasisë e të cilësisë së tokës. Njësia bazë përsëri ishte haneja e cila llogaritej me 10 shtëpi të zakonshme. Çdo hane në vitin 1646 paguante 325 akçe si avariz e 300 akçe si nuzul, kurse në mesin e shek. XVIII u ngrit respektivisht në 350 e 600 akçe. Prej mesit të shek. XVIII deri në vitin 1831 të dy taksat arrinin 1 180 akçe. Për shkak të garancisë kolektive madhësia ngrihej deri në 1 600 akçe.

Për nevojat e luftës fshatarësia shqiptare ishte e detyruar të dorëzonte sasira kulturash bujqësore ose kundërvleftën e tyre në të holla. Sipas një fermani të vitit 1679, kazaja e Beratit së bashku me Mallakastrën duhej të dorëzonte 2 000 kg elb në vleftën 40 000 akçe, 200 vukije vaj, dru, kashtë, gjithsej 158 000 akçe. Çdo hane duhej të shlyente 523 akçe si sursat (1716). Jo rrallë sursati është zëvendësuar me ndonjë shërbim, si mirëmbajtje ure etj. Përveç rekuizimit falas, shteti kërkonte sasira rezervash ushqimore me çmime të caktuara dhe më të ulëta se ato të tregut. Në vitin 1712, vetëm nga ndryshimet e çmimeve, një hane në krahinën e Beratit i takonte të jepte 340 akçe si ishtira.

Krahas katër detyrimeve kryesore, fshatarësia raja shlyente edhe disa taksa të tjera të jashtëzakonshme, si “të holla për rrogat e ushqimin e ushtarëve me rrogë”, “marrje me qira të kafshëve të ngarkesës e të karrocave”. Në vitet 1745-1746 u volën nga 1 560 akçe për hane në kazanë e Beratit si taksë për kafshët e ngarkesës dhe karrocat. Një taksë tjetër ishte “të hollat për menzilet”. Pranë stacioneve (menzil), mbaheshin një numër kuajsh për nevojat e korrierëve. Për mbajtjen e tyre popullsia përreth stacionit shlyente këtë taksë; qeveria organizonte postën, ndërsa popullsia paguante detyrimin. Në këtë grup përfshihej edhe taksa “të hollat e garancisë”, me të cilën fshatarësia detyrohej të mbante rendin e qetësinë pas shtypjes së kryengritjeve.

Qysh nga mesi i shek. XVII, me rastin e heqjes së haseve, një pjesë e këtyre detyrimeve iu dha valinjve dhe mytesarifëve si plotësim i rrogave të tyre. Këto njiheshin si taksat e rënda (tekalif i shakka). Më kryesoret ishin: “ndihmë në kohë lufte”, “ndihmë në kohë paqeje”, “të holla për rezervat ushqimore”(zahire baha), “për veshjen” (kaftan baha), “për inspektim” (devri kudrimije). Ndihmë në kohë lufte i jepej kryekomandantit për të mbuluar shpenzimet e luftës. Në vitin 1742 popullsisë së Peqinit i kërkohej kjo taksë për llogari të valiut të Rumelisë dhe të qeveritarit të sanxhakut të Elbasanit. Ndihmë në kohë paqeje ishte një lloj rroge e valiut të Rumelisë në kohë paqeje. Po atë vit popullsia e Peqinit duhej të shlyente atë taksë për të njëjtët persona. Më 1750 në sanxhakun e Vlorës u volën 4 500 groshë për llogari të kësaj takse. Taksa për rezervat ushqimore ishte për të përballuar shpenzimet për blerjen e ushqimeve të valiut të Rumelisë dhe të njerëzve që e shoqëronin, kur ai dilte jashtë vendqëndrimit të përhershëm. Për vitin 1675-1676 ruhet një regjistër i ndarjes së këtij detyrimi midis fshatrave të kazasë së Beratit. Në tokat shqiptare taksa për veshjen kishte një kuptim më të gjerë. Ajo shërbente jo vetëm për veshjen e bejlerbeut të Rumelisë, por të të gjithë ushtarëve me rrogë të mobilizuar. Prej vitit 1716 detyrimet që shkonin në dobi të pushtetit lokal mbetën dy: “ndihmë në kohë lufte” e “ndihmë në kohë paqeje”.

Përveç këtyre detyrimeve të ligjshme, pushteti lokal vilte edhe detyrime të jashtëligjshme, si detyrimin e “zotimit” (pokllon), “të hollat për ushtarë” (sekban akçesi), “për bajrakun”, “gjobat për vrasje”, “të holla për shuajt e këpucëve”, “për mikpritje”, “për shkëmbim monedhe” etj.
Edhe pjesa që shkonte për llogari të shtetit realizohej në tri forma: në punë angari, në natyrë e në të holla. Angaria zinte një vend më të vogël dhe lidhej me meremetimin e rrugëve e të urave; në natyrë vilej nëpërmjet rekuizimeve, kurse në të holla nëpërmjet detyrimeve të zakonshme.

Përpjesëtimi midis pjesëve që shkonin në dobi të spahiut e të shtetit përcaktohej nga një varg faktorësh. Ai nuk mund të ishte i njëjtë për të gjitha kategoritë e fshatarësisë raja, si për myslimanë e të krishterë. Përpjesëtimi varej nga shteti, i cili me urdhra të posaçme falte nga detyrimet krahina, zotërime apo institucione fetare. Megjithatë, prirja e rritjes ishte në dobi të pjesës që merrte shteti. Gjendja e fshatarit raja rëndohej edhe nga mënyra e vjeljes së detyrimeve. Si spahinjtë, edhe shteti, përdorën dy mënyra: e para, me anë të një përfaqësuesi, kurse e dyta, me anë të sipërmarrjes disashkallëshe. Të dyja mënyrat linin shteg për grabitje.

Pa dyshim, rritja e madhësive të detyrimeve sillte rritjen e shkallës së varfërimit të fshatarësisë raja. Për këtë mund të gjykohet nga evoluimi i pjesës që shkonte në favor të shtetit. Në bazë të fermaneve në vitet 70 të shek. XVII një hane i shlyente shtetit e vjelësve të detyrimeve 375 ose 405 akçe si xhizje, kurse në vitin 1592, vetëm 100 akçe. Me fjalë të tjera madhësia ishte rritur 3,7-4 herë, kurse monedha ishte zhvleftësuar 3,4 herë, d.m.th. rritja nuk ishte e madhe. Në bazë të detyrimit kolektiv në vitin 1681 në krahinat e Beratit u volën nga 960 akçe për hane. Kështu, madhësia u rrit 8 herë në krahasim me vitin 1592. Me kthimin e detyrimeve të jashtëzakonshme nga periodike, çdo 4-5 vjet, në të përvitshme pati një rritje prej 4-5 herë. Nga ana tjetër, ato pësuan një rritje të vazhdueshme. Kështu avarizi u rrit tri herë, nuzuli 2 herë, sursati 2 herë. Gjatë periudhës mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII, pjesa në dobi të shtetit u rrit nga 172% në 295%, kurse monedha u zhvleftësua 110%. Pa dyshim, shkalla e rritjes së detyrimeve ishte e ndryshme. Rritja më e madhe ishte te të krishterët, pastaj vinin rritësit e shpezëve të gjuetisë etj.

2. KRAHINAT MALORE TË VETËQEVERISURA.
SHTRIRJA TERRITORIALE DHE ORGANIZIMI AUTONOM




Krahinat malore



Përveç zonës së timarit, rajonet e tjera ishin krahinat malore autonome të njohura ligjërisht nga pushteti qendror. Në këtë zonë bënin pjesë ato krahina, që i bënë qëndresë sistemit të timarit i cili nuk gjeti kushte të përshtatshme zbatimi. Në këtë zonë, në Shqipërinë e Veriut përfshiheshin krahinat e Hotit, të Pultit të sotëm, të Shalës, të Shoshit, të Nikaj-Merturit e të Kelmendit, të Iballës, të Spasit, të Fanit të Madh, të Fanit të Vogël, të Mirditës, të Pukës e të Dibrës. Në Shqipërinë e Jugut bënin pjesë krahina e Kurveleshit dhe ajo e Bregdetit, në të cilat përfshiheshin 33 fshatra, si dhe ajo e Sulit, 50 km në jugperëndim të Janinës. Siç shihet, krahinat e vetëqeverisura zinin një vend shumë më të vogël se zona e timarit.

Sipas të dhënave të regjistrimeve osmane të fundit të shek. XV dhe atyre të shek. XVI, në këto malësi fshatrat ishin të rralla e në përgjithësi të vogla dhe gjendeshin mjaft larg njëri-tjetrit. Popullsia e tyre ishte e pakët në numër. P.sh., në malësitë e sanxhakut të Dukagjinit kishte rreth 100 fshatra me 2 400 vatra.
Duke pasur pak tokë buke, fshatarësia e lirë merrej më shumë me blegtori. Ekonomia bujqësore e blegtorale e tyre mbështetej në metoda primitive. Bagëtitë, toka e bukës dhe banesa përbënin pronën private të secilës familje fshatare, ndërsa kullotat e pyjet përbënin pronën e përbashkët të secilit fshat. Duke u mbështetur në radhë të parë në pronën private të mjeteve kryesore të prodhimit, shoqëria malësore gjendej e ndarë në dy shtresa të ndryshme nga njëra-tjetra, në krerët që ishin mbeturina shtëpish aristokrate të periudhës së parapushtimit ose që përfaqësonin farefisni të ndryshme, të cilët zotëronin mjete prodhimi më të shumta se të tjerët, dhe në malësorët e thjeshtë, që ishin pronarë të vegjël. Por në fund të shek. XV e në shek. XVI diferencimi ekonomik i këtyre dy shtresave ishte ende i cekët.

Njësia bazë e kësaj shoqërie ishte familja. Ati i saj ishte zot absolut i pasurisë dhe i gjithë fëmijëve të rrjedhur nga gjaku i vet. Pas vdekjes së tij, pasuria u kalonte me të drejta të barabarta djemve të tij, veçse të drejtën e kreut të familjes e trashëgonte kryesisht djali i parë. Kreu i familjes drejtonte ekonominë e saj dhe e përfaqësonte atë në kuvendin e fisit dhe në atë të fshatit.
Çdo familje ruante lidhjet e veta farefisnore me familjet e tjera të rrjedhura, sipas traditës, nga një i parë i përbashkët. Këto familje përbënin, sipas emërtimeve dokesore, një “fis të caktuar”. Çështjet e përbashkëta, që u interesonin të gjithë pjestarëve të “një fisi”, zgjidheshin nga kuvendi i “fisit”. Ky përbëhej nga të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e kreut të “fisit”, i cili rridhte nga djali i parë i themeluesit të këtij lloji “fisi”.

Meqenëse në gjysmën e dytë të shek. XV fshatrat përbëheshin nga familje “fisesh” të ndryshme, zgjidhja e problemeve të tyre ekonomike e shoqërore kryhej në kuvendin e fshatit, ku bënin pjesë të gjithë kryetarët e familjeve nën drejtimin e plakut apo të pleqve të zgjedhur nga kuvendi.
Zgjidhja e problemeve të ndryshme nga këto kuvende mbështetej në normat e së drejtës dokesore, të krijuara e të ndryshuara sipas kushteve të reja që kishte krijuar zhvillimi shoqëror për secilën malësi. Normat dokesore, që vepronin në malësitë e Dukagjinit dhe që mbetën deri vonë, tradita gojore i lidhi me emrin e Lekë Dukagjinit (kanuni i Lekë Dukagjinit), ato të malësive të Krujës, Matit e Dibrës i lidhi me emrin e Skënderbeut (kanuni i Skënderbeut), kurse ato të Malësisë së Madhe i ruajti me emrin “kanuni i Maleve”. Edhe krahinat e Kurveleshit, Himarës, Sulit etj., patën kanunet e tyre, me të cilat rregulluan marrëdhëniet e brendshme me karakter ekonomik e shoqëror të malësorëve. Mungesa e autoriteteve dhe e administratës osmane në malësitë e lira bëri që këto kanune të ruheshin gjatë, edhe pse kohë më kohë pleq kodifikues anonimë i pasuruan ose dhe i ndryshuan në përputhje me ndryshimet që sillte zhvillimi i malësive.

Mirëpo me një organizim të tillë nuk mund të zgjidheshin as problemet midis “fiseve” e as ato midis fshatrave. Veçanërisht me këtë organizim të ngushtë nuk mund të zgjidheshin problemet e rëndësishme me karakter politik e ushtarak për vetëqeverisjen dhe për mbrojtjen e malësive të lira nga rreziku i depërtimit të spahinjve osmanë. Në këto kushte doli nevoja e organizimit të një administrate vetëqeverisëse të re, të mbështetur në bashkimin e një vargu fshatrash malësorë në një unitet të vetëm, në një krahinë. Krahina të tilla u bënë ato të Kuçit, Pipërit, Kelmendit dhe të Hotit qysh në gjysmën e dytë të shek. XV. P.sh., vëllazëritë e Kuçërve, Lazorcëve, Bankeqëve, Lopardëve etj., të vendosur në fshatra të ndryshme, por që, sipas traditës, kishin midis tyre lidhje farefisnore, martesore, dokesore, ekonomike etj., formuan krahinën e Kuçit. Mbi lidhje të tilla, të krijuara prej kohësh, u mbështet formimi i krahinave të tjera autonome.

Por, për formimin e bashkësive të Shalës, Nikaj-Merturit, Krasniqes, Mirditës etj., u desh të kalonte jo vetëm shek. XV, por dhe shek. XVI. Sidoqoftë procesi i bashkimit krahinor u krye nën udhëheqjen e vëllazërive, të cilat kishin mundur të ngriheshin në një pozitë shoqërore-ekonomike më të lartë se të tjerat. Këto vëllazëri mbizotëruan mbi të tjerat dhe në një varg rastesh i dhanë emrin e tyre gjithë krahinës ose përdorën emrin e saj, si p.sh., krahinës së Kuçit, të Hotit, të Pipërit, të Nikajt, të Mirditës etj. Në raste të tjera krahinat morën emrat e fshatrave ku u vendosën së pari vëllazëritë mbizotëruese, si: Shala, Shoshi, Merturi etj. Edhe fshatrat e reja, që u krijuan ndërkohë prej vëllazërive të shkëputura nga fshatrat më të vjetra, morën zakonisht emrat e krerëve të vëllezërve themelues, si: fshatrat Lekbibaj, Gjonpepaj, Lekaj etj., në krahinën e Shalë-Shoshit.

Bashkimet krahinore vetvetiu përftuan nevojën e krijimit të Kuvendit Krahinor të përbërë, me sa duket, prej krerëve të vëllazërive dhe të udhëhequr prej kreut të vëllazërisë mbisunduese. Ky organ tashmë ishte në gjendje të ngrinte më këmbë, në rast mbrojtjeje ose dhe sulmi, një forcë luftarake mjaft të rëndësishme të përbërë nga burrat që dërgonin fshatrat sipas parimit burrë për shtëpi. Luftëtarët e një “fisi” i udhëhiqte djali pas kreut të “fisit”, që rridhte nga djali i dytë i themeluesit të “fisit”. Në raste të jashtëzakonshme, të qëndresës kundër ekspeditave ushtarake osmane, kuvendi krahinor lëshonte kushtrimin për mobilizimin e gjithë burrave të krahinës të aftë për luftë. Me një bashkim të tillë krahinat e vetëqeverisura u paraqitën si forma organizimi shoqëror shumë të përshtatshme për nevojat e luftës për ruajtjen e vetëqeverisjes dhe për çlirim.
Pa tokë të mjaftueshme e prodhuese dhe me një organizim patriarkal që i bënte ato forca shumë të qëndrueshme ndaj sundimit osman, malësitë e vetëqeverisura shqiptare nuk përmbushnin kushtet e përshtatshme ekonomike e shoqërore për të zbatuar sistemin e plotë të timarit. Për këtë arsye, dhe veçanërisht për të mos acaruar më tej konfliktin politik derisa të konsolidonin dora-dorës sundimin e tyre, autoritetet osmane e lanë gjendjen e malësive gjatë dy dhjetëvjeçarëve të fundit të shek. XV pothuajse ashtu sikurse ishin para pushtimit.

Duke u përfshirë në haset e sulltanit ose të sanxhakbejlerëve dhe duke u ngarkuar me detyrimet e mëparshme, krahinat e vetëqeverisura nuk ndërruan veçse kryezotin e dikurshëm me një kryezot të ri. Gjendja e tyre ishte pothuajse e njëjtë me atë të tokave të quajtura haraxhije, të cilat paguanin një detyrim global.
Me regjistrimin e vitit 1485, kur pjesa më e madhe e Malësisë së Madhe dhe e Dukagjinit, si dhe disa fshatra të Tejbunës, u përfshinë në haset e sulltanit dhe të sanxhakbejlerëve të Shkodrës e të Dukagjinit; ato u ngarkuan të paguanin në formë globale aq sa u patën paguar kryezotërve shqiptarë, d.m.th., një flori osman ose një dukat venedikas (baraz me 50 akçe) për shtëpi. Për këtë arsye këta fshatarë e malësorë u quajtën florixhinj. Ky detyrim global duhej paguar nga secila krahinë më vete.

Nga viti 1485 e deri më 1497, pasi e shtrinë sundimin e tyre në malësitë e Veriut, të Verilindjes e të Jugut dhe e përforcuan pozitën në viset fushore e në qytetet, sundimtarët osmanë u përpoqën të zbatonin kudo sistemin e timarit me të gjitha karakteristikat e tij. Florixhinjtë malësorë i shndërruan në derbendxhinj, në roje e mirëmbajtës të rrugëve që kalonin nëpër malësitë. Kështu banorët e gjithë krahinave malore të sanxhakut të Shkodrës nga Hoti e Kelmendi, në perëndim, deri në Tropojë e Pejë, në lindje, duhet të siguronin qarkullimin e lirë në rrugët që lidhnin Shkodrën me Podgoricën, me Pejën e me gjithë Kosovën, kurse ata të krahinës së Kurveleshit në sanxhakun e Delvinës, rrugën që lidhte Vlorën me Gjirokastrën. Njëkohësisht ata duhet të hapnin rrugët nga dëbora dhe të ndërtonin e të mirëmbanin urat. Përkundrejt këtyre shërbimeve atyre u falej detyrimi për të paguar taksat e jashtëzakonshme, por nuk u faleshin detyrimet e së dhjetës, ispenxhës, xhizjes dhe taksës së dhenve që duhej t’i paguanin në formë globale. U përjashtua nga kjo masë krahina e Kelmendit, e cila u ngarkua të paguante vetëm 1 000 akçe xhizje dhe 1 000 akçe ispenxhe, për arsye të varfërisë ekonomike.

Duke e shndërruar florixhiun në derbendxhi, nga njëra anë, shteti osman e rëndoi shfrytëzimin por, nga ana tjetër, ai i la krahinat malore nën kontrollin e malësorëve dhe ligjëroi kështu të drejtën e tyre të vetëqeverisjes.
Në malësitë e Veriut dhe të Verilindjes nuk u krye regjistrimi i detyrimeve sipas sistemit të timarit. Por edhe në ato të Himarës e të Sulit, kur u krye një regjistrim i tillë, pronësia shtetërore mbi tokën nuk u vendos dhe nuk u zbatua sistemi i lëshimit të tapisë. Prona e përbashkët e bashkësive fshatare dhe e vëllazërive malësore mbi kullotat si dhe prona private mbi tokat e punueshme mbetën të lira dhe të pacenuara. Rrjedhimisht, detyrimet mbetën të ngulitura dhe mënyra e pagimit të tyre ruajti formën globale për secilën krahinë më vete. Në malësitë e Kurveleshit sundimtarët osmanë bënë një hap më përpara drejt vendosjes së plotë të sistemit të timarit. Mbas ekspeditës ndëshkimore të sulltan Bajazitit II e gjer më 1506, spahinjtë mundën të depërtonin në fshatrat derbendxhinj. Ky hap bëri që, ndryshe nga derbendxhinjtë e veriut, ata të Kurveleshit u detyruan t’u jepnin spahinjve dhe nga një killë (20 okë ose 25,6 kg) për të dhjetën e badihavatë dhe nga 10 akçe për kokë si ispenxhe.

Derbendxhinjtë shqiptarë nuk i paguanin rregullisht detyrimet, prandaj këto, në më të shumtën e rasteve, mbeteshin vetëm në letër. Për rrjedhim, autoritetet pushtuese organizonin herë pas here ekspedita ushtarake kundër tyre. Por qëndresa e fshatarësisë së lirë malore të veriut e të verilindjes me organizimin e vet shoqëror e ushtarak ishte e fuqishme. Malësorët, të lidhur me njëri-tjetrin dhe pa ndonjë faktor përçarës me rëndësi, përbënin një forcë mjaft kompakte që i jepte qëndrueshmëri e gjallëri luftës së tyre kundër ekspeditave të qeveritarëve osmanë për t’i nënshtruar e për t’i shfrytëzuar.

Edhe pse kishin përballë një forcë të tillë si dhe kushte ekonomike e shoqërore të papërshtatshme për sistemin e timareve, osmanët nuk i reshtën përpjekjet e tyre për t’i futur nën shfrytëzimin e vet dhe për t’i dhënë fund vetëqeverisjes së malësive. Këto përpjekje e acaruan dhe e mbajtën hapur konfliktin politik dhe ekonomik me fshatarësinë malore, trevat e së cilës u bënë vatra të patunduara të qëndresës së gjatë e të ashpër, si dhe një mbështetje e rëndësishme e qëndresës së përgjithshme të popullit shqiptar kundër pushtimit osman.

Depërtimi i spahinjve në krahinat autonome



Në vitet 70 të shek. XVI u rritën më shumë përpjekjet e pushtetit osman për të vënë malësitë e vetëqeverisura nën administrimin e saj të drejtpërdrejtë. Duke përdorur forcën e madhe ushtarake, ai mundi të fuste spahinjtë dhe të rriste numrin e timareve në malësitë, duke copëzuar haset e dikurshme të sanxhakbejlerëve. Kjo u shpreh qartë në të dy regjistrimet e tokave që u kryen në vitin 1571 dhe 1590.
Hasi i madh i sanxhakbeut të Shkodrës, që ishte krijuar më 1485, u zvogëlua shumë dhe pjesa më e madhe e tij u nda në timare më të vogla. Krahina e Hotit u përfshi në ziametin e dy spahinjve: ajo e Pipërit u kthye në dy timare e në një ziamet, krahina e Kelmendit iu dha në zotërim dy spahinjve, krahina e Kuçit u bë timar i garnizonit të kështjellës së Medunit, Palabardhi u copëtua në pesë timare, kurse tokat e Pultit të sotëm, të Shalës e të Shoshit u përfshinë në trembëdhjetë timare, në dy zeamete dhe në hasin e sanxhakbeut. Edhe krahina fushore e Tejbunës, që gëzonte dikur statusin e florixhinjve, në atë kohë u copëtua në 25 timare e në një ziamet.

Më 1582 në sanxhakun e Shkodrës numri i timareve u rrit në 298, kurse ai i ziameteve në 22. Me fjalë të tjera, numri i timareve u rrit 70 për qind më shumë se gjysmëshekulli më parë.
Si rrjedhim i këtyre ndryshimeve, në gjysmën e dytë të shek. XVI statusi i florixhinjve mori fund, kurse ai i derbendxhinjve u kufizua së tepërmi. Sipas kanunamesë së Shkodrës të vitit 1570, secili prej ish-florixhinjve duhej të paguante tani të dhjetën, sipas pjellorisë së tokës. Normat e zakonshme të timarit u vendosën mbi një pjesë të rëndësishme të malësorëve dhe e keqësuan së tepërmi gjendjen ekonomike të tyre. Në kushtet e varfërisë së tokave dhe të vështirësive shumë të mëdha për shtimin e sipërfaqeve të mbjella, apo të numrit të bagëtive, pesha e detyrimeve ishte për ta më e rëndë sesa për rajatë e fushës. Më të rëndë e bëri atë edhe ngritja e taksave që u krye në gjysmën e dytë të shek. XVI. P.sh., kelmendasit detyroheshin të paguanin dyfishin e shumave që u ishin caktuar më 1497.

Edhe kuçasit, megjithëse kishin një pakësim në numrin e shtëpive, pësuan të njëjtin fat, kurse banorëve të Pultit të sotëm, të Shalës dhe të Shoshit iu trefishuan detyrimet në krahasim me atë periudhë.
Në vitin 1570 kushte më të rënda u vendosën edhe mbi katër malësitë e sanxhakut të Dukagjinit: të Dibrës, të Spasit, të Pukës dhe të Iballës. Ndryshe nga krahinat e tjera të këtij sanxhaku, duke bërë pjesë në hasin e sanxhakbeut, këto katër malësi kishin mundur të ruanin gjer në këtë kohë vetëqeverisjen. Mirëpo tashmë edhe mbi to ishte vendosur pagimi i të gjitha detyrimeve të zakonshme të rajave, sikurse xhizja, ispenxha, taksa e çiftit, e dhjeta, nijabeti etj.

Më 1590 këtyre detyrimeve të malësorëve iu shtua edhe taksa e dhenve, veçse në malësitë e Dukagjinit e të Mbishkodrës, në përgjithësi, nuk vileshin taksat e jashtëzakonshme. Tashmë nuk zbatohej as devshirmeja.
Krahina e Mirditës gjer në vitin 1570 i qëndroi ende presionit osman dhe nuk ishte nënshtruar. Por edhe banorët e kësaj krahine më 1590 ishin nënshtruar dhe tokat e tyre ishin kthyer në timare të garnizonit të kështjellës së Lezhës, ato të Iballës dhe Fanit të Madh në timare të garnizonit të Kalasë së Dukagjinit, kurse tokat e tjera u përfshinë në hasin e sanxhakbeut.

Krahinat e Dibrës, të Pukës dhe të Spasit tashmë ishin shkëputur nga hasi i sanxhakbeut dhe ishin ndarë gjithashtu në timare e ziamete. Në fshatrat e Dibrës e të Pukës ishin vendosur nga dy spahinj, kurse në Spas një zaim e një spahi. Kështu, nga fundi i shek. XVI, spahinjtë, dhe bashkë me ta edhe sundimi i tyre, u vendosën në malësitë e Veriut e të Verilindjes. Megjithëkëtë, pavarësisht se toka e tyre ishte shpallur pronë shtetërore, prapë se prapë sistemi i timareve nuk u zbatua sikurse në trevat e tjera të tokave shqiptare. Qeveritarët osmanë nuk vunë dot në jetë ndarjen e tokës me tapi, prandaj forma e pronësisë nuk pësoi asnjë ndryshim. Sistemi i timareve nuk mund të hidhte rrënjët e veta dhe të ushqehej në këto malësi ku mbizotëronte ekonomia blegtorale dhe ku prodhimi i tokës nuk plotësonte as nevojat më të domosdoshme të malësorëve që e punonin.

Për këtë arsye, por edhe për shkak të qëndresës së ashpër të këtyre malësorëve, detyrimet, edhe pse kaluan nga duart e sanxhakbeut në ato të spahinjve, u lanë të nxirreshin përsëri në formë globale. Si pasojë, varësia e malësorit ndaj feudalit mbeti e zbehtë në timaret e spahinjve të veçantë dhe nuk u vu fare në jetë në timaret e tjera që u ishin dhënë kolektivisht garnizoneve të kështjellave në malësi. Malësorët e vazhduan pa ndërprerje qëndresën e tyre kundër çdo orvatjeje të sunduesve për të përforcuar pushtetin osman dhe për t’u imponuar sistemin e timarit në krahinat e tyre.
Në ecurinë e ndryshimeve ekonomike e shoqërore që po kryheshin në zonat e sistemit të timarit edhe shoqëria e lirë malësore e krahinave të vetëqeverisura nuk mbeti në vend.

Edhe pse banorët e këtyre krahinave kishin vështirësi ngaqë nuk e reshtën qëndresën sa herë që spahinjtë osmanë u orvatën për t’i nënshtruar, lidhjet e tyre me krahinat e tjera të vendit, e veçanërisht lidhjet ekonomike, nuk u ndërprenë. Malësorët e lirë vazhduan të shkëmbenin prodhimet blegtorale me prodhime bujqësore, sidomos me drithëra buke, dhe të shtegtonin me tufat e bagëtive në kullotat dimërore, duke u paguar pronarëve feudalë detyrimet përkatëse. Madje një pjesë e tyre vazhdoi të shkonte nëpër qytete e prona bujqësore për punë stinore, kurse disa të tjerë u shkëputën kohë më kohë nga malësitë dhe u vendosën përfundimisht nëpër çifligje. Kështu banorët e malësive të lira jo vetëm që nuk mbetën të izoluar, por pësuan ndikimin e zhvillimit ekonomik të zonave nën sistemin e timarit dhe të çifligut.

Duke pasur në themelin e vet kryesisht pronën private, shoqëria e lirë malësore hyri në shek. XVII e ndarë, nga njëra anë, në krerë të pasur fshatrash e fisesh, dhe, nga ana tjetër, në malësorë të thjeshtë e në përgjithësi të varfër. Krerët ndryshonin prej masës së malësorëve si nga pasuria e fuqia, ashtu dhe nga veshja. Malësorët e thjeshtë, që nuk kishin as tokë, as bagëti të mjaftueshme, detyroheshin të ushqeheshin për muaj të tërë me gështenja e barishte të egra dhe të visheshin më shumë me lëkurë se me rroba. Krerët zotëronin sasi të mëdha gjëje të gjallë, jetonin e visheshin mirë, madje mbështillnin kokën me pëlhurë mëndafshi dhe në xhamadanet e tyre mbanin, sipas pozitës shoqërore, nga një, dy ose tri sumbulla argjendi të praruar. Disa prej tyre e mbanin veten për pasardhës shtëpish të vjetra aristokrate, kinse të njohura me patenta të lëshuara prej perandorëve bizantinë.

Të tjerë krenoheshin duke mbajtur titullin kalorës apo gradën kapedan, që ua kishin dhënë oborret e shteteve evropiane, ku shërbenin ose kishin shërbyer si ushtarakë. Që të gjithë kishin grumbulluar pasuri dhe, sikurse thotë Frang Bardhi, ishte kjo pasuri që përcaktonte pozitën e privilegjuar të secilit prej tyre në shoqëri. Këta krerë përbënin shtresën e kamur malësore, e cila vinte pjesërisht para pushtimit osman dhe pjesërisht ishte formuar në bazë të pasurimit nga rekrutimi për luftë i malësorëve të varfër.

Në krahinat e vetëqeverisura vazhdonte të ekzistonte prona e përbashkët (kujria): bjeshkët, meratë, mali etj. Nga ana tjetër ishte ngastra private e çdo familjeje. Aty zbatoheshin disa norma për shitjen e saj. Një nga këto ishte e drejta e parapëlqimit të blerjes. Sipas saj pronari i tokës ishte i detyruar të pyeste kushërinjtë, vëllazërinë e fisin e pastaj fqinjin para se të shiste tokën. Vëllazëria kishte të drejtë ta blinte më lirë. Kjo frenonte shitblerjen e tokës.
Me toka buke të pakta e në përgjithësi jopjellore dhe të punuara me vegla pune primitive, bujqësia u siguronte shumicës së banorëve të malësive të lira vetëm bukën e disa muajve të vitit. Në tokat e malësisë së Dukagjinit mbillej vetëm thekra dhe kjo në ara të sapoçelura, që ishin plehëruar me hirin e drurëve të djegur dhe që nuk shfrytëzoheshin më shumë se 3-4 vjet. Edhe blegtoria, që përbënte degën më të rëndësishme të ekonomisë së malësive të lira, nuk arrinte të plotësonte nevojat për ushqim të banorëve të tyre. Kjo gjendje i detyronte masat e malësorëve të thjeshtë të gjenin rrugëdalje për të siguruar jetesën e tyre. Të tilla ishin largimi nga malësia për punë stinore, vendosja nëpër fusha dhe shërbimi ushtarak me rrogë pranë autoriteteve osmane. Këto burime të ardhurash ishin njëkohësisht edhe burimet kryesore të pasurimit e të pozitës së privilegjuar të krerëve, të cilët i inkurajuan me çdo mjet e mënyrë.

Të detyruar nga vështirësitë e mëdha për të siguruar jetesën e tyre, malësorët e varfër i ndiqnin krerët edhe kur këta viheshin në shërbim të shteteve fqinje dhe rekrutonin ushtarë me rrogë. Gjatë shek. XVII ata hynë për të shërbyer veçanërisht me forcat e armatosura të Republikës së Venedikut dhe të Mbretërisë së Napolit. Komandantët matjanë, kelmendas, himariotë e suliotë, të cilët i rekrutonin dhe i udhëhiqnin, përveç të ardhurave të rëndësishme që nxirrnin nga rekrutimet, gëzonin edhe pensione të rregullta për gradat ushtarake dhe për titujt që u jepnin oborret e interesuara për t’i pasur kurdoherë të gatshëm sa herë që kishin nevojë për forcën e malësorëve shqiptarë.
Më së fundi, dëshmitë e kohës bëjnë fjalë edhe për një burim tjetër pasurimi të krerëve të pasur. Ky burim ishte huaja me kamatë.

Institucioni i bajraktarëve


Nevoja e ngutshme e Perandorisë Osmane për t’i plotësuar me ushtarë me pagesë radhët e forcave të rregullta të armatosura, që ishin zbrazur nga dezertimet e spahinjve dhe jeniçerëve, u bë më e ndjeshme duke filluar nga lufta e gjatë midis Perandorisë Osmane dhe koalicionit të shteteve evropiane në vitet 1683-1699 e, veçanërisht, gjatë luftërave të dendura që ajo zhvilloi në shek. XVIII. Prandaj gjatë gjithë kësaj periudhe rekrutimi mori përpjesëtime gjithnjë e më të mëdha dhe u bë një nga mënyrat kryesore për të rritur forcat luftarake nëpër frontet e luftës dhe për të siguruar repartet e mbrojtjes së kufijve, si dhe ato të qetësisë së brendshme në kohë paqeje.

Porta e Lartë ngarkonte me rekrutimin e këtyre forcave në Shqipëri qeveritarët e sanxhakëve, kurse këta ngarkonin me këtë punë komandantët e reparteve deri 100 veta (bylykbashët) duke rënë në marrëveshje me ta për punë të pagesës, armatimit, ushqimit, destinacionit etj. Por sanxhakbejlerët dhe krerë të tjerë të fuqishëm, siç ishin derebenjtë, u orvatën ta shtrinin rekrutimin edhe në krahinat e vetëqeverisura, duke i afruar e duke u marrë vesh me krerët e tyre. Këto marrëveshje duhet të kenë filluar në vitet 40 të shek. XVIII, pasi njihen faktet që, në luftërat e viteve 1683-1699, 1714-1718 dhe 1736-1739, malësorët mbajtën anën e Republikës së Venedikut dhe të Perandorisë së Austrisë kundër Perandorisë Osmane. Orvatjet e para për rekrutim malësorësh me pagesë për llogari të shtetit osman nuk mbetën pa rezultat, veçanërisht në krahinat më të varfra, si Mirdita, Dukagjini e Malësia e Madhe, banorët e të cilave kishin nevojë më të ngutshme të lehtësonin mjerimin ekonomik ku ndodheshin.

Në mesin e shek. XVIII, rekrutimi i ushtarëve malësorë u përhap në të gjitha krahinat e vetëqeverisura bashkë me famën se ata ishin luftëtarë me vlerë të dorës së parë. Familjet e mëdha aristokrate shqiptare, e veçanërisht ato të Shqipërisë Veriore që luftonin për të marrë e për të mbajtur pushtetin, i rritën kërkesat për luftëtarë. Shpesh faktori ushtarak malësor bënte që fitorja t’u buzëqeshte atyre familjeve të fuqishme, që siguronin më shumë luftëtarë malësorë. Fama e këtyre forcave luftarake dhe rritja e kërkesave për to, e rriti jo vetëm numrin e të rekrutuarve, por edhe bajrakët e vjetër u zëvendësuan me bajrakë të rinj. Repartet ushtarake ku bënin pjesë luftëtarë fisesh të ndryshme, nuk mund të mbanin flamuj me emblemat e vjetra që tashmë s’kishin asnjë kuptim. Ata u pajisën me flamuj të rinj, të cilët aristokratët e mëdhenj ua besuan krerëve ushtarakë, që i rekrutonin dhe i komandonin ato reparte fisesh të përziera. Këta krerë ushtarakë tashmë u quajtën dhe morën emrin bajraktar. Institucioni i tyre, ndonëse bashkëjetoi me institucionin e kuvendeve të krahinave të vetëqeverisura, mbuloi dhe e zëvendësoi dalëngadalë ndarjen e vjetër sipas atyre krahinave.

Tani ndarja e tyre filloi të bëhej në bazë të territorit ku rekrutohej reparti që komandonte secili bajraktar. Kështu këto territore formuan bajrakë, që nuk ishin tjetër veçse njësi territoriale administrative ushtarake. Në disa vise një njësi e tillë përputhej me shtrirjen e një krahine të vetëqeverisur, në disa të tjera ajo përmblidhte dy e më shumë krahina të tilla, kurse në krahina më të mëdha u krijuan dy a më shumë bajrakë. Në këtë mënyrë në Malësinë e Shkodrës u krijuan 22 bajrakë, në atë të Pukës 7, në Mirditë 5, në Malësinë e Lezhës 4 dhe në Malësinë e Kthellës 3. Këta të fundit u quajtën edhe bajrakët e Ohrit meqenëse gjendeshin administrativisht në kufijtë e sanxhakut të Ohrit.
Sipas këtij institucioni, bajraktarët u bënë përfaqësuesit e shtetit osman dhe pozitën e tyre e bënë të trashëgueshme. Pesë bajrakët e Mirditës formonin një njësi administrative që udhëhiqej nga një kapedan e nga një kuvend, i përbërë nga përfaqësues të bajrakëve të veçantë. Bushatllinjtë krijuan një kryebajraktar. Këtë funksion ia njohën Gjon Markut që hyri në shërbim të tyre pas vitit 1769. Funksioni i kryebajraktarit ishte i trashëgueshëm në vijën mashkullore. Kështu malësitë e lira hynë efektivisht nën sundimin e oxhakëve feudalë, ndonëse ruajtën vetëqeverisjen e brendshme të tyre sipas së drejtës dokesore.

Në malësitë e lira të jugut, bajraktari mbajti titullin kapedan. Edhe në këto malësi rekrutimi ushtarak me pagesë njihej prej kohësh nën emrin e stratiotëve, të cilët sikurse edhe malësorët e Veriut, kishin shërbyer në forcat ushtarake të shteteve të Venedikut dhe të Napolit. Udhëheqësit ushtarakë të tyre, kapedanët, që e kishin bërë të trashëgueshëm këtë titull në familjet e tyre, formonin kuvendet udhëheqëse të krahinave përkatëse dhe nga gjiri i tyre zgjidheshin prijësit e forcave luftarake të krahinës në rast sulmesh ose luftimesh kundër feudalëve sundues. Duke mbetur edhe në gjysmën e dytë të shek. XVIII në shërbim të huaj, këta kapedanë ishin shumë më pak të varur nga sundimtarët vendas dhe nuk ranë nën ndikimin e tyre, por nuk iu shmangën asnjëherë interesave të venedikasve në bregdetin shqiptar derisa Republika e Venedikut ekzistoi si shtet më vete. Për këtë arsye himariotët e suliotët ranë shpesh në konflikt me qeveritarët e mëdhenj osmanë.

Kapedanët mundën të shfrytëzonin mirë grindjet feudale dhe suliotët arritën deri aty sa në fund të shek. XVIII të kishin nënshtruar 66 fshatra, të cilat i morën nën mbrojtje kundrejt detyrimeve që më parë i merrnin agallarët çamë. Kjo formë shfrytëzimi, përveç asaj të rekrutimit të bashkëfshatarëve prej tyre, u veshi tipare më të qarta të zotërve feudalë. Në gjysmën e dytë të shek. XVIII ata ndryshonin fare pak nga feudalët e zakonshëm, bylykbashë e derebenj. Disa prej tyre që u islamizuan fituan edhe tituj feudalë, sikurse bajraktari i Hotit.

Krahinat e vetëqeverisura i shlyenin shtetit një haraç vjetor. Atë ia jepnin në majë të jataganit e jo me dorë, për t’i treguar pozitën e privilegjuar që kishin fituar në sajë të shpatës e të luftës. Në vitin 1638 banorët e Malësisë së Madhe i jepnin shtetit osman një flori në vit dhe një burrë për shtëpi në rast lufte. Krahina e Mirditës jepte vetëm ushtarë me rrogë. Himara e Kurveleshi i jepte një haraç ose taksë për kokë. Shpeshherë fshatarësia e këtyre krahinave nuk e shlyente haraçin. Kështu, në vitin 1620 Dukagjini, Pipëri e Kelmendi “nuk i paguanin haraç askujt”, në vitin 1675 Himara nuk u bind të paguajë haraçin. Të njëjtin veprim bëri edhe malësia e sanxhakut të Shkodrës në vitin 1692.

3. ZONA E ÇIFLIGUT





Çifligjet në shek. XVI


Të dhënat e defterëve kadastralë të shek. XVI dëshmojnë për krijimin e dy kategorive çifligjesh në zotërim të feudalëve, të ngritura mbi tokat jorajatike dhe më vonë rajatike, të ngarkuara vetëm me detyrimet ndaj zotëruesit të tokës. Ngritja e tyre ndoqi rrugë të ndryshme. Njëra nga këto ishte shtënia në dorë e tokave djerrë të truallishteve, d.m.th., të fshatrave të braktisura. Zakonisht ato janë marrë në zotërim nga feudalë të mëdhenj, funksionarë si zaimë, sanxhakbejlerë deri në vezirë. Kështu, truallishta Pistul në nahijen e Tejbunës ishte në dorë të Vezirit të Madh, Sinan Pashës, kundrejt pagimit të taksës së tapisë arkës shtetërore në sasinë 500 akçe.

Më vonë truallishtet mund të hynin në procesin e shitblerjes në bazë të lejes së spahiut dhe vendimit të kadiut.
Përveç truallishteve ata vunë dorë mbi tokat e hapura rishtazi nga pyjet, si dhe në parcelat që në defterët kadastralë cilësoheshin me emrin tokë (zemin) e arë (tarlla). Zotëruesit shlyenin vetëm të dhjetën. Kështu më 1582 truallishtja Kusheva në nahijen e Shkodrës ishte vend pyjesh dhe ishte marrë në zotërim nga ket’huda Mustafai që jepte 100 akçe si bedel i së dhjetës. Ato merreshin në zotërim me tapi nga i zoti i tokës dhe hynin në procesin e shitblerjes vetëm me vendim të kadiut.

Së treti, feudalët vunë dorë mbi kullotat verore (zemin-i yaylak). Kështu Mehmet Pasha, mirliva i Moresë, kishte në zotërim tokat e kullotës verore në fshatin Malçinova të Prizrenit. Me këto tri rrugë ata siguruan në zotërim personal tokën pa qenë të ngarkuar tërësisht me detyrimet e bashtinës së rajasë. Kjo i hapi rrugë grumbullimit të tyre dhe krijimit të çifligjeve. Për çifligun e Malkoçit, të birit të Aliut, të përfshirë në truallishten Ajalisi të timarit të Kurdit në fshatin Mesopotam të Delvinës thuhet: “ky kishte marrë me tapi truallishten Ajalisi dhe e kishte bërë çiflig; të dhjetën ia jep spahiut të Mesopotamit”.

Duke shtënë në dorë tokën, feudalët krijuan një numër të konsiderueshëm çifligjesh që kishin si detyrim të vetëm pagimin e së dhjetës. Në këtë kategori bënin pjesë edhe çifligjet e krijuara nga blerja e bashtinave të vojnukëve ose të ushtarakëve të tjerë, të çliruar nga detyrimet, gjatë periudhës kur u shthur ky organizim ushtarak. P.sh., në fshatin Leshnica të Bihorit në sanxhakun e Prizrenit, Jahjai i biri i Isait, zotëronte një çiflig të formuar nga vende të vojnukëve të suprimuar, i cili jepte si detyrim të dhjetën. Zakonisht këto çifligje punoheshin nga vetë pjesëtarët e familjes së feudalit, ose me punën angari të fshatarëve, ose jepeshin në gjysmatari, siç veprohej me hasa-çifligjet. Kështu, spahiu Hasan punonte e mbillte vetë çifligun e tij në fshatin Gjerbës të Tepelenës. Po ashtu vepronte komandanti i topçinjve të kështjellës së Shkodrës me tokat në truallishten Goden të fshatit Shendvraç të Shkodrës.

Një kategori tjetër çifligu u ngrit mbi tokat rreth qyteteve. Kështu, në fund të shek. XVI, në qytetin e Beratit kishte 146 çifligje, në atë të Elbasanit 83, në Peqin 83, në Novobërdë 39, në Gjirokastër 35 etj. Rreth 50% e tyre ishte në zotërim të funksionarëve të administratës shtetërore si sanxhakbejlerë, komandantë kështjellash, çeribashë etj. Një numër të vogël zotëronin zanatçinjtë. Në fillim të shek. XVI madhësia e këtyre çifligjeve ishte sa ajo e ngastrës që punohej me një pendë qe, kurse në fund të atij shekulli u ngrit deri në 6 pendë qe tokë. Krijimi në afërsi të qyteteve i një numri të madh çifligjesh shpjegohet, së pari, me faktin se si rrjedhim i zhvillimit të jetës urbane dhe i ushtrimit me gjerësisht të zejtarisë e të tregtisë, qytetarët braktisën gradualisht bujqësinë dhe u shisnin feudalëve të drejtat e zotërimit të bashtinave, pa pasur asnjë sanksion për braktisjen e tokës, siç ndodhte në tokën mirie.

Zhvillimi ekonomik-shoqëror më i hovshëm i qyteteve të Beratit dhe të Elbasanit nënkupton edhe zhvillimin më intensiv se gjetiu të procesit të shitblerjes të së drejtës së zotërimit të tokës për tokat në afërsi të tyre, i cili solli si rezultat krijimin e një numri më të madh çifligjesh. Së dyti, shpjegohet me rrethanën se shumica e çifligjeve ishte krijuar në sinoret me fshatrat, d.m.th. në vende ndërmjet kufijve me fshatrat, të cilat nuk ishin përfshirë në bashtina rajash. Të tilla ishin çifligjet në sinoret me fshatrat Lapardha, Vrion, Velabisht. Çifligjet rreth qytezës së Peqinit ishin krijuar në tokat e hapura dhe të punuara rishtaz.
Çifligjet u krijuan edhe në tokat shtetërore me statusin rajatik dhe të ngarkuara me detyrimet karakteristike për fshatarin raja. Kjo ndodhi atëherë, kur në procesin e shitblerjes të së drejtës së zotërimit të tokës u bë një kapërcim cilësor, kur ai u zhvillua midis fshatarëve raja dhe feudalëve. Hyrja e feudalëve në këtë proces çoi në grumbullimin e tokave në duart e tyre dhe si rrjedhim, në formimin e çifligjeve. Kështu, midis rajasë dhe spahiut u fut një person i tretë, i ndërmjetëm, çifligari (çifligsahibiu), që merrte një pjesë të rentës së krijuar nga fshatari që kishte humbur tokën. Me blerjen e së drejtës së zotërimit të tokës nga çifligari, çifligjet e ruanin statusin si tokë shtetërore rajatike. Si rrjedhim ai ishte i detyruar të shlyente detyrimet e fshatarit prej të cilit i bleu ato.

E meta e çifligjeve të deriatëhershme ishte mungesa e krahëve të punës. Prandaj feudalët përpiqeshin të siguronin këtë element të rëndësishëm, krahas tokës, si dy premisat për lindjen e një kategorie më të lartë çifligu, si një ekonomi e madhe e destinuar për treg dhe e pakushtëzuar me ndonjë detyrim. Kjo u duk qartë në përçapjet e tyre për të shndërruar në çifligje truallishtet e populluara nga banorë të ardhur për shkaqe të ndryshme dhe të kthyera në vendbanime që nuk ekzistonin në regjistrimin e mëparshëm dhe që nuk kishin qenë tokë mirie në përdorim të rajave. Shembullin më tipik e paraqitnin çifligjet e krijuara në fshatin Çermë të Myzeqesë, ku çifçinjtë kishin ardhur nga fshatrat që nuk përfshiheshin në sanxhakun e Vlorës. Në defterët gjenden raste kur në një territor të përfshirë në një çiflig, pas regjistrimit ishte krijuar një vendbanim i ri, një fshat që mbante emrin e çifligarit. P.sh., në vitin 1583 gjejmë vendbanimin e quajtur Çifligu i Iskender Vojvodës me 16 çifçinj.

Me sigurimin e fuqisë së nevojshme punëtore, ekonomia personale e feudalit dilte nga kuadri i ngushtë i kufizuar i çifligut, të formuar nga tokat jorajatike dhe që shlyenin të dhjetën dhe salarien.
Procesi i krijimit dhe i zgjerimit të çifligjeve në toka mirie varej nga një sërë faktorësh, nga zhvillimi i ekonomisë në tërësi, nga rritja e zgjerimi i marrëdhënieve mall-para dhe dobësimi i ekonomisë natyrore, nga zëvendësimi gradual i rentës në natyrë me rentën në të holla, nga pasurimi i klasës feudale. Në këtë drejtim një rol po aq të rëndësishëm, luante edhe procesi i thellimit të diferencimit shoqëror në fshat deri në shitjen e së drejtës së shfrytëzimit të tokës.

Në shek. XVI, kur këta faktorë ishin në fazën fillestare të zhvillimit, çifligjet e formuara me toka rajatike, ku ishin vendosur fshatarë të ikur, ishin të pakta në krahasim me çifligjet e formuara me toka mirie jashtë parcelave të fshatarëve raja. Krijimi i çifligjeve në tokat rajatike çante rrugë me vështirësi për arsye të statusit fiskal të tyre të rëndë dhe të moslejimit për ta ndryshuar atë, të kontrollit me rreptësi nga shteti mbi organizimin e prodhimit në bazë të ndarjes së tokës çdo shtëpie fshatare. Çifligjet e krijuara në tokat rajatike ishin ngarkuar veç së dhjetës e salaries edhe me detyrimet që lidheshin me personin e fshatarit, si ispenxha, xhizja, dhe taksat e jashtëzakonshme si avarizi, bedeli, nuzuli e sursati. Këto detyrime duhet t’i paguante çifligari, por në fakt i shlyente çifçiu. Fshatari që kishte humbur pronën private dhe tokën, mund ta punonte atë si çifçi, por në kushte shumë të rënda. Ai duhej të vazhdonte të shlyente taksën e pendës dhe detyrimet shtetërore.

Në fund të shek. XVI në tokat shqiptare ishin krijuar dy tipa kryesorë çifligjesh: çifligje të vogla që punoheshin kryesisht nga pjesëtarët e familjes dhe çifligje që punonin